پایگاه معاونت پژوهش حوزه های علمیه خواهران سراسر کشور

ارتباط با خداوند، از بنيادي‌ترين نيازهاي انسان است كه برخاسته از نيازهاي فطري و تكويني اوست و ريشه در فطرت خداجو و كمال طلبي انسان دارد. در تعاليم اسلامي، دعا و نيايش، عالي‌ترين مرتبه ارتباط آگاهانه با خداوند محسوب مي‌شود و از منظر قرآن كريم، غايت نهايي آفرينش انسان، دستيابي به مقام عبوديت است. در اين ميان، دعا نقش كليدي در تقويت روح عبوديت و رسيدن به اهداف متعالي ايفا مي‌كند. با اين حال، پرسش‌هايي همچون رابطه ي دعا با نظام علّي و معلولي، امكان تأثير آن بر علم و اراده پيشين الهي، قضا و قدر الهي، و اينكه آيا دعا مستلزم تغيير در ذات و علم خداوند است يا خير، متفكران مسلمان را به تأمل وا‌داشته است و در آثار متعدد كلامي و فلسفي خود مورد بحث و بررسي قرار داده‌اند. در اين نوشتار سعي شده با ديدي واقع بينانه و به دور از مناقشات كلامي و با تحليل فلسفي پيرامون مسئله دعا، در دو محور تبيين ديني و كلامي دعا و تبيين فلسفي دعا پرداخته شود. نخست به تبيين ديني دعا با بررسي جايگاه قرآني و روايي آن و كاركردهاي دعا در عرصه‌هاي مختلف معنوي، فردي و اجتماعي اشاره شده و در ادامه به تبيين مسئله دعا از ديدگاه متكلمين اشاعره، معتزله و اماميه و پاسخ به شبهات كلامي دعا در رابطه با قضا و قدر، اصل عليت، معجزه و بداء، با توجه به اصول و مباني اعتقادي آنان پرداخته شده است، و در بخش پاياني نوشتار به تبيين فلسفي دعا از ديدگاه، سه فيلسوف مسلمان ابن سينا، ملاصدرا و علامه طباطبايي، مسائلي چون تاثيرگذاري دعا بر عالم هستي و رابطه آن با مفاهيم قضا و قدر،‍ نظام علّي و معلولي، علم و اراده الهي، وجوه اشتراك و افتراق آراي آنان، مورد تحليل و بررسي قرار گرفته است. يافته‌هاي تحقيق نشان مي‌دهد كه دعا از منظر متكلمين و فلاسفه ي مسلمان، پديده‌اي معنادار و مؤثر در نظام هستي است. آنان ضمن پايبندي به اصول بنيادين همچون اصل عليت، قضا و قدر، معجزه و بداء، نه تنها دعا را نفي‌كننده‌ي اين مفاهيم نمي‌دانند، بلكه آن را در چارچوب نظام خلقت و اسباب، يكي از عوامل تأثيرگذار در عالم مي‌دانند؛ به‌گونه‌اي كه با نظام فلسفي و كلامي اسلامي سازگار است و هيچ‌گونه تعارض بنياديني با مباني توحيدي و اعتقادي ندارد.