پایگاه معاونت پژوهش حوزه های علمیه خواهران سراسر کشور

معاونت پژوهش حوزه علمیه شهید مطهری (ره) با همکاری دبیرخانه کنگره بین المللی علامه طباطبایی (ره)، صدوسیزدهمین پیش‎نشست علمی با عنوان «راهبرد مبنایی عقل در فهم آیات قرآن بر اساس تفسیر المیزان» را روز دوشنبه 15 آبان برگزار کرد. زهرا بیات معاون پژوهش مدرسه علمیه شهید مطهری ره دبیر نشست، در ابتدا با معرفی اجمالی علامه طباطبایی ره و آثار مکتوب وی، هدف این سلسله نشستها را شناساندن  مقام علمی ارزشمند این شخصیت کم نظیر جهان اسلام معرفی کرد و محورهای بحث استاد را به صورت مختصر بیان نمود. شهره شریفی، استاد و پژوهشگر حوزه، مباحث خود را در سه بخش ارائه کرد. بخش اول سخنان وی به تبیین عقل از نظر علامه طباطبایی، روش تفسیری ایشان و کارکرد منبعی عقل در المیزان و بخش دوم و سوم سخنان وی نیز به آیات در دو سطح تک‎آیه و آیه به آیه برای تبیین نظر علامه در فهم استقلالی آیات اختصاص یافت. وی در تعریف عقل از نظر علامه اظهار داشت: عقل ادراکاتی است که انسان در درون خود دارد و آن‎ها را در دل پذیرفته و با آن‎ها پیمان قلبی بسته است. علامه بر این باور است که در برابر عقل، جهل، جنون، سفاهت و حماقت قرار دارد که جامع همه آن‎ها، کمبود قوّه عقل است. استاد حوزه شهید مطهری تعقل را از نظر علامه، هماهنگی با فطرت دانست، به این معنا که قوّه تشخیص حقایق، حواس ظاهری و حواس باطنی مانند اراده و حبّ و بغض همگی در محدوده‎ی فطرت انسان جای دارد و ان‎چه که میان این موارد هماهنگی ایجاد می‎کند، تعقل و یا همان عقلانیت است. البته باید دانست عقلانیت زمانی با فطرت هماهنگ است که به سلامت فطرت وابستگی داشته باشد؛ فطرت اگر سالم نباشد نمی‎تواند میان این قوا هماهنگی ایجاد کند و بنابراین عقلانیتی نیز شکل نمی‎گیرد. شریفی در بخش دیگری از بیانات خود این پرسش را مطرح کرد که راهبرد عقل منبع در تفسیر قرآن به قرآن چیست و علامه چگونه از عقل برهانی برای رسیدن به مقصد استفاده می‎کند.. وی در پاسخ به این سؤال گفت: علامه در مواجهه با آیات قرآن، گاهی در فهم استقلالی آیه و گاه در فهم آیات به کمک آیات دیگر از عقل برهانی استفاده نموده‎است. پژوهشگر مباحث قرآنی حوزه برای تبیین راهبرد عملیاتی عقل در تفسیر المیزان گفت: پس از شناخت عقل منبع و سازوکارهای آن در اندیشه‎ی تفسیری علامه طباطبایی لازم‎است در محدوده‎ی آیات قرآن، در حوزه‎ی فقه اکبر یا فقه اعتقادی، روش عقل در تفسیر بررسی شود تا راهبرد عقل منبع در امدادرسانی به مفسر روشن شود. در صورت تحقق این امر، خواننده به عمق ذهن و دانش مفسر ورود می‎کند و به فهم بهتر و استفاده‎های بهینه‎تر از قرآن دست می‎یابد. شریفی برای تبیین بهتر نظر علامه از باب نمونه، چهار آیه را در دو حیطه تک‎آیه و آیه به آیه بررسی نمود. وی دو موضوع نفی آلهه و راز آفرینش انسان را به صورت تک‎آیه بررسی و عملیات عقلی علامه را در تفسیر این موضوعات تبیین نمود. در این تبیین، علامه ذیل آیه 22 سوره انبیاء، با تألیف قیاس طی دو مقدمه به این نتیجه می‎رسد که اگر خدایانی غیر از الله می‎بودند، آسمان‌ها و زمین فاسد شده بود. اما آسمان‌ها و زمین فاسد نشده‎اند؛ پس جز ذات الله هیچ خدای دیگری در عالم وجود ندارد. وی موضوع رؤیت‎ناپذیری خدا را ذیل آیه 23 سوره قیامت از دیدگاه علامه این‎گونه می‎کند که برهان قاطع، نظر حسی با چشم سر را مُحال می‎شمارد و مقصود از إِلى‏ رَبِّها ناظِرَةٌ را مشاهده‎ی قلبی به‎وسیله‎ی حقیقت ایمان می‎داند. براهین عقلی و احادیث امامان معصوم علیهم‎السلام نیز این مطلب را تأیید می‎کنند. بنابراین علامه با بهره‎مندی از براهین عقلی، که آن‎ها را ذکر نمی‎کند، به رؤیت‎ناپذیری خداوند با چشم سر رأی می‎دهد. این برهان قاطع در دو مقدمه و یک نتیجه ذیل آیه 143 سوره اعراف ذکر می‎شود که در این برهان، دیدن، عملی طبیعی و نیازمند به ماده جسمی در مبصر و باصر است و روش آموزشی قرآن نشان می‎دهد هیچ موجودی به خدای سبحان شباهتی ندارد. او جسم و جسمانی نیست و مکان، جهت و زمان ندارد. پس خداوند با این ویژگی‎ها در دنیا و آخرت، آن‎گونه که مرسوم دیدن است، دیده نمی‎شود. شریفی در ادامه تصریح کرد علامه، پس از بیان این برهان، نتیجه می‎گیرد درخواست موسی علیه‎السلام مشاهده‎ی خدا با چشم سر نبوده‎است، بلکه از پیامبر اولوالعزم بعیداست چنین درخواست سبکی داشته باشد. وی ضمن ارزیابی نظر علامه، به روایتی اشاره می‎کند که می‎فرماید حضرت موسی علیه‎السلام به درخواست مکرر قوم خویش از خدا درخواست مشاهده کرد. در صورت صحت این روایت می‎توان گفت درخواست حضرت موسی علیه‎السلام مشاهده با چشم سر بوده نه چشم دل و خداوند به پیامبر چیزی نشان داد که طاقت آن را نداشت که او را متوجه درخواست نامعقول قوم کند. همچنین زمانی نیز به پرسش و پاسخ اختصاص یافت. در پایان برنامه، دبیر نشست علمی ضمن جمع بندی مباحث، گفت   علامه در فهم آیات قرآن از عقل بسیار بهره برده است. از نظر ایشان، عقل قوه‎ای در درون انسان نیست، بلکه ادراکاتی‎ست که با آن پیرامون خویش را درک می‎کند. روش تفسیری علامه، قرآن به قرآن است؛ یعنی برای فهم آیات قرآن صرفا از خود قرآن بهره می‎برند و روایات و هر دانش خارجی را در تفسیر دخیل نمی‎دانند؛ زیرا قرآن تبیانا لکل شیء و نور است و بنابراین چیزی که برای دیگران روشنی و بیان است، پس برای خودش به طریق اولی روشن و بیان است. عقل در این تفسیر نقش مهمی ایفا می‎کند، به‎گونه‎ای علامه در تفسیر آیات گاهی بدون مراجعه به آیات دیگر و گاهی حتی با مراجعه به آیات دیگر از عقل مبنایی بهره می‎جوید که در طول نشست به برخی آیات اشاره شد.