پایگاه معاونت پژوهش حوزه های علمیه خواهران سراسر کشور

مفهوم جوهر يكي از مفاهيم بنيادين در علم فلسفه است. در اين رساله مفهوم جوهر در فلسفه‌ي اسلامي و طبق نظر مشاء، اشراق و حكمت متعاليه تبيين مي‌شود. همچنين كاربرد جوهر و آثاري كه بر هركدام از تبيين‌هاي اين سه مكتب فلسفي مترتب است مورد بيان قرار مي‌گيرد. در ابتدا نظر تعدادي از فيلسوفانِ قبل از حكماي اسلامي از جمله نظر ارسطو، لايب‌نيتس و اسپينوزا را مورد بررسي قرار داده تا اثر آنها بر نظرات فيلسوفان اسلامي بيشتر آشكار شود. ابن‌سينا معتقد است كه شناحت حقيقت جوهر از طريق تعريف به حد ممكن نيست؛ زيرا جوهر جنس‌الاجناس مي‌باشد؛ يعني فوق آن جنسي نيست تا جوهر تحت آن واقع شود و يا با ضميمه‌ي يك فصل به آن، تعريفش حاصل گردد؛ از اين رو آن را از طريق رسم، يعني بيان خاصه و آثار و اقسام آن بايد شناخت. اگرچه در آثار سهروردي، درباره‌ي جوهر و احكام و اقسام آن، سخناني مشاهده مي‌شود كه موافق با نظر مشائيان است؛ اما موضع خاص و مشهور وي مخالف انديشه‌ي آنهاست. او به پيروي حكماي پيش از ارسطو، جوهر را «موجود لا في محل» تعريف كرده، در مقابل عرض كه «موجود في محل» است. صدرالدين شيرازي با ردّ اشكالات و انتقادات سهروردي، نظريه‌ي ابن‌سينا در مورد جوهر را مورد تأييد قرار داده است. صدرا با بحث اصالت و تشكيك در حقيقت وجود به شدت-پذيري جوهر كه منجر به نظريه‌ي سترگ «حركت جوهري» مي‌شود مسير خويش را از سلف خود جدا ساخته است. با حركت جوهري صدرا بسياري از مباحث مبهم در نظريات فلاسفه-ي قبلي آشكار شد و آن نكاتي كه به صورت اشاره در نزد فلاسفه مورد بحث قرار مي‌گرفت با نظرات صدرا علني و جايگاه خود را در مسير اصلي پيدا كرد. همان طور كه شيخ اشراق به تشكيك اشاره نمود ولي آن هم تشكيك در ماهيت نه وجود؛ ولي صدرا بحث اصالت و تشكيك در حقيقت وجود و آثاري را كه بر آن مترتب مي‌شود بيان مي‌دارد. از جمله‌ي اين آثار حركت جوهري، ديدگاه متفاوت وي در مورد مبحث جسم و تركيب اتحادي آن از صورت و ماده و نيز نفس كه آن را بر مبناي حركت جوهري جسمانية‌الحدوث و روحانية-البقا مي‌‌داند. پس جايگاه جوهر در حكمت متعاليه كاملاً با آنچه حكيمان مشاء و اشراق بيان داشته به جهت اصالت وجود و حركت در جوهر متفاوت و آثار مترتب بر آن نيز جلوه و نمود خاص خود را در اين مبحث پيدا مي‌كند. واژگان كليدي: جوهر، صدرا، سهروردي، ابن‌سينا، چيستي، كاربرد، اثر.