پایگاه معاونت پژوهش حوزه های علمیه خواهران سراسر کشور

چكيده از مهم‌ترين مسائل موردنياز بشر و زيربنايي‌ترين اصل اعتقادي اديان، توحيد است و به تعبيري، غايت بعثت انبياء، بيان مسأله توحيد و نحوۀ فاعليت الهي و ساختن انسان موحّد است. همه انبياء در اين جهت حركت كرده‌اند كه دست انسان را گرفته و به اوج توحيد برسانند. با توجّه به اهميت مسأله توحيد و فاعليت الهي و نظرات مختلفي كه ميان متكلّمان اسلامي و حكماء وجود دارد، راهي جز شناخت (توحيد افعالي و توحيد خالقيت و ربوبي) و نحوۀ فاعليت خداوند بر موجودات از طريق شناخت مراتب توحيد وجود ندارد و هر چقدر انسان شناخت كامل نسبت به مراتب توحيد داشته باشد مي‌تواند به مراتب بالاي توحيد راه و به كمال برسد. پژوهش حاضر به روش كتابخانه‌اي توصيفي و روش پردازش اطلاعات توصيفي تحليلي با استفاده از منابع كتابخانه‌اي از منابع كلامي و فلسفي و تفسيري و بررسي مقالات و نرم‌افزارهاي جامع التفاسير و كلام اسلامي انجام گرديد تا اقوال مختلف درباره علّت فاعلي و نحوۀ فاعليت خداوند از ديدگاه كلام اسلامي و حكمت متعاليه با تكيه بر آراء آيت‌الله مصباح يزدي و آيت‌الله جوادي آملي بررسي گرديد تا موجب شناخت بهتر انسان نسبت به خداي متعال گردد. از اقوال مختلف در باب فاعليت خداوند مي‌توان به قول متكلّمان (شيعه و اهل سنّت) و حكماء حكمت متعاليه با تكيه بر آراء آيت‌الله مصباح يزدي و آيت‌الله جوادي آملي اشاره نمود. لذا با آشنايي با اين اقوال و اشكالات وارد شده بر آن‌ها مي‌توان نظر صحيح در باب فاعليت خداوند كه در واقع همان قول حكماء حكمت متعاليه است، رسيد مبني بر اين كه همه موجودات معلول ذات پروردگارند كه بي‌واسطه يا باواسطه به او منتهي مي‌گردند؛ همه موجودات به وجودات خود در نزد او حاضر به علم حضوري مي‌باشند. خداوند هم به ذات خود و هم به موجودات قبل از آفرينش آن‌ها علم اجمالي در عين كشف تفصيلي دارد. با توجّه به اين كه فاعليت الهي به نحو فاعليت بالتجلّي است، لذا وجه اشتراك قول متكلّمان و آيت‌الله مصباح يزدي و آيت‌الله جوادي آملي بحث اراده و اختيار و قدرت الهي است. البته آيت‌الله جوادي آملي علم الهي را نيز جز مشترك مي‌دانند و وجه افتراق اين دو ديدگاه را نيز در نحوه تعلق اراده و اختيار و قدرت الهي مي‌دانند، لذا افراد مي‌توانند با دانستن اين قول، شبهاتي كه پيرامون توحيد افعالي است را براي خود حل و به كمال انساني كه همان انسان موحّد است، برسند.