شوراي عالي حوزه علميه قم مركز مديريت حوزههاي علميه خواهران
تحقيق پاياني سطح 2 (كارشناسي)
عنوان:
جهنم و جهنميان در قرآن و سنت
استاد راهنما:
خانم امننژاد
گردآوردنده:
زهرا ولي زاده
تاريخ دفاع:
1383
كد پاياننامه:
154
مقدمه:
برپايه جهانبيني قرآن كريم همه انسانها به ملاقات خدا ميروند؛ چه افرادي كه در راه مستقيم گام بر ميدارند و چه آنان كه بي بيراهه ميروند؛ (بخش اول كليات
تعريف و تبيين موضوع
مساله جهنم و جهنميان، از مسائلي است كه مورد تاكيد خاص آيات و روايات متعددي قرار گرفته است. اين مساله، قطع نظر از بعد قرآني و روايي، امروزه از مسائل مهم علم كلام است، و حل و فصل آن، پاسخگوي ايرادات بعضي از فلاسفه دين و متكلمان غرب در خصوص كيفرها و عذابهاي اخروي نيز هست. ايراد و شبهه درباره وجود جهنم و غايت و انگيزه آن، و ناسازگارياش با حكمت و عدالت الهي، عالمان متقدم و متاخر اسلامي را برانگيخته است تا در مقام تصحيح و توجيه آن برآيند. در آغاز، به تبيين و توضيح اجمالي اين مساله ميپردازيم. مقصود و مراد طرفداران اين مساله، در اين مدعا خلاصه ميشود كه تمام كيفرها و مجازاتهايي كه شخص مجرم و گنهكار در سراي آخرت، تحمل خواهد كرد، از ناحيه غير و خارج از نهاد آدمي نيست؛ در اين بحث ما علل سقوط انسانها به جهنم را بررسي ميكنيم. اين موضوع از لحاظ جايگاه علمي يك بحث اعتقادي محسوب ميشود و مربوط به علم اعتقادي است، و از اهميت فوقالعادهاي برخوردار است. انسانهاي وارستهاي وجود دارند كه ميتوانند در پرتو تهذيب نفس خود موفق به روايت صور واقعي و ملكوتي اعمال بشوند، و در اينباره، روايات مختلفي وارد شده است.اهداف و ضرورت تحقيق
با توجه به بيان مسئله اهداف زير را ميتوان در نظر گرفت، كه بايد بعد از پايان پژوهش به اهداف زير برسيم. 1- ارائه اهميت شناخت جهنم 2- مشخص كردن اسباب سقوط در جهنم 3- بررسي عذابهاي جسمي و روانياهداف موضوع تحقيق:
موضوع اين تحقيق روشنگر خط و مشي آن تحقيق خواهد بود. پس بايد اول مشخص كنيم كه درباره چه چيزي ميخواهيم مطالعه كنيم و مورد تحقيق در چه چهارچوبي قرار دارد. از آيات قرآن به خوبي روشن ميشود كه ديدگاههاي اسلام در مسائل اجتماعي و حقوق و انواع انحرافات اخلاقي چيست و براي چه اموري اهميت فوقالعادهاي قائل است. انسان بايد با شناخت اسباب دوزخ پي به عوامل صحيح ببرد و راه مستقيم را پيدا كند. اميد است جمعبندي آيات و روايات و بيان روند صحيح آنها راهگشا و مثمرالثمر براي خود محقق و جامعه باشد.پيشينه موضوع:
جهنم را ميتوان با تعابير مختلف، در گفتارهاي حكماي دوران باستان، مانند فيثاغورس يافت اما در اسلام، براي اولين بار، بحث حضور اعمال در قيامت و مجازات گناهكاران توسط اعمال، در قرآن مجيد و به تبع آن در روايات مفسران حقيقي قرآن، يعني ائمه اطهار (ع) مطرح شده است. مساله «خلود و جاودانگي عذاب كفار» يكي از زيرمجموعههاي مبحث تعارض «عقل و دين» است كه از ديرباز مدنظر عالمان اسلامي قرار داشت. سابقه تاريخي اين بحث، به صدر اسلام (مناظرات كلامي پيامبر اسلام با علماي يهود و ... در همين موضوع) برميگردد. پژوهشهايي كه در زمينه اين موضوع انجام گرفته «معاد در قرآن» آيت ا... جوادي آملي و «پيام قرآن» آيت ا... مكارم شيرازي و ... ميباشد.روش تحقيق:
اين تحقيق با توجه به ماهيت موضوع از روش نقلي استفاده شده و به شيوه توصيف و تشريح موضوع با ايجاد سوال در مرحله اول آغاز ميشود. سپس به سراغ منابع رفته، و از لابهلاي آنهامحدوديتهاي تحقيق:
نكته ديگري كه در اينجا تذكر آن لازم به نظر ميرسد اشاره به برخي از مشكلات كار است ك در طول تحقيق گريبانگير آن بود. گذشته از مسائل جانبي، نظير مقررات پيچيده اداري در بعضي از كتابخانهها، عمده مشكل تحقيق در چند مورد از قبيل دسترسي نداشتن به كتابهاي منبع روايي به علت نداشتن كتابخانه شهر و نبودن كتابهاي مستقل كه درباره اين اموضوع بحث كند.فرضيهها:
در اين بخش با توجه به مسئله موجود و اهداف «جهنم و جهنميان» سوالاتي مطرح ميشود كه ميتوان آنها را چنين ذكر نمود كه بايد در پايان به سوالات زير جواب داده شود: 1- جهنم چيست و داراي چه اوصافي است؟ الف) راز آفرينش جهنم چيست؟ ب) جهنم داراي چند در است؟ ج) آيا جهنم الان موجود است؟ د) جهنم كجاست؟ ر) چه عواملي باعث ورود به جهنم ميشود؟ 2- جهنميان داراي چه اوصافي هستند؟ الف) جايگاه دوزخيان چگونه است؟ ب) عذابهاي جسماني دوزخيان چگونه است؟ ج) عذابهاي روحاني دوزخيان چگونه است؟تعريف مفاهيم كليدي:
جهنم؛ به معناي چاه بسيار گود و ژرف. جهنم به معناي دوزخ. خلود؛ به معني دوام بقاي در سرائي كه انسان از آن خارج نميشود.سرفصلها و عناوين كلي تحقيق:
چهارچوب تحقيق يا مدل تئوريك حاضر به شرح زير در شش بند خلاصه ميشود. هر كدام از بخشها با محتواي خاص خود از چند مورد تشكيل ميشود. - قسمت اول به عنوان فصل مقدماتي، مروري است بر جايگاه و اهميت موضوع - بخش دوم مقدمهاي بر ماهيت جهنم، و هدف از آفرينش جهنم. - در بخش سوم اسباب ورود به جهنم مورد بررسي قرار گرفته و چگونه ميشود از ورود به جهنم خود را حفظ كرد. - بخش چهارم به توصيف عذابهاي جسماني و روحاني پرداخته و مجازات هر كدام را به طوري جداگانه بيان نموده است. - بخش پنجم به كيفر جاوداني جهنميان كه در عذاب جاودان و هميشگي هستند و اين مساله (خلود) سوالاتي را برانگيخته و به آنها پاسخ داده شده است. - بخش ششم به جمعبندي پرداخته و تاثير ياد دوزخ مورد تاكيد قرار گرفته استبخش دوم ماهيت جهنم
فلسفه دوزخ
«جهنم» كانون قهر و غضب الهي است اما در اين كه ماهيت جهنم چيست؟ بهترين راه آن است كه از نامها و اوصافي كه در آيات مختلف قرآن براي آن ذكر شده كمك بگيريم تا بتوان پرده از روي اسرار اين كانون قهر و غضب برداشت، هرچند شناخت و معرفت ما درباره مسائل مربوط به جهان ديگر هر قدر هم زياد باشد محدود است. از آيات متعددي در قرآن مجيد استفاده ميشود كه جهنم داراي درهاي متعدد است. آيا اين درها اشاره به اعمالي است كه انسان را به دوزخ ميكشاند و در حقيقت راه ورود انسانها به جهنم است؛ يا اشاره به طبقات جهنم است. از آيات متعددي در قرآن مجيد استفاده ميشود كه جهنم داراي درهاي متعدد است. آيا اين درها اشاره به اعمالي است كه انسان را به دوزخ ميكشاند و در حقيقت راه ورود انسانها به جهنم است؛ يا اشاره به طبقات جهنم است. بهتر اين است به سراغ تفسير آيات مربوط به اين قسمت برويم و اين سوالات بالا را دريابيم.ريشه جهنم:
جهنم نام دوزخ (منتهي الارب). دار مكافات و كيفر پس از مرگ و آن ممنوع ار صرف است.1 صاحب كليات گويد:معناي جهنم:
جهنم به عقيده همه اديان، جايي است در جهان ديگر كه بزهكاران را در آنجا به انواع عقوبت كيفر ميدهند. قاموس كتاب مقدم، جهنم = هنوم را جايگاه هلاكت دانسته از اين رو واژه جهنم به جايگاه گريه، شيون، ضجه، آتش هميشگي و عقاب دائم بزهكاران اطلاب ميگردد.5 «جهنم» كانون قهر و غضب الهي است، «جهنم» گودالي بيپايان و آتشي است افروخته شده از غضب يزدان و زندان اخروي كه در آن انواع عذابها و اصناف شدتها و اقسام بلاهاست كه ادراك آنها مافوق فهم ماست.6نامهاي جهنم
براي پي بردن به ماهيت جهنم به سراغ نامها و اوصاف و اشارات قرآن در اين زمينه ميرويم. 1- جهنم: (اوصاف جهنم در قرآن
در مجموع، از آيات مربوط به دوزخ و نامها و اوصاف آن استفاده ميشود كه دوزخ يك كانون هولناك مجازات است، دوزخ جايگاه كافران و گنهكاران است. عذاب و شكنجههاي آن، قابل قياس با عذابهاي اين جهان نيست. قرآن مجيد برخي از اوصاف دوزخ را چنين بيان ميفرمايد: 1- (راز آفرينش جهنم
بسياري از مردم سوال ميكنند اصلاً وجود جهنم چه لزومي دارد؟ خداوند كه انتقامجو نيست، وانگهي مجازاتها معمولاً براي اين است كه افراد بار ديگر مرتكب خطا نشوند و يا درس عبرتي براي ديگران باشد، در حاليكه ميدانيم بعد از اين جهان بازگشتي به اين عالم نخواهد بود، و در آنجا تكليف و اطاعت و گناهي مرح نيست، بنابراين مجازات سنگيني، همچون دوزخ چه مفهومي خواهد داشت؟ از سوي ديگر هدف از تمام برنامههاي ديني، تعليم و تربيت و تكامل انسان است، اگر كساني نپذيرند مجازاتشان همين بس كه از رسيدن به آن درجات عالي محروم ميمانند. بنابراين چه نيازي به وجود دوزخ و آن كانون مجازات و قهر و غضب ميباشد، در برابر اين سوال بايد به چند نكته توجه داشت2. اولاً، در جهانبيني اسلامي و در نظام حكيمانه الهي همانطور كه وجود بهشت در كل نظام هستي ضروري و سودمند است، بدان سان دوزخ نيز لازم و سودمند است. از اين رو وقتي خداوند در سوره «الرحمن» نعمتهاي الهي را برميشمارد و از انسان و پري اعتراف ميگيرد كه به كدام يك از اين نعمتهاي خداوند كفر ميورزيد و آنها را تكذيب ميكنيد، جهنم و عذابهاي آن را در رديف نعمتهاي الهي قرار داده و همگان را به اعتراف به آن، دعوت ميكند: (مزرع سبز فلك ديدم و داس مه نو
درهاي دوزخ
از آيات متعدد در قرآن مجيد استفاده ميشود كه جهنم داراي درهاي متعدد است و در يك آيه تصريح به هفت در شده است. آيا اين درها اشاره به اعمالي است كه انسان را به دوزخ ميكشاند و در حقيقت راه ورود انسان ها به جهنم است؟ يا اشاره به طبقات جهنم و دركات آن است، كه در روايات متعددي به آن اشاره شده است؟ و يا هر دو معني در مفهوم اين آيات جمع است؟ بهتر اين است نخست به سراغ تفسير آيات مربوط به اين قسمت برويم تا پاسخ سوال بالا را دريابيم.خلقت كنوني بهشت و جهنم
آيات فراواني دلالت دارد كه دوزخ هماكنون موجود است؛ مانند (جايگاه بهشت و جهنم
به دنبال بحث فوق اين بحث پيش ميآيد كه اگر بهشت و جهنم هماكنون موجودند پس جايگاه آنها كجاست؟ نخست اينكه ممكن است چنين گفته شود كه بهشت و دوزخ در باطن اين جهان و با چشم مادي نميشود آنها را ديد و اگر خواسته باشيم آنها را ببينيم بايد روح را صفا و جلاء داد تا قدرت در مشاهده آنها پيدا كرد. چنانكه قرآن مجيد ميفرمايد: (بخش سوم اسباب ورود به دوزخ
دوزخ از آن كيست؟
گر چه قاعدتاً قبل از هر چيز سخن از ماهيت و اوصاف دوزخ به ميان آمد و بعد دوزخيان، ولي از آنجا كه روش و سنت قرآن اين است كه هميشه بيشترين تاكيد را در اين گونه مباحث بر امور تربيتي و نتايج اخلاقي و اجتماعي و انساني مينهد، ما هم در اين بخش به سراغ كساني ميرويم كه مستحق اين مجازات عظيمند تا از بررسي آياتي كه سخن از دوزخيان ميگويد به منطق اسلام در اين امر واقف شويم. آياتي كه درباره دوزخيان وارد شده، بسيار زياد است و ما از هر بخش نمونهاي، و از هر قسمت شاهد و مصداقي را بيان ميكنيم. ضمناً تعبيرات اين آيات تفاوت گناهان، و درجات زشتي معاصي نيز روشن ميگردد.اسباب دوزخ
1- گناه
معصيت و گناه بزرگترين اسباب ورود به جهنم به شمار ميرود و با دقت ميتوان گفت همه اسباب دخول دوزخ تحت واژه «گناه» قرار ميگيرد، ليكن قرآن تنها به اين عنوان بسنده نكرده بلكه اسباب و عوامل ديگر را نيز تذكر داده است تا شايد انسان متذكر گردد و به خود آيد. از اين رو ميفرمايد: 1- (2- كفر و نفاق
نخستين كروهي كه روانه دوزخ ميشوند، كافران و منافقان و شاخصترين گروه دوزخيان هستند؛ زيرا قرآن آيات زيادي را به كفر و نفاق و كافرا و منافقان اختصاص داده است؛ مانند: 1- (3- منصرف كردن از راه خدا
قرآن مجيد مردم را در برابر پيامبر اسلام (ص) و آيات قرآن به دو گروه تقسيم ميكند و ميفرمايد: (4- پيروي از شيطان
از عوامل مهم سقوط در اين كانون قهر و غضب الهي تسليم شياطين شدن و زمام اختيار خود را به دست آنها سپردن است، از اين رو ميفرمايد: 1- (كجا بر سر آيم از اين عار و ننگ
5- زراندوزي
گر چه زراندوزي يكي از مظاهر دنياپرستي است ولي روي اين موضوع بالخصوص در قرآن مجيد به عنوان يكي از اسباب گرفتاري در آتش دوزخ تكيه شده، آنجا كه ميفرمايد: (6- فراموشي قيامت
به فراموشي سپردن دادگاه عدل الهي در قيامت، سرچشمه انواع آلودگيها و سبب فرو رفتن در لجنزار گناه و عصيان و ظلم و فساد است، و اين اعمال موجب ميشود كه خداوند با آنها معامله فراموشكاران كند. يعني لطف و رحمت و عنايت خويش را از آنها به كلي قطع مينمايد و در اين صورت هرگونه راه نجات بر آنها بسته ميشود و جز سقوط در دوزخ راهي ندارند و خداوند ميفرمايد: 1- (7- دنياطلبي
حب دنيا سرچشمه اصلي همه گناهان است و از عوامل مهمي كه گروه كثيري از انسانها را به دوزخ ميكشاند، و در اين زمينه ميفرمايد: (8- رباخواري
اين كار نيز از اموري است كه قرآن صريحاً مرتكبان آن را تهديد به عذاب دوزخ كرده، ميفرمايد: 1- (9- كفر نعمت
كفران نعمتهاي خدا نيز از گناهان بزرگي است كه وعده دوزخ درباره آن داده شده، ميفرمايد: (10- ترك نماز
در اسلام، نماز ركن مهم خيمه دين به حساب رفته، و همه چيز بر محور آن ميگردد از اين رو ترك نماز موجب سختترين عذابهاي اخروي است و از اسباب سقوط در دوزخ شمرده است، آنجا كه ميفرمايد: «گروهي از بهشتيان (اصحاب اليمين) در ارتباطي كه از جايگاه خود با مجرمان درزخي ميگيرند از آنها سوال ميكنند (ما سلككم في سقر)، چه چيز شما را به دوزخ فرستاد؟!.11- ريختن خون بيگناه
احترام به خون انسانها در اسلام به حدي است كه ريختن خون يك انسان برابر با كشتن همه انسانها شمرده شده؛ از اين رو ميفرمايد: 1- (12- فرار و تخلف از جهاد
13- تكذيب آيات الهي
قرآن كريم تكذيب كنندگان آيات خدا را «ستمكارترين مردم» معرفي كرده است، همچنين صفات ديگري نيز براي آنها بيان كرده ولي صفاتي كه براي آنها بيان شده به يك ريشه باز ميگردد و از شرك و بتپرستي و تكذيب آيات الهي است، علاوه بر تكذيب آيات الهي، تهمت و افتراء بر خدا به عنوان صفت بارز آنان ذكر شده است.4 (14- تصرف مال يتيم
خوردن مال همه كس بدون مجوز شرعي حرام است، ولي اين حكم در مورد يتيمان بسيار موكدتر است، چرا كه نياز شديد آنان از يك سو و نداشتن سرپرست از سوي ديگر، و عدم امكان دفاع از خويش، از سوي سوم، سبب ميشود كه مساله از اهميت فوقالعادهاي برخوردار گردد.2 به همين دليل قرآن كريم درباره خوردن مال يتيم سهمناكترين آيات را بدون هر گونه پرده و پوششي چونان خورشيد روشن در معرض ديدگان جهانيان قرار داده و ميفرمايد: (15- كبر
«تكبر» چه در برابر خالق باشد، چه در برابر خلق، و چه در مقابل حقايق (انسان از تسليم در برابر حق روي گردان باشد) از اسباب سقوط در دوزخ است، «استكبار» (خود برتر بيني) كه سرچشمه اصلي بسياري از جنايات و ظلمها و ستمها و حقكشيها است، اين تكبر است كه آدمي را در اين كانون قهر و غضب وارد ميسازد.1 قرآن ميفرمايد: 1- (16- ظلم و بيدادگري
در آيات بسياري از قرآن مجيد ظالمان و بيداگران به آتش سوزان جهنم تهديد شدهاند و تعبيراتي كه درباره آنها وارد شده درباره كمتر گروهي ديده ميشود، اين نشان ميدهد كه تا چه حد اسلام براي ترك ظلم و ستم اهميت قائل است. به همين دليل قرآن كريم درباره ظالمان ميفرمايد: 1- (17- كتمان حق
اين كار نيز يكي از شديدترين كارهاست كه خداوند اين افراد را با شديدترين لحني مورد سرزنش قرار داده، كه هم خدا، و هم تمامي بندگان خدا و فرشتگان او از اين كار بيزارند، و به تعبير ديگر «كتمان حق» عملي است كه خشم همه طرفداران حق را بر ميانگيزد، چه خيانتي از اين بالاتر كه دانشمندان، آيات خدا را كه امانتهاي او است به خاطر منافع شخصي خويش كتمان كنند و مردم را به گمراهي بكشانند1 قرآن ميگويد: (18- كمفروشي
قرآن روي عذاب اين گناه بزرگ نيز تاكيد خاصي دارد و اهميت فوقالعادهاي براي آن قائل است، يك سوره قرآن به نام (مطففّين) كمفروشان است؛ و در آغاز آن سوره ميخوانيم (19- عيبجويي و غيبت
اين دو نيز از گناهان كبيره است، زيرا آبرو و حيثيت افراد با ايمان را بر باد ميدهد، همان سرمايهاي كه هموزن خون انسان، و احياناً از آن بالاتر است، و لذا قرآن وعده عذاب دوزخ درباره آن داده و ميفرمايد: (20- غفلتزدگي
اين كار نيز از اموري است كه قرآن صريحاً مرتكبان آن را تهديد به عذاب دوزخ كرده و ميفرمايد: (21- اسراف و تبذير
اسراف و تبذير به معني وسيع كلمه نيز از گناهان بزرگ است كه قرآن با اهميت زياد از آنها ياد كرده است در مورد اسراف ميفرمايد: (نتيجه:
اين گروههاي بيست و يك گانه عمدهترين كساني هستند كه به گفته قرآن مجيد راهيان دوزخند، بعضي جاودانه در آن ميمانند و بعضي براي مدتي محدود و معين، و از مجموع اين آيات به خوبي روشن ميشود كه ديدگاههاي اسلام در مسائل اجتماعي و حقوقي و انواع انحرافات اخلاقي چيست و براي چه اموري اهميت فوقالعاده قائل است. اين گونه آيات، پيامهاي تربيتي نيرومندي دارد و همه انسانها را نسبت به عواقب و خطرات اين گناهان بزرگ آگاه ميسازد هشدار ميدهد، و خلاصه اينكه خداوند راه و چاه را نشان داده، و ديده بينا، و آفتاب روشني بخش را در اختيار گذارده، و مردم را مخير ساخته تا در اطاعت فرمانش را ارداه و تصميم وارد عمل شوند، و هدف نهايي همين است.بخش دوم اوصاف جهنميان
عذابهاي جسمي و روحي
همان گونه كه پاداشهاي الهي و مواهب بهشتي در قيامت دو گونه است «روحاني و جسماني»، عذابهاي دوزخي نيز دو گونه است: روحاني و جسماني، زيرا ميدانيم معاد دو جنبه دارد و هر كدام مجازات و پاداش مناسب خود را ميطلبد. به علاوه اعمال انسان در اين جهان نيز دو گونه است «اعمال روحي و قلبي» و «اعمال جسمي و مادي» بنابراين ممكن نيست در آنجا تنها يك نوع پاداش يا كيفر وجود داشته باشد. آيات مختلف قرآن و روايات اسلامي نيز گواه روشني بر اين مدعا است. با اين اشاره به سراغ مجازاتهاي جسماني و روحاني دوزخيان ميرويم. از جمله عذابهاي جسماني: الف- شدت فوقالعاده عذابهاي دوزخيان ب- غذاهاي دوزخيان و نوشيدنيهاي آنها ج- لباس دوزخيان د- سايز عذابهاي جسماني آنانعذابهاي جسماني دوزخيان
عذابهاي دوزخي بر دو گونه است: روحاني و جسماني، زيرا ميدانيم معاد دو جنبه دارد و هر كدام مجازات مناسب خود را ميطلبد. به علاوه اعمال انسان در اين جهان نيز دو گونه است «اعمال روحي و قلبي» و «اعمال جسمي و مادي» بنابراين ممكن نيست در آنجا تنها يك نوع پاداش و يا كيفر وجود داشته باشد. آيات مختلف قرآن و روايات اسلامي نيز گواه روشني بر اين مدعا است. با اين اشاره نخست به سراغ مجازاتهاي جسماني دوزخيان ميرويم، و به آياتي كه در اين زمينه وارد شده اشاره ميكنيم.1 شدت عذاب دوزخ در قيامت به اندازهاي است كه قرآن در اين آيه ميفرمايد: (غذاها و نوشيدنيهاي جهنميان
چنانكه گفتهايم معاد جنبه جسماني و روحاني هر دو را دارد، به همين دليل كيفرها نيز دوگانه است، و در اين ميان از جمله اموري كه ميتوان مايه ذلت جسم و يا سبب عذاب آن باشد، مساله غذاها و نوشيدنيها است، يك غذاي نامناسب و گلوگير و ناگوار و بدبو و بدطعم و داغ و سوزان، عذاب درناكي است، و در مقابل يك نوشيدني و يا غذاي لذيذ و گوارا، مايه لذت جسم و راحت تن است، حتي در روح انسان تاثير ميگذارد، به او نشاط و انبساط ميبخشد، به عكس غذاها و نوشيدنيهاي ناگوار كه هم عذاب جسم است، و هم سبب ناراحتي جان. قرآن مجيد براي اينكه بار تربيتي دوزخ را مضاعف سازد، به مجرمان و بدكاران شديداً هشدار دهد، و آنها را از اعمال زشتشان برحذر دارد، پرده از روي كيفيت غذاها و نوشيدنيهاي دوزخيان برداشته و گوشهاي از آن را به نمايش گذارده است. تعبيراتي كه در اين زمينه وارد شده به قدري هولناك و تكاندهنده است كه ميتواند هر انساني را تحت تاثير قرار دهد. در اين با نخستين تعبير درباره غذاي دوزخيان روبرو ميشويم و آن درخت زقوم است ميفرمايد: (جامههاي دوزخيان
در دوزخ همه چيز رنگ عذاب و كيفر دارد، حتي لباس كه معمولاً پوششي است در برابر سرما و گرما و مانعي است در برابر انواع آسيبهايي كه ممكن است به تن برسد و وسيلهاي است براي زينت و زيبايي، آري آن نيز در آنجا يكي از اسباب درد و رنج و كيفر و عذاب است. قرآن ميفرمايد: (ساير عذابهاي جسماني دوزخيان
اصولاً دوزخ كانون قهر و غضب الهي است و همه چيز در آنجا رنگ عذاب و كيفر دارد والون و اشكال گوناگون، چه در تصوير بگنجد يا نگنجد، براي ظالمان و ستمكاران و مجرمان پيشبيني شده است. قرآن مجيد در جاي جاي آيات خود به گوشهاي از اين مجازاتها (سواي آنچه گفته شد)عذاب زنان بيپروا
امام هشتم از پدران معصومش (ع) از اميرالمومنين (ع) نقل ميكند:جايگاه تنگ دوزخيان
سختترين محل براي يك زنداني «سلول انفرادي» تنگ و تاريك است، دوزخيان نيز آنقدر معذب و محدودند كه در آتش با حالت بسته ميافتند و در آتش آزادي ندارند، بلكه بايد در جايي معين بسوزند. قرآن در اين باره ميفرمايد: (عذاب و شكنجههاي روحي و عقلي
چنان كه اشاره شد در يك تقسيم ميتوان «عذب» قيامت را به دو بخش جسمي و روحي تقسيم كرد. قرآن مجيد از عذابهاي جسماني، چنان كه گذشت، و شكنجههاي روحي و عقلي خبر داده است. انسان وقتي دستور و فرمان خداوند را زير پا گذاشت و قانون شكني كرد، بايد به وسيله قانون شكسته شود و چه فراوانند كساني كه در برابر شكنجههاي روحي به مراتب بيش از ضربههاي جسماني رنج ميبرند؛ اينان چه بسا حاضرند از همه چيز محسوس و جسماني بگذرند ولي كوچكترين تحقير، توهين، سرزنش، توبيخ و ... به شخصيت آنان وارد نيايد. غافل از اين كه در روز قيامت به چنين سرنوشت شوم وفرجام بدي گرفتار خواهند آمد و شكنجههاي روحي را متحمل خواهند گشت كه تا اعماق جان آنان نفوذ خواهد كرد، هرچند تاثيري در جسم او ظاهراً نداشته باشد، و يا آن كه تاثير دوگانه دارد هم جسم را مستقيماً آزار ميدهد و هم روح را.1 آيات قرآن درباره كيفر روحي و عقلي دوزخيان چند دسته ميباشد: 1- آياتي كه دلالت بر عذاب تبهكاران دارد، و نيز براي تحقير آنان، با زبان طعن گفته ميشود «بچشيد» عذابي را كه آن را دورغ ميپنداشتيد: (راز آفرينش جهنميان
با توجه به علم مطلق و بيكرانه حق تعالي اين پرسش پيش ميآيد كه چرا خداوند دوزخيان را آفريد؟ اين هم شكنجه و عذاب براي چه؟ آيا بهتر نبود از اول آنان را نيافريند تا به عذاب گرفتار نيايند؟ و جهنم را انباشته از جن و انس نكند؟ (بخش پنجم كيفر جاوداني جهنميان
جاودانگي كيفرها
بيشك ميان «جرم» و «جريمه» هميشه تناسبي برقرار است، هر قدر جرم سنگينتر باشد مجازات و جريمه سنگينتر است، اين در مجازاتهاي قراردادي است. ولي در آثار وضعي و طبيعي اعمال انسان، مساله طور ديگري است، گاه انسان بر اثر يك لحظه سهلانگاري و ندانمكاري گرفتار عارضهاي ميشود كه قابل درمان و جبران نيست، زيرا ضربه جهل و سهلانگاري آن چنان سخت و سنگين است كه مثلاً عضوي را براي هميشه ناقص و فلج ميكند، و تا پايان عمر بايد كفّاره آن را بدهد و جريمهاش را تحمل كند، در حالي كه فقط يك لحظه مرتكب خطا شده است. از آيات قرآن به خوبي استفاده ميشود كه گروهي در عذاب جاوداني خواهند بود يا به تعبير ديگر در دوزخ مخلّدند، و اين مساله (خلود) سوالات گوناگوني را برانگيخته، و تفسيرهاي گوناگوني را براي آن كردهاند كه شرح آن به خواست خدا خواهد آمد.انواع عذاب
از بررسي و تدبر در آيات قرآن، كيفر و عذابهاي گوناگون و متنوعي به دست ميآيد كه برخي از آنها در دنيا و بعضي در آخرت واقع ميشود؛ مانند: 1- عذابي كه از شكم ميجوشد و خاستگاه آن خوردن مال يتيم است: (عذاب خلد يا (عذاب جاويدان)
تعبير به خلود در مورد آتش دوزخ در آيات زيادي از قرآن مجيد آمده گاه به صورت وصفي (خالدون، خالدين) و گاه به صورت فعلي مانند 69 فرقان درباره مشركان و قاتلان و زناكاران، بعد از اشاره به عذاب مضاعف آنها در قيامت ميفرمايد: (تهديد شدگان به عذاب جاودان
قرآن مجيد مكرر از عذاب جاودان ياد كرده و گروههايي را به آن عذاب مخصوص تهديد كرده است؛ از جمله ميتوان به موارد ذيل و آيات آنها اشاره داشت:1- كافران
اعم از منكران مبدا و معاد يا مشركان يا تكذيب كنندگان آيات الهي و يا دشمنان خدا و پيامبر (ص) يا مرتدان كه در آيات مختلف به عنوان كساني كه در دوزخ جاودانه ميمانند ذكر شدهاند، جاودانگي عذاب جهنم و نبود مرگ در آن دليل پايندهتر بودن عذاب كافران از شكنجه و آزاري است كه آنان بر مومنان روا ميداشتند.1 (2- منافقان
هر چند ظاهراً در سلك اهل ايمان و در زمره مومنان بوده باشند، آنها نيز مخلّد در آتش دوزخند: (3- تكذيب كنندگان آيات خدا
از آيات قرآن استفاده ميشود كه تكذيب كنندگان آيات خدا هم عذاب جاوداني دارند؛ (4- ظالمان و ستمكاران
گروه ديگري كه قرآن مجيد آنها را از مستحقان عذاب جاويدان شمرده، ظالمان و ستمكارانند؛ (5- رباخواران
رباخواران نيز در آيات قرآن مجيد تهديد به عذاب جاوداني شدهاند آنجا ميفرمايد: (6- قاتلان و جانيان
از آيات قرآن استفاده ميشود كه مرتكبان قتل عمد نيز عذاب جاوداني دارند؛ (اشكالات مربوط به جاودانگي عذاب
1- آيا اصحاب كبائر در دوزخ مخلّدند؟
گروهي از مسلمانان كه به نام «وعيديه» معروفند (وعيديه گروهي از خوارجند) هر گناه كبيره را موجب كفر ميدانند و معتقدند گناه كبيره باعث خلود در آتش است و نقطه مقابل آنها «مرجئه» هستند كه ميگويند با داشتن ايمان هيچ معصيتي زياني به انسان نميرساند (يكي در افراد و ديگري در تفريط). مرحوم «علامه حلّي» در «شرح تجريد» بعد از آنه اجماع و اتفاق مسلمانها را بر عذاب ابدي كفّار نقل كرده، ميگويد:2- آيا دوزخيان با عذاب سازش پيدا نميكنند؟
گاه گفته شده، كه دوزخيان بعد از ورود در آتش دوزخ به اندازه مدتي كه در شرك در دنيا گذراندند معذب ميشوند، اما بعد از پايان اين مدت عذابهاي دوزخ براي آنها به صورت نعمت در ميآيد! چرا كه با طبيعت آنان هماهنگ، پيچيدگي اين اشكال سبب شده كه گروههايي به فكر توجيه آيات خلود بيفتند و آن را به معني مدت طولاني يا خلود نوعي و نه شخصي، يا پيدا شدن نوعي سازش با محيط، و امثال آن كه در بالا گذشت توجيه كنند، ولي همان گونه كه گفته شد اين توجيهات بسيار ضعيف و غيرقابل قبول است، و هرگز با آيات خلود سازگار نيست. پاسخ: آنها كه اين اشكال را مطرح ميكنند از يك نكته اساسي غافلند و آن فرق ميان مجازاتهاي قراردادي و مجازتهاي تكويني است كه نتيجه طبيعي اعمال و يا زندگي كردن در كنار خود اعمال است.3- آيا خلود نوعي است يا شخصي؟
در پارهاي از تعبيرات نيز ديده ميشود كه بعضي خلود را «خلود نوعي» دانستهاند نه شخصي، به اين معني كه نوع «انسان كافر» تا ابد در دوزخ ميماند ولي اشخاص عوض ميشوند، به اين ترتيب كه هر يك از آنها مدت معيني در دوزخ ميماند اما چون جاي خود را به ديگري ميدهند بقاي نوع انسان در دوزخ ابدي خواهد بود! مفهوم اين سخن آن است كه در آينه نيز خلق ديگري در دنيا ميآيد، باز هم گروهي مسير انحراف را ميپيمايند، و باز هم طعمه آتش دوزخ ميشوند، و دخول آنها در دوزخ هنگامي خواهد بود كه خلق پيشين از آن نجات مييابند! اين سخن نيز با آيات خلود و جاودانگي عذاب كفار سازگار نيست. و مختصر دقتي در آيات گذشته براي پي بردن به اين ناسازگاري كافي ميباشد، چرا كه ظهور يا صريح اين آيات خلود شخصي است، و اين گونه توجيهات به خاطر همان است كه قبلاً اشاره شد، يعني چون نتوانستهاند مشكلات بحث خلود را حل كنند، پناه به اين گونه توجيهات بردهاند.24- آيا خلود با عدل الهي سازگار است؟
مهمترين اشكالي كه در مسئله خلود مطرح ميشود -و در حقيقت اشكال اصلي است مساله عدم تناسب «گناه» و «كيفر» است، گفته ميشود چگونه ميتوان پذيرفت كه انساني تمام عم خود را كه حداكثر صد سال بوده است، كار بد كرده، و در كفر و گناه غوطهور بوده، ولي در برابر يك صد سال گناه هزاران ميليون سال كيفر ببيند؟! البته اين مساله در مورد نعمتهاي جاودان بهشتي مشكلي ايجاد نميكند، چرا كه تفضل و پاداش بيشتر از بخشنده مهرباني كه رحمتش عالم هستي را فرا گرفته جاي تعجبي نيست ولي در مجازات و كيفر، تناسب جرم و جنايات حتماً لازم است، و اگر اين تعادل به هم خورد، با عدل الهي سازگار نخواهد بود، خلاصه يك صد سال كفر و گناه در خور يك صد سال مجازات است، نه بيشتر بلكه خد اعمال در برابر اسان مجسم ميشود، و چون آن جهان جاويدان است. اعمال نيك و بد جاودانه با اسنان خواهند بود، و او را نوزاش يا كيفر ميدهند. سابقاً گفتيم كه مجازاتها و كيفرهاي رستاخيز بيشتر جنبه اثر تكويني و خاصيت عمل دارد، همان گونه كه قرآن ميگويد: (بخش ششم خلاصه و نتيجه گيري
خلاصه تحقيق
جهنم نام دوزخ (منتهي الارب) دار مكافات و كيفر پس از مرگ و آن ممنوع از صرف است صاحب كليات گويد:نتيجه
از آيات مربوط به دوزخ و نامها و اوصاف آن استفاده ميشود كه دوزخ يك كانون هولناك مجازات است، دوزخ جايگاه كافران و گنهكاران است. همانطور كه خداوند بزرگ استف مظاهر رحمت و غضب او نيز عظيم بزرگ است و جهنم به يك معنا مظهر قهر الهي است، طبيعتاً بسيار بزرگ و عظيم است خداوند حكيم دوزخ را در شمار نعمتها آورده است واقعاً نعمت بزرگي را تذكر داده و اگر نبود اين جهنم سوزان چه بسا بيشتر انسانها اهل بندگي نبودند. خداوند در روز قيامت شكنجهگاهي به نام جهنم با ماموران عذاب براي عاصيان و تبهكاران آماده نكرده است تا از انگيزه آن براي چنين كساني استيضاح شود، بلكه خالق و آتش بيار معركه در حقيقت خود انسانهايند و اگر قرار است كسي پاسخگو و مسئول عذاب اخروي و جهنم باشد، خود انسان گناهكار است. عذاب جهنم به تناسب گناه انسان و غفلتش از خداي تعالي شدت و ضعف دارد. به اين اعتبار جهنم يكي است، ولي داراي مراتب بسياري است و درهاي جهنم همان درهايي است كه انسان با ارتكاب معاصي در دنيا به روي خود باز كرده است. طبقات جهنم يكي از ديگري دردناكتر و گروههايي كه وارد ميشوند يكي از ديگري گنهكارترند، و اعمالي كه آنها انجام ميدادهاند يكي از ديگري بدتر است، و در نتيجه مجرمان و كفّار با هم مختلف، مجازات آنها نيز در جهان ديگر يكسان نيست. آيات از قرآن دلالت بر اين دارند كه دوزخ هم اكنون موجود است؛ مانند (پيشنهادات
مسأله جهنم و جهنميان مسأله بسيار مهمي است كه شايسته است تمام مردم بدان توجه داشته باشند. لازم به ذكر است كه معلمين، واعظان، نويسندگان در اين امر كار بكنند چرا كه ريشه تمام بدبختيها است و جهنمي شدن گناه است و علل و عواملي كه باعث سقوط در دركات جهنم ميشود به مردم تبيين كنند و مردم نيز اين مطلب را جدي گرفته و در پي شناخت دقيق جهنم باشند چرا كه از نظر تربيتي، انذار تاثير بسيار زيادي دارد و آيات قرآن و روايات فراواني كه در اين باب وارد شده بسيار فراوان است آنچه كه در اين ميان بسيار با اهيمت است اين است كه بدانيم چه كساني و به چه علت وارد جهنم ميشوند و چگونه عذاب ميشوند بدين ترتيب از گناهان دوري جسته و خويشتن را پاك كرده و بنده صالحي براي حق تعالي واقع گرديم.منابع و مآخذ
1- قرآن كريم 2- نهجالبلاغه 3- صحيفه سجاديهالف) تفاسير
1- مكارم شيرازي، ناصر، تفسير نمونه، دارالكتب الاسلاميه، جلدهاي 1، 2، 3، 4، 6، 7، 8، 10، 12، 14، 18، 19، 20، 21، 23، 25، 26، 27. 2- طباطبائي، محمدحسين، تفسير الميزان، عبدالكريم نيري بروجردي، موسسه مطبوعات اسماعيليان، قم 1214، جلدهاي 4، 8، 20. 3- هاشمي رفسنجاني، علياكبر، تفسير راهنما، دفتر تبليغات اسلامي، حوزه علميه قم 1379، جلدهاي 9، 12. 4- طبرسي، ابوعلي امينالاسلام، مجمعالبيان، دارالمعرفه، چاپ دوم، بيروت 1408هـ . ق، ج5. 5- مكارم شيرازي، ناصر، پيام قرآن، انتشارات مدرسه اميرالمومنين، 1375، ج6. 6- جوادي آملي، عبدالله، معاد در قرآن، مركز نشر اسراء، 1381، ج5. 7- سبحاني، جعفر، منشور جاويد، انتشارات موسسه سيدالشهدا (ع)، قم 1369، ج9. 8- آلوسي بغدادي، محمود، روحالمعاني، دارالفكر، بيروت 1414هـ . ق، ج5.ب) روايي
1- مجلسي، محمدباقر، بحارالانوار، داراحياء، التراث العربي، بيروت1403 هـ .ق، جلدهاي 1، 8، 14، 69، 70، 76.ج) كتب متفرقه
1- مظاهري، حسين، معاد در قرآن، انتشارات شفق، چاپ قدس. 2- محمدي نيا، اسدالله، گزيدهاي از بهشت جوانان، سبط اكبر(ع)، مهديه 1379. 3- مجلسي، محمدباقر، حقاليقين، انتشارات رشيدي، 1363ش. 4- دستغيب، سيد عبدالحسين، معاد، انتشارات راهنما، تهران ناصر خسرو. 5- حبيبيان، احمد، تصويري از بهشت و جهنم، انتشارات، شركت چاپ و نشر بينالملل، 1381. 6- حسيني نيشابوري، سيدمصطفي، سيماي بهشت و جهنم، انتشارات دفتر تبليغات اسلامي، 1381. 7- دهخدا، علياكبر، لغتنامه، دانشگاه تهران، 1365، ج16. 8- محمدي اشتهاردي، محمد، آيات قرآن در نهجالبلاغه، جامعه مدرسين، 1374. 9- فيض كاشاني، محمد بن شاه مرتضي، علماليقين، تحقيق محمد حسين بيدارفر، بيدار، چاپ اول، 1416هـ .ق. 10- قرني گلپايگاني، علي، اسرار معراج پيامبر (ص) كتاب فروشي اسلامي، بينوبت چاپ. 11- قدردان قراملكي، محمدحسن، جهنّم چرا؟، مركز انتشارات دفتر اسلامي، چاپ دوم، سال1379.تعريف و تبيين موضوع
اهداف و ضرورت تحقيق
اهداف موضوع تحقيق
پيشينه موضوع
روش تحقيق
محدوديتهاي تحقيق
فرضيهها
تعريف مفاهيم كليدي
سرفصلها و عناوين كلي تحقيق
فلسفه دوزخ
ريشه جهنم
معناي جهنم
نامهاي جهنم
اوصاف جهنم در قرآن
راز آفرينش جهنم
درهاي دوزخ
خلقت كنوني بهشت و جهنم
جايگاه بهشت و جهنم
دوزخ از آن كيست؟
اسباب دوزخ
نتيجه
عذابهاي جسمي و روحي
عذابهاي جسماني دوزخيان
غذاها و نوشيدنيهاي جهنميان
جامههاي دوزخيان
ساير عذابهاي جسماني دوزخيان
عذاب زنان بيپروا
جايگاه تنگ دوزخيان
عذاب و شكنجههاي روحي و عقلي
راز آفرينش جهنميان
جاودانگي كيفرها
انواع عذاب
عذاب خلد يا (عذاب جاويدان)
تهديد شدگان به عذاب جاودان
اشكالات مربوط به جاودانگي عذاب
خلاصه تحقيق
نتيجه
پيشنهادات
منابع و مآخذ