پایگاه معاونت پژوهش حوزه های علمیه خواهران سراسر کشور

در پژوهش حاضر به تبيين مباني انسان شناختي از نظرگاه شيخ طوسي و خواجه طوسي و تأثير آن بر نبوت ـ كه يكي از مباحث مهم كلام پژوهي است ـ پرداخته شده است. دو متكلم نامبرده ، نمايندگان برجسته ي مكتب عقل گراي بغداد و مكتب عقلي ـ فلسفي حله مي باشند. هدف از اين تحقيق ، يافتن وجوه اختلاف و تشابه دو متكلم در مسئله ي مورد پژوهش و هم چنين سير تطور انسان شناختي و نبوت شناسي بين مدارس بغداد و حله است كه با روش تطبيق و بررسي عقلاني انجام شده است. اهم نتايج حاصل شده آن است كه هر دو متكلم انسان را فاعل مختار دانسته اند اما خواجه نقش نبي را در تحقق معجزات و كسب فضائل، يك فاعل موثر جلوه مي‌دهد. او رسيدن به مقام نبي را براي سايرين، ممكن مي‌داند. اما شيخ طوسي با انحصار نفس به بدن مادي، معجزه و دريافت وحي را تنها يك موهبت الهي معرفي مي‌كند و نقشي براي نبي در نظر نمي‌گيرد. در واقع، نبي تنها يك منتخب الهي است كه هيچ گونه فضيلتي نسبت به ديگران ندارد لذا رسيدن به اين مقام نبوت ، براي ديگر انسانها ممكن نيست. از ديگر دستاوردهاي مهم، توجه هر دو متكلم به عقل و توانايي‌هاي آن در كسب معرفت است. چرا كه هر دو به همراهي بعد نظري و عملي در پيشرفت عقلي اذعان دارند اما كمال عقل در نگاه شيخ محدود به عقل عملي است .بخلاف خواجه كه غايت كمال عقلي را ـ بجهت اشتداد وجودي ـ به عقل نظري نسبت مي‌دهد. در اين صورت همه كمالات در وجود نبي فعليت يافته و علاوه بر دريافت هاي وحياني، رهبري امور مادي و معنوي توسط نبي امري ضروري است در صورتي كه شيخ به چنين ضرورتي قائل نيست. هم چنين هر دو متكلم براي انسان، غايت در نظر مي گيرند و نبي را به عنوان راهنما، جهت رسيدن به آن هدف معرفي مي‌كنند. از نگاه شيخ، غايت انساني منحصر در عبادت و حصول ثواب و عقاب خلاصه مي شود اما غايت در نگاه خواجه ،علاوه بر سير و سلوك عبادي ، سير و سلوك نفساني نيز مورد توجه است. لذا به عقيده ي وي، نبي ضرورتا قوانيني جهت پيشرفت زندگي مادي و معنوي ارائه مي كند اما شيخ به ضرورت قوانين مادي توسط نبي قائل نيست.