پایگاه معاونت پژوهش حوزه های علمیه خواهران سراسر کشور

يكي ازمفاهيم ارزشي مهم درقرآن كريم وفرهنگ غني اسلامي مسئله «هجرت» است.انسان ازآغاز حيات تاكنون،براي فائق شدن برپاره‌اي ازمشكلات ونيز براي ارتقاءوضعيت زندگاني خود،تمايل به «هجرت» داشته ودارد.هدف پژوهش حاضر،تحليل ادبي،روايي وكلامي «آيه مهاجرت»(نساء/100)از ديدگاه منابع تفسيري فريقين به روش پردازش توصيفي تحليلي ونحوه گردآوري داده‌ها به‌صورت كتابخانه‌اي است.تحليل نكات ادبي،روايي وكلامي،نقش مهمي درفهم ابعادمختلف هجرت درآيه مورد بحث دارد.بر پايه‌يافته‌هاي تحقيق،تكيه خداوند در آيه بر مهاجران به‌جاي سخن ازخود هجرت براي گوشزدكردن منزلت آنان،به‌كارگيري كنايه«مراغم»براي بيان خواري دشمنان،استفاده ازصفت «كثرت» و«وسعت» براي بيان گستردگي رحمت خداوند،به‌كارگيري جمله شرطيه براي بيان شروط هجرت،تعبير «اخراج» كنايه ازعدم ميل ورغبت شخصي به هجرت،كنايه «بيت» براي بيان يك امرايجابي(هجرت اعمّ ازخروج ازمنزل براي انجام وظيفه يا غيرآن)ويك امرسلبي(وابستگي به خانه عامل ترك هجرت)،دلالت فعل «كان» بردوام غفران الهي،كنايه ادراك موت براي مرگ اعمّ از طبيعي وناگهاني،به‌كارگيري لفظ«وقوع»،اضافه اجربه «الله»،ابهام كميت وكيفيت اجروهمچنين واژه«غفور»و تقديم آن بررحيم براي دلالت برمبالغه ازمهم‌ترين نكات ادبي مؤثر درآيه هستند.با توجه به روايات تفسيري(اعمّ ازروايات شأن نزول،روايات تبيينِ مفهوم ومصداق)،بحث«هجرت»اختصاص به عصرنزول آيه وهمچنين هجرت مادي نداشته،بلكه اعمّ ازهجرت ظاهري وباطني وشامل همه زمان‌هاومكان‌ها مي‌شودتاجاييكه اگركسي اسباب تحصيل علوم ديني جواني رافراهم كندمشمول آيه مهاجرت باتمام اجرهاوپاداش آن مي‌شود.هجرت براي شناخت امام،تحصيل علم و دين،هجرت ازسيئات،هجرت درركاب امام عصرازمصاديق هجرت است كه بهشت،هم‌نشيني باانبياء ومحشورشدن بااصحاب بدررا به دنبال دارد.در كلام عرفا نيزقدرجامع مفهوم هجرت واقعي،همان هجرت از نفس و از سيئات است.درباره اصل وجوب اجربرخداوند در برابرهجرت،معتزله با اشاعره نزاعي ندارند، ليكن به عقيده اشاعره، دليل وجوب وعده، علم و تفضّل و كرم الاهي است نه استحقاق شخص به‌طوري‌كه اگر خداوند آن را ندهد از الهيّت و خدايي خارج شود. به عقيده اماميه، وجوب اجر نسبت به ذات پروردگار از قبيل «وجوب عن‌الله» است نه «علي‌الله» و چيزي برهويت محض و ذات اقدس پروردگار نه به‌صورت تكويني و نه تشريعي، واجب نيست.