پایگاه معاونت پژوهش حوزه های علمیه خواهران سراسر کشور

قرآن كريم، كلام الهي براي راهنمايي انسان در مسير رستگاري است و بهره‌مندي از هدايت قرآن هم مستلزم فهم آيات آن است. اينكه چه كسي مخاطب قرآن است و اين سؤال كه آيا همۀ مخاطبان مي‌توانند به فهم معناي كلام الهي نايل شوند يا نه، همواره اذهان بسياري از پويندگان راه هدايت را مشغول داشته است. طبق حديث «إنَّما يَعرِفُ القُرآن مَن خوطَبَ بِه» از امام باقر(عليه السلام) فقط كسي كه مخاطب قرآن واقع شده باشد مي‌تواند به فهم آن نائل شود. در اين پژوهش با روشي تطبيقي، مفهوم «مخاطب قرآن» در آيات شريفه و نگرش انديشمندان فريقين شيعه و سنّي با رويكرد تفسيري آيۀ 7 سورۀ آل عمران در حديث مذكور بررسي و تحليل گرديد. نگرش به اين حديث در واقع نگرش به فهم قرآن و مخاطب آن است. در آيات قرآن، ضمن اينكه همۀ انسانها مورد خطاب قرآن قرار گرفته‌اند، تمايز مخاطبان از نظر ميزان علم و فهم آنان تصريح شده است. طبق آيات شريفه، رسول خدا (صلي الله عليه و آله وسلّم) در بالاترين درجه از علم به معارف قرآن معرفي شده زيرا خداوند كتاب و حكمت را بر ايشان نازل كرده و آنچه را نمي‌دانست به وي آموخته است. به استناد احاديث متواتر، رسول خدا ((صلي الله عليه و آله و سلم) اين علم را به اميرالمؤمنين (عليه السلام) و ايشان به امامان (عليهم السلام) بعد از خويش انتقال داده‌اند. بر اين اساس؛ ايشان نيز، به تمام معاني و معارف قرآن، اعّم از معاني ظاهري و باطني، تفسير و تأويل آن عالم هستند. اهل سنّت پس از پيامبر به عصمت و جانشيني و امامت و ولايت اميرالمؤمنين (عليه السلام) و يازده امام معصوم بعدي قائل نيستند. پيشوايان مذاهب اهل سنّت ظاهر قرآن را قابل فهم دانسته و احاديث صحابه و تابعان را در فهم قرآن داراي حجيّت و اعتبار مي‌شمارند. سلفي‌گرايان از اهل سنّت در كنار ظواهر قرآن و سنّت پيامبر )صلي الله عليه و اله و سلّم) سنّت سلف (صحابه، تابعين و تابعين تابعين) را از منابع فهم قرآن مي‌دانند. اخباري‌ها از شيعه، فقط معصومان (عليه السلام) را مخاطب قرآن تلقّي كرده و صرفاً فهم معصوم را معتبر محسوب مي‌كنند. از منظر اصولي‌ها، هر چند بالاترين فهم و علم از قرآن نزد معصومان (عليهم السلام) است ولي فهم قرآن منحصر در ايشان نيست. اصولي‌ها ظاهر الفاظ قرآن، سنّت معصوم (عليه السلام)، عقل و اجماعي كه كاشف از قول معصوم يا واجد قول معصوم در ميان اجماع كنندگان باشد، را در فهم قرآن معتبر مي‌دانند.