پایگاه معاونت پژوهش حوزه های علمیه خواهران سراسر کشور

چكيده: امارات و ادله شرعيه كه دليل بر احكام تكليفيه و وضعيه هستند برگرفته از كتاب، سنت، اجماع و عقل هستند. از ميان ادله اربعه، قرآن كريم و سنت، دليل لفظي هستند؛ بنابراين بخش مهمي از علم اصول فقه را مباحث الفاظ تشكيل مي‌دهد. در ميان مباحث الفاظ، بحث اطلاق و تقييد يكي از مباحثي است كه در تعيين دلالت و ظهور الفاظ و جملات نقش بسيار مهمي دارد. اطلاق، مصدر است و در لغت بمعني ارسال، شيوع است. در اصطلاح نيز حكم فراگير را گويند كه موضوع خويش را در هرحال و با هرويژگي شامل مي‌شود. تقييد مقابل اطلاق و بمعناي مقيّد كردن به قيد يا خصوصيتي است. لذا الفاظ و جملات باتوجه به هريك از اين حالات، دلالت و ظهور متفاوتي دارند. ظهور يا از حاقّ لفظ است يا به سبب قرائن خارجيه است كه آن قرائن مي‌توانند سبب اطلاق يا تقييد ‌شوند. اطلاق و تقييد گاهي در مورد يك لفظ است و گاه در مورد يك كلام يا يك جمله؛ قيود و قرائن نيز هميشه لفظي نيستند بلكه گاهي از قبيل قرائن حاليه يا مقاميه‌اند كه اصطلاحاً دليل‏لبّي ناميده‏مي‌شوند. به‏اينصورت كه قدرمتيفني در كلام وجود دارد كه مخاطب را بسوي‏مقصود متكلم راهنمايي‏مي‌كند. لذا اطلاق هميشه مستفاد از معناي لغوي‏نيست؛ بلكه بنابر اتفاق‌نظر اصوليين درك اطلاق مبتني بر مقدمات حكمت است، چنانچه گاهي از سكوت متكلم و عدم ذكر قيد و قرينه، اطلاق كلام وي استفاده‏مي‌شود. به ‌عبارت ديگر اگر متكلم درصدد تبيين مقصود خود با تمام قيود و شروطش باشد و بتواند قيد بياورد ولي نياورد و هيچ قرينه حاليه و مقاليه‌اي نيز در كلام او نباشد، سكوت او معنادار است و مخاطب به عقل خود و به ملاحظه حال متكلم (در مقام بيان بودن) اطلاق را مي‌فهمد. اين فهم عقلي را كه به ملاحظة اموري چند است، در اصطلاح «اطلاق احوالي» يا «اطلاق مقامي» مي‌نامند. در اين تحقيق ما به بررسي اين موضوع (اطلاق مقامي) كه فقيهان نامدار اسلامي در استنباط احكام شرعي از آن بهره‌ فراوان جسته‌اند، مي‌پردازيم كه حاصل آن اينست كه قاعده اطلاق مقامي در تمامي ابواب فقهي (عبادي، معاملي و كيفري) بسيار مورد استناد قرار گرفته است. واژگان كليدي: اطلاق، تقييد، مقدمات حكمت، اطلاق لفظي، اطلاق مقامي، فقه.