پایگاه معاونت پژوهش حوزه های علمیه خواهران سراسر کشور

دکتر فرهاد سعادتی، گفت: علوم انسانی و دینی به دلیل ماهیت تفسیری و بینامتنی خود، نیازمند رویکردهای جستجوی کیفی تر و چند بعدی هستند. پژوهش در این حوزه ها بدون درک این روششناسی، به سطح نگاری و تقلیل مفاهیم عمیق منجر خواهد شد.

به گزارش پایگاه خبری و رسانه ای حوزه های علمیه خواهران هرمزگان دکتر سعادتی شامیر استادیار گروه روان شناسی تربیتی و شخصیت دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم و تحقیقات بیان داشت: « در علوم انسانی با مفاهیمی سروکار داریم که در بافت تاریخی، فرهنگی و زبانی خاصی شکل گرفته اند و معنای آنها سیال و وابسته به گفتمان است. یک مفهوم کلیدی مانند «عدالت»، «ایمان» یا «تجدد» در دوره های مختلف تاریخی یا مکاتب فکری گوناگون، بار معنایی متفاوتی می یابد. بنابراین، جستجو تنها با تکیه بر کلید واژه های ثابت، ناقص و گاه گمراه کننده است.

وی در خصوص علوم دینی افزود: «در این عرصه، افزون بر چالش های علوم انسانی، با منابع دستاول مقدس، تفاسیر چند صد ساله، سنت های شفاهی و منابع تاریخی پیچیده مواجه ایم که هر کدام روش جستجوی خاص خود را می طلبد. یک پژوهشگر علوم دینی همزمان باید بتواند در یک آیه قرآن، هزاران صفحه تفسیر، احادیث مرتبط و آرای تاریخی فقها و متکلمان به جستجوی نظام مند بپردازد.

دکتر سعادتی با انتقاد از جستجوی خطی، استراتژی بدیع «جستجوی تاریخی-مفهومی» را پیشنهاد کرد: «پژوهشگر باید:
۱.تاریخچه مفهومی موضوع خود را با جستجو در منابع متعلق به ادوار تاریخی مختلف ردیابی کند.
۲.شبکه معنایی مفاهیم مرتبط را با استفاده از اصطلاح نامه های تخصصی هر رشته شناسایی نماید.
۳.بافت گفتمانی تولید ایده را در نظر بگیرد. برای مثال، پژوهش درباره «سکولاریسم» نیازمند جستجو در منابع قرن نوزدهم اروپا با اصطلاحات رایج آن دوره و مقایسه با تحول این مفهوم در منابع معاصر است.

استاد دانشگاه به چالش های منحصر به فرد حوزه دینی اشاره کرد: چالش زبانی: بسیاری از متون اصلی ادیان به زبانهای باستانی یا کلاسیک (مانند عربی کلاسیک، یونانی کوینه، سانسکریت، عبری) نوشته شده اند. پروژه های دیجیتالی مانند «المكتبة الشاملة» برای متون عربی یا «Thesaurus Linguae Graecae» برای متون یونانی، کمک کننده هستند
چالش تفسیری: یک آیه یا حدیث ممکن است ده ها تفسیر متفاوت داشته باشد. نرم افزارهای تخصصی مانند «الجامع الکبیر للحدیث النبوی» یا نرم افزارهای تفسیری قرآن، امکان مقایسه و ردیابی این تفسیرها را فراهم می کنند
 چالش فرقه ای: منابع هر فرقه یا مکتب فکری (اعم از شیعه، سنی، مذاهب اربعه، فلسفی، عرفانی) ممکن است در منابع و پایگاه های جدا گانه ای گردآوری شده باشند که شناسایی و جستجوی فراگیر در همه آنها را دشوار می سازد

دکتر سعادتی بر ضرورت ادغام روش های کیفی تأکید کرد: تحلیل شبکه مضامین: با استفاده از نرم افزارهایی مانند NVivo یا Atlas.ti  می توان شبکه ارتباطات مفهومی بین متون مختلف را آشکار و تحلیل کرد
 جستجوی هرمنوتیکی (تأویلی): روشی چرخه ای که در آن پژوهشگر پیوسته بین جزء (کلمه/جمله) و کل (متن/بافت تاریخی)، در حرکت است و جستجو را به تدریج عمیق تر می سازد.
روش بینامتنی: ردیابی ارجاعات صریح و ضمنی یک متن به متون پیشین، که در علوم انسانی و دینی برای فهم سیر تکامل ایده ها حیاتی است.
سعادتی با تأکید بر غنای منابع داخلی، مهمترین آنها را معرفی کرد: پایگاه های اطلاعاتی فارسی: «سامانه هایی مانند نورمگز برای مجلات فارسی، پایگاه استنادی علوم جهان اسلام (ISC)، مرکز اطلاعات علمی جهاد دانشگاهی (SID) و پایگاه مجلات تخصصی نور، از منابع اصیل و دستاول پژوهش ایرانی هستند. نرم افزارها و کتابخانه های دیجیتال علوم دینی: نرما فزارهای جامعی مانند جامع الاحادیث، کتابخانه اهل بیت(ع)، دائرةالمعارف علوم اسلامی و کتابخانه دیجیتال تبیان، ابزارهایی انقلابی برای محققان علوم اسلامی هستند. آرشیوهای دیجیتال نسخ خطی: «پروژه های عظیم دیجیتالی سازی در کتابخانه ملی ایران، کتابخانه آستان قدس رضوی، مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی و دانشگاه تهران، دسترسی به گنجینه های خطی را دگرگون کرده اند

دکتر سعادتی پیشبینی کرد: هوش مصنوعی در آینده نزدیک به یار پژوهشگران این حوزه ها بدل خواهد شد. مدل های زبانی بزرگ می توانند در تحلیل های تفسیری، شناسایی ارتباطات بینامتنی، ردیابی تحولات معنایی واژگان در طول تاریخ و حتی کشف الگوهای استدلالی پنهان در متون کمک کنند. پروژه هایی برای آموزش هوش مصنوعی بر روی متون تاریخی و دینی در حال اجراست

وی در پایان خطاب به پژوهشگران علوم انسانی و دینی توصیه کرد:
1.    ترکیب خرد و فناوری: «ابزارهای علم سنجی را برای شناسایی مقالات پیشرو به کار گیرید، اما قضاوت نهایی را به تحلیل کیفی و عمیق خود واگذارید.
۲. تسلط بر زبانهای منبع: «در حوزه علوم دینی، آشنایی حداقلی با زبان های اصلی متون دینی (عربی،عبری و...) اجتناب ناپذیر است.
۳. فعالیت در شبکه های علمی تخصصی: «حضور در پلتفرم هایی مانند Humanities Commons یا کنفرانس های تخصصی بین المللی، دسترسی به منابع و ایده های روز را فراهم میکند.
۴. اخلاق پژوهش و پرهیز از تقلیل گرایی: هوشمندانه ترین ابزار جستجو نباید ما را از توجه به بافت، قصد مؤلف و پیچیدگی ذاتی پدیده های انسانی و دینی غافل کند.