پایگاه معاونت پژوهش حوزه های علمیه خواهران سراسر کشور

چكيده: مفسران قرآن كريم از روشهاي گوناگوني براي شرح و تبيين معاني آيات و كشف مراد خداي تعالي در طي قرون مختلف بهره جستهاند. يكي از اين روشهاي تفسيري، روش ادبي است كه در ضمن آن مفسّر به بيان نكات آيات، با توجه به علومي چون لغت، صرف، نحو، شعر و علم بلاغت ميپردازد. از ميان تفاسيري كه تاكنون نگاشته شده، تفسير مجمع البيان اثر علامه فضل بن حسن طبرسي و تفسير كشاف نوشته علامه محمود زمخشري، شهرت و جايگاه ويژه و برجستهاي در به كارگيري علوم ادبي و بلاغي داشتهاند. بررسي آراء بلاغي اين دو مفسر شهير در تفاسير ياده شده در ذيل سوره بقره، نشان داد كه هر دو در تفسير آيات سوره بقره به تمام شاخههاي علم بلاغت )معاني، بيان، بديع( توجه داشتهاند. مقايسه و تطبيق بيانات اين دو مفسر با استناد به علم بلاغت حكايت از آن داشت كه حجم مطالب ادبي در تفسير كشاف، در مجموع بسيار بيشتر از تفسير مجمع البيان است. غالب بررسيها و تحليلها در كشاف با هدف كلامي، اما در قالب ادبي عرضه شده و انديشههاي اشاعره در لابهلاي مسائل ادبي به چالش كشيده شده و افكار اعتزالي ترويج و اثبات گشته است. روش بيان زمخشري در كشاف به نحوي است كه ميتوان به راحتي دريافت مهمترين داعيهي تدوين اين اثر، كوشش براي اثبات اعجاز قرآن در بُعد بياني، پس از تثبيت عقايد اعتزالي است. مباحث ادبي و بلاغي در مجمع البيان تنها قسمتي از محورهاي تفسيري را تشكيل ميدهد و ميزان آن نسبتاً كم است و اين نشانگر آن است كه هدف علامه طبرسي از نگارش اين تفسير، عرضهي آن به قشر خاصي نبوده است و قرآن را براي عموم مخاطبان تأليف كرده است. اما توجه به ويژگيهاي ظاهري كشاف كه سرشار از مباحث و قواعد ادبي و بلاغي است ثابت ميكند كه زمخشري اين تفسير را به منظور ارائه به گروه خاصي از جامعه كه تفسير ادبي به دلايل مختلف در نظرشان مهم بوده، نوشته است. همچنين وجود پرسش و پاسخهاي فراوان ادبي و بلاغي نشان ميدهد كه كشاف جنبهي آموزشي داشته و براي عرضه به مخاطبان خاص نگارش يافته است. علامه طبرسي كوشيده است تا قرآن را اصل و علوم بلاغي را فرع قرار دهد. به همين سبب در تفسير مجمع البيان، مفاهيم قرآن بهطور مطلق، تابع علوم ادبي و بلاغي نيستند، بلكه مفسر هنگام به كارگيري اين علوم به تأثير آن در معنا و هدف آيه دقت داشته است.