پایگاه معاونت پژوهش حوزه های علمیه خواهران سراسر کشور

چكيده حروف معاني، بر خلاف حروف مباني كه تنها نقش ساختاري واژگان را در زبان عربي دارند. هر يك كاربرد ويژه اي در فهم متون عربي دارند كه از مهم ترين آن ها، كلام خداوند متعال در قرآن كريم است، اگرچه اين حروف در دلالت بر معنا، استقلال ذاتي ندارند و براي تحقق معناي خاص خود بايد همراه واژگان ديگر، در جمله قرار بگيرند. حرف جر«باء» يكي از مهم ترين اين حروف است كه معاني مختلفي دارد، بعد از بررسي و جمع آوري نظرات مختلف نحويون، پانزده معنا براي «باء» در نظر گرفته شد كه عبارتند از: الصاق، تعديه، استعانت، سببيت، ظرفيت، مصاحبت، تأكيد، انتها، غايت، استعلاء، بدليت، مقابله، تبعيض، قسم و تفديه. بسياري از نحويون، الصاق را مهم ترين معناي حرف جر «باء» دانسته اند، به طوري كه سيبويه تنها معنايي كه براي «باء» ذكر كرده، الصاق است. بايد گفت: اين نظر از جهتي صحيح است؛ چرا كه در همه ي معاني حرف جر «باء» الصاق نيز وجود دارد، امّا علاوه بر الصاق حرف «باء»، معاني ديگري نيز داراست كه فهم صحيح و اين معاني، در درك درست و كامل آيات قرآن تأثير به سزايي دارد. از اين رو مفسران بزرگي، هم چون: علامه طبرسي در مجمع البيان و جناب زمخشري در كشاف در تفسير برخي آيات قرآن به بيان اين معاني پرداخته اند و برداشت هاي تفسيري خود را با توجّه به اين معاني كامل كرده اند. نظرات اين دو مفسّر بزرگ در بسياري از آيات مشترك و در برخي از آيات، مختلف است، در برخي ديگر از آيات فقط يك تفسير به بيان معاني «باء» پرداخته و تفسير ديگر در آن مورد سكوت كرده و نظري نداده است؛ از جمله مهم ترين اين معاني؛ تعديه است كه به كمك معاجم لغوي قابل استنباط است. غالباً تفاسير براي نشان دادن اين معنا، از افعالي كه متعدي هستند، استفاده كردند و مجرور«باء» را به عنوان مفعول آن در نظر گرفته اند. زمخشري در كشاف، بيشتر از علامه طبرسي به معاني حرف «باء» پرداخته است و معاني را واضح تر بيان كرده است. به طور كلي بايد گفت: معاني مختلف حروف از جمله «باء»، نقش برجسته و قابل توجّهي در فهم دقيق آيات قرآن كريم دارد و مفسران نيز به اين امر اهتمام خاصي داشته اند و نظرات خود را در اين زمينه بيان كرده اند.