پایگاه معاونت پژوهش حوزه های علمیه خواهران سراسر کشور

چكيده معناشناسي اسما و صفات الهي از جُستارهاي كِرامند اعتقادي در حوزه كلام و عرفان، به شمار مي رود. اين جُستار در پهنه دانش‌هاي اسلامي بيش‌تر با نام مانند سازي و تنزيه پيش كشيده مي‌شود. در نوشتار حاضر نويسنده با بررسي ديدگاه ابن عربي و خواجه نصير در گستره معناشناسي صفات الهي به اين نتيجه رسيده است كه باور داشت ابن عربي بر اين بنياد كِرامند پي‌ريزي شده كه شناخت راستين در صفات الهي بر پايه جمع ميان مانند سازي و تنزيه شكل مي‌گيرد، به باور او مانند سازي در بنياد وجود و تنزيه در حدود تجليات است. ابن عربي مانند سازي را عين تنزيه و تنزيه را عين مانند سازي مي‌داند. از ديد وي، همانندي صفات خداوند و ممكنات در اين است كه صفات خداوند تجليات او و صفات ممكنات نمودهاي صفات اويند. همچنين سرّ تنزيه روي در اسم باطن حقّ دارد و سرّ مانند سازي از احكام اسم ظاهر حقّ سبحانه است و اينكه بحث از تشبيه و تنزيه در مرتبه فيض مقدس است نه مقام ذات و نه فيض اقدس، آورده شده است. در مكتب ابن عربي سخن از تقابل و تناكح اسماء و صفات الهي با يكديگر به ميان آمده است. وي بابيان تناكح به چگونگي فراواني اسماء و بي‌كران بودن جهان هستي پرداخته است و بر پايه تقابل اسماء و صفات، پيدايش همه پديده‌ها و رويدادهاي جهان ماده را به پهنه هستي بازگفت مي‌كند. اسماء و صفات متقابل پيوسته در پيدايي و تجلي‌اند و رويدادهاي خير و شر و پديده‌هاي ناسازگار و متقابل جهان ماده را محقق مي‌سازند. در حالي‌كه در نگاه خواجه نصير، همانندسازي چشم كج‌راهي و گمراهي است زيرا ميان خداوند و آفريدگانش هيچ همانندي جزئي و كلي وجود ندارد. از اين‌رو، وي صفات الهي را به دودسته سلبي و ايجابي تقسيم مي‌كند؛ صفات سلبي مانند انباز نداشتن، بيمانندي، مركب نبودن، پاكي از ضد، مكان و جهت، حلول و اتحاد، درد و لذت، چگونگي‌هاي محسوس و ديده شدن؛ سلب آن‌ها از واجب الوجود لذاته ضروري و اثبات آن‌ها براي واجب‌الوجود محال است‌.