چکيده
حركت، يكي از مباحث اساسي در بحث تكامل تاريخ به شمار مي‌آيد. از ديدگاه قرآن، حركت تاريخ به سوي عبوديت و حاكميّت ارزش‌ها و متعالي شدن انسان‌هاست و اگر غير از اين بود، حركت تاريخ، امري لغو و پوچ بود. بايد دانست تاريخ بشري، با شتاب در حركت است. حركت نيز، تبديل قوّه به فعليّت است و اين فعليّت با داشتن استعداد دروني، به فعليّتي ديگر مي‌رسد. به حسب قرآن، اصلِ در حركت تاريخ هم همين است كه حركت مستمر و مسلّم است. هيچ حركتي بدون هدف، آغاز و انجامي ندارد. قرآن كريم، در آيات شريفة خود، مباحث تاريخي را جهت عبرت افراد مطرح مي‌كند و با توجّه به سنّت‌مداري تاريخ، نقش ايمان و تقوا را در سعادت؛ و نقش ظلم و فساد را در شقاوت جامعه مطرح مي‌نمايد و فرجام تاريخ را از آن موحّدان صالح و صدّيق مي‌داند كه عبوديّت مطلق بر جهان سيطره پيدا مي‌كند و تاريخ به هدف خود و به نهايت كمال خويش نايل مي‌شود.
قرآن كريم، عوامل معنوي و انساني را در حرکت تاريخ مؤثر مي‌داند و محرّك تاريخ در خط صالحان را فطرتِ انسان معرفی میکند كه به سوي استقرار دين حركت مي‌كند و محرّك فطرت انسان‌ها را نیز انبيا معرفی میکند.
از نظر فلسفي نیز حركت در تمام موارد با تكامل همراه است. از لحاظ كلامي، مادي گرايان براي تاريخ به هدفي جز ماديت معتقد نيستند؛ اما در بينش الهي، حركت به سوي كمال مطلق معنا دارد و انسان بر اساس فطرت توحيدي براي رسيدن به كمال مطلق، به طور مستمر، عليه همة عواملي كه سد راه وي در راه اين هدف بوده‌اند، مبارزه میکند. جريان حيات همواره ادامه خواهد داشت و در حقيقت، تاريخ حركت توحيدي خواهد داشت تا به وحدت كه همان كمال مطلق است، برسد.
کليد واژهها: حرکت تاریخ، تکامل تاریخ، سنّت مداري، هویت تاریخ، حرکت متعالی.
نتايج
تاريخ، ماهيّت انساني دارد و ابعاد معنوي انسان، سرنوشت تاريخ را تعيين مي‌كند و امور مادّي، جنبه‌ي ابزاري دارد.آيات تاريخي قرآن، نشان گر اين واقعيّت است كه حركت تاريخ يك امر جبري و بدون نقش انسان نيست؛ زيرا انسان موجودي مختار، انتخاب‌گر و پرتحرّك و سازنده است كه مي‌تواند روند جامعه و تاريخ را عوض كند؛ البته نقش ارادهي الهي را هم نميتوان ناديده گرفت.
در مورد سنت مداري تاريخ از ديدگاه قرآن، مي‌توان گفت كه به تاريخ از دو جنبه مي‌توان نظر نمود؛ يكي به اجزاي تاريخ، كه مي‌توان با تحقيق در علل پيدايش رخدادهای مشابه، قوانيني را در مورد آن‌ها پيدا كرد. از نظر قرآن، تحوّلات تاريخي، تابع سنّت‌هايي است كه در تاريخ وجود داردو دیگری، مجموع تاريخ که فقط يك بار اتفاق افتاده است و نميتوان براي مجموع آن نظيري يافت تا با مقايسه‌ي آن، موفّق به كشف مسير حركت آن شد و قرآن كريم نيز، تنها به پيش‌گويي وحياني كه حاکي از اعجاز علمي آن است پرداخته است.
در رابطه با عوامل محرّك تاريخ، نظريّه‌هاي پراكنده‌اي ارائه شده است؛ امّا قرآن كريم، عوامل معنوي و انساني در كادر ارادهي الهي را در حرکت تاريخ مؤثر مي‌داند و محرّك تاريخ در خط صالحان را فطرتِ انسان معرفی میکند كه به سوي استقرار دين حركت مي‌كند و محرّك فطرت انسان‌ها را نیز انبيا معرفی میکند.
بايد دانست سير حركت تاريخ به سوي تكامل در تمام زمينه‌هاي عقلي، خلقي و اجتماعي است و از طرفي حركت تاريخ، امري پوچ و لغو نيست، هرچند اين حركت فراز و نشيب‌هايي دارد؛ امّا سير حركت آن، به سوي حاكميّت ارزش‌هاي انساني است. اين حركت، با سكان‌داري انبيا و صالحان و صديقان و شهدا در حركت است. نقطه‌ي اوج و متعالي اين حركت، با قيام و ظهور مهدي موعود است که وعده‌هاي حتمي الهي محقّق مي‌شود و تاريخ به شكوه‌مندترين فرجام خود مي‌رسد.
منابع
•قرآن كريم
•نهج البلاغه، الامام علي(عليه السلام) (1386ش) ، ترجمه‌ي سيد جعفر شهيدي، چاپ بيست و هفتم، تهران: انتشارات علمي ـ فرهنگي.
الف. کتابها
1- آخوندي، محمدحسين (1384ش)، در سايه‌سار حكمت (شرح و توضيح بداية الحكمة)(چاپ اول)، قم: سنابل.
2- آمدی، عبد الواحد (1366ش)، تصحيح مصطفی درايتی، تصنيف غرر الحکم و درر الکلم، چاپ اول، تهران، دفتر تبليغات.
3- ابن خلدون، عبدالرحمن بن محمد (1352ش)، مقدمه ابن خلدون، ترجمه‌ي پروين گنابادي، چاپ سوم، تهران: بنگاه و نشر کتاب.
4- ابن منظور (1414ق)، لسان العرب ، تحقیق احمد فارس صاحب الجوائب، چاپ سوم، بیروت: دارالفکر للطباعه و النشر و التوزیع- دار صادر.
5- احمد بن فارس(1404ق)، معجم مقاییس اللغه، تحقیق عبدالسلام محمد بن هارون، چاپ اول، قم: انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم.
6- اتكينسون، آر.اف و همكاران (1379ش)، فلسفه تاريخ (روش‌شناسي و تاريخ‌نگاري)،ترجمه‌ي حسين‌علي نوذري، چاپ اول، تهران: طرح نو.
7- افتخارزاده، محمود (1363ش)، روش شناخت سنّت و تاريخ اسلام (چاپ اول)، تهران:مؤسسه خدمات فرهنگي رسا.
8- افتخارزاده، محمود (1360ش)، فلسفه تاريخ (چاپ اول)، قم: انتشارات آزادي.
9- بیضاوی، عبدالله بن عمر (1418ق)، انوار التنزیل و اسرار التأویل، تحقیق محمد عبدالرحمن مرعشلی، چاپ اول، بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
10- پايدار، حبيب الله (بي‌تا)، برداشت‌هايي درباره‌ي فلسفه‌ي تاريخ از ديدگاه قرآن (بي‌چا)، بي‌جا: نشر فرهنگ اسلامي.
11- پولارد، سيدني (1354ش)،انديشه‌ي ترقي، تاريخ و جامعه، ترجمه‌ي حسين اسدپور پيرانفر، چاپ اول، تهران: اميركبير.
12- تاجبخش، احمد (1367ش)، تاريخ و تاريخ‌نگاري (چاپ اول)، شيراز: نويد.
13- توين بي، آرنولد (بي‌تا)، فلسفه نوين تاريخ، ترجمه‌ي بهاءالدين پازارگاد، بي‌چا، کتاب فروشي فروغي.
14- جعفري، يعقوب (1372ش)، بينش تاريخي قرآن (چاپ اول)، تهران: نشر فرهنگ اسلامي.
15- جعفري، يعقوب (1372ش)، بينش تاريخي نهج البلاغه (چاپ اول)، تهران:نشر فرهنگ اسلامي.
16- جعفري (بیتا)، يعقوب، کوثر، بیجا: بینا
17- جمعی از اساتید مدارس حوزه علمیه قم (1378ش)، مغنی الأدیب (چاپ دوم)، قم: انتشارات نهاوندی.
18- جوهري، اسماعيل بن حمّاد (1414ق)، الصّحاح المسمّي بتاج اللّغة و صحاح العربيّة، تحقيقِ شهاب الدين ابوعمرو، چاپ او ل، قم: مؤسسه البعثة.
19- حامد مقدم، احمد (1365ش)، سنّت‌هاي اجتماعي در قرآن كريم (بي‌چا)، مشهد:بنياد پژوهش‌هاي اسلامي آستان قدس رضوي.
20- حرّانی، حسن بن علی (1363ش)، تحف العقول، تصحيح علی اکبر غفاری، چاپ دوم، قم: جامعه مدرسين.
21- حسن عثمان (1986م)، منهج البحث التاريخي (چاپ اول)، قاهره: دارالمعارف.
22- حسینی همدانی، سید محمد حسین (1404ق)، انوار درخشان، تحقیق محمد باقر بهبودی، چاپ اول، تهران: کتابفروشی لطفی.
23- حزب جمهوري اسلامي (بي‌تا)، قرآن و تاريخ (بي چا)، بي‌نا.
24- حلبي، علي اصغر (1383ش)، تاريخ سير فلسفه در اروپا (از دوره پيش سقراطي تا پايان عصر روشنگري)(چاپ اول)، تهران: نشر قطره.
25- حميد، حميد (1362ش)، علم تحوّلات جامعه (چاپ اول)، تهران: اميركبير.
26- خليل، عماد الدّين (1986م)، التفسير الاسلامي للتاريخ (چاپ چهارم)، عراق: مكتبه تموز.
27- خليل، محمد رشاد (1406ق)، المنهج الاسلامي لدارسة التاريخ و تفسيره،(چاپ اول)، دارالثقافة.
28- دورانت، ويل (1370ش)، تاريخ تمدّن (يونان باستان)، ترجمه اميرحسين آريان‌پور و همكاران، بي‌چا، بي‌جا: مؤسسه‌ي انتشارات و آموزش انقلاب اسلامي.
29- ذاکر، م (بیتا)، مقدمهای بر روش تحقیق در تاریخ (بیچا)، بیجا: نشر آیت.
30- رادمنش، عزّت الله (1361ش)، قرآن، جامعه‌شناسي، اتوپيا (قرآن و عقايد اجتماعي) (چاپ اول)، تهران: اميركبير.
31- راغب اصفهاني، حسين بن محمّد (1428ق)، مفردات الفاظ القرآن، تحقيق محمد خليل عيتاني، چاپ پنجم، بيروت –لبنان: دارالمعرفه.
32- ركابي (1371ش ـ 1413ق)، السنن التاريخية في القرآن المجيد (چاپ اول)، قم: مكتب الاعلام الاسلامي.
33- رقابی، حیدر (1378ش)، فلسفه تاریخ (چاپ اول)، تهران، نشر گستره.
34- زبیدی، سيد محمد مرتضی (1414ق)، تاج العروس من جواهر القاموس، تصحيح علی شيری، چاپ اول، بيروت: دار الفکر للطباعة و النشر و التوزيع.
35- سامرايي، نعمان عبدالرزاق (1406ق)،في التفسير الاسلامي للتاريخ (چاپ اول)، اردن: مكتبة المنار.
36- سبحاني، جعفر (بي‌تا)، فلسفه اسلامي و اصول ديالكتيك (چاپ اول)، قم: نشر وحي.
37- ــــــ، ــــــ (1376)، فلسفه تاریخ و نیروی محرکه آن (چاپ اول)، قم: مکتب اسلام.
38- ــــــ، ــــــ (1401ق ـ 1360ش)، منشور جاويد (بي‌چا)، قم: انتشارات توحيد.
39- سروش، عبدالكريم (1357ش)، فلسفه نظري تاريخ، فلسفه‌ي علم تاريخ (چاپ اول)، حكمت.
40- شريعتي، علي (بي‌تا)، تمدّن و فرهنگ تزهاي مختلف در فلسفه‌ي تاريخ تمدّن‌ها (بي‌چا)، تهران: الفتح.
41- شمس الدين، محمد مهدي(1380ش)، حركت تاريخ از ديدگاه امام علي(عليه السلام)،ترجمه محمدرضا ناجي، چاپ اول، تهران: پژوهشگاه علوم انساني و مطالب فرهنگي.
42- شيخ، محمدعلي (1363ش)، پژوهشي در انديشه‌هاي ابن خلدون (چاپ دوم)، تهران: انتشارات دانشگاه شهيد بهشتي.
43- شيرازي، محمد بن ابراهيم (1383ق)، الحكمة المتعالية في الاسفار الاربعة، (بي‌چا)، بيروت: دار احياء التراث العربي.
44- ــــــ، ـــــــــــــــ (1383ق)، شرح أصول الکافی، تصحيح محمد خواجويي، چاپ اول، تهران: مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
45- صدر، سيد محمدباقر (1359ش)، انسان مسؤول و تاريخ‌ساز از ديدگاه قرآن، مترجم محمدمهدي فولادوند، بي‌چا، بنياد قرآن.
46- ــــ، ـــــــــ (1369)، سنّتهای اجتماعی و فلسفه تاریخ در مکتب قرآن، ترجمه حسین منوچهری، چاپ اول، تهران: رجا.
47- ــــ، ـــــــــ (1381ش)، سنّتهای تاریخ در قرآن، ترجمه سید جمال الدین موسوی، چاپ سوم، تهران: انتشارات تفاهم.
48- طباطبايي، سيد محمدحسين (1377ش)، اصول فلسفه و روش رئاليسم، مقدمه و پاورقي مرتضي مطهري، چاپ ششم، تهران ـ قم: صدرا.
49- ـــــــ، ــــــــــــــ (1379ش)، اصول فلسفه و روش رئاليسم، مقدمه و پاورقي مرتضي مطهري، چاپ هشتم، تهران ـ قم: صدرا.
50- ـــــــ، ــــــــــــــ (1425ق)، الميزان في تفسير القرآن (چاپ هشتم)، قم: نشر اسلامي.
51- طبرسی، فضل بن حسن (1372ش)، مجمع البیان (چاپ سوم)، تهران: انتشارات ناصر خسرو.
52- طريحي، فخرالدين (1414ق)، مجمع البحرين و مطلع النيّرين، (چاپ اول)، قم: مؤسسه البعثة.
53- طوسي، محمد بن حسن (1371ش)،التبيان في تفسير القرآن، (چاپ اول)، قم: مؤسسه نشر اسلامي.
54- ــــ، ـــــــــــــــ (1411ق)،كتاب الغيبة للحجة، تصحيح عبادالله تهراني و علي احمد ناصح، چاپ اول، قم: دار المعارف الاسلامي.
55- فريجي، عبدالله (1419ق)، حركة التاريخ، روية القرانية (چاپ اول)، قم: مؤسسه أمّ القري.
56- قانع عزّآبادي، احمدعلي (1371ش)، علل انحطاط تمدّن‌ها از ديدگاه قرآن (چاپ اول)، تهران:مركز چاپ و نشر سازمان تبليغات اسلامي.
57- كريمي، حسين (1361ش)، فلسفه تاريخ (بي‌چا)، تهران: گروه فرهنگي جهاد دانشگاهي دانشگاه صنعتي شريف.
58- كفيشي، عامر (1424ق)، قضايا اسلاميه (حركة التاريخ في القرآن الكريم) (چاپ اول)، بيروت: دارالهادي.
59- کلینی، محمد بن یعقوب (1407ق)، الکافی، تحقیق على اكبر غفارى و محمد آخوندى، جاپ چهارم، تهران: دار الکتب الاسلامیه.
60- کينگ، ساموئل(1353ش)، جامعه شناسي، ترجمه‌ي مشفق همداني، چاپ پنجم، تهران:اميرکبير.
61- ماركس، كارل (بي‌تا)، فقر فلسفه (بي‌چا)، بي‌نا.
62- مجلسی، محمد باقر (1403ق)،بحار الانوار (چاپ دوم)، بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
63- مصباح يزدي، محمدتقي (1378ش)، آموزش فلسفه (چاپ اول)، بي‌جا:شركت چاپ و نشر بينالمللي سازمان تبليغات اسلامي.
64- ــــــــــــ، ـــــــ (1371ش)، جامعه و تاريخ از ديدگاه قرآن (چاپ چهارم)، سازمان تبليغات اسلامي، تهران.
65- ـــــــــــ، ـــــــــ (1388)، لقاي الهي، تدوين کريم سبحاني، چاپ دوم، قم: انتشارات مؤسسه آموزشى و پژوهشى امام خمينى(قدس سره).
66- ـــــــــــ، ـــــــــ (1388)، انقلاب اسلامی جهشی در تحولات سیاسی تاریخ، چاپ سوم، قم: انتشارات مؤسسه آموزشى و پژوهشى امام خمينى(قدس سره).
67- مطهري، مرتضي (1384ش)، جامعه و تاريخ (چاپ هفدهم)، تهران ـ قم: صدرا.
68- ــــــ، ـــــــ (1382ش)، فطرت (چاپ چهاردهم)، تهران ـ قم: صدرا.
69- ــــــ، ـــــــ (1385ش)، قيام و انقلاب مهدي(عج) از ديدگاه فلسفه‌ي تاريخ (چاپ بيست و نهم)، تهران ـ قم: صدرا.
70- ــــــ، ـــــــ (1390ش)،مجموعه‌ي آثار (چاپ سيزدهم)، تهران ـ قم: صدرا.
71- ــــــ، ـــــــ (1390ش)،مجموعه‌ي آثار (چاپ نوزدهم)، تهران ـ قم: صدرا.
72- ــــــ، ـــــــ (1384ش)،مجموعه‌ي آثار (چاپ دوم)، تهران ـ قم: صدرا.
73- ــــــ، ـــــــ (1387ش)، نبرد حقّ و باطل به ضمیمه تكامل اجتماعي انسان در تاریخ (چاپ بیست و ششم)، تهران ـ قم: صدرا.
74- مغنیه، محمد جواد (1424ق)، تفسیر الکاشف (چاپ اول)، تهران: دارالکتب الاسلامیه.
75- مکارم شیرازی، ناصر و همکاران (1374ش)، تفسیر نمونه(چاپ اول)، تهران: دارالکتب الاسلامیه.
76- نجفي علمي، محمدجعفر(1371ش)، برداشتي از جامعه و سنن اجتماعي در قرآن (چاپ اول)، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامي.
77- و. ویل دورانت؛ ا. دورانت، ترجمه‌ي احمد بطحايي، تهران، 1358ش
78- يرنك، قاسم (1990م)، التاريخ و منهج البحث التاريخي (چاپ اول)، بيروت: دارالفكر اللبناني.
ب. مقالات
79- اسحاقی، سید حسین (1385ش)، شاخصههای عدالت گستری در حکومت دینی(1)، نشریه مبلغان، شماره81، صص75-84.
80- اشرفی، عباس (1379ش)، داستان و گزارش تاریخ در قرآن، گلستان قرآن، شماره 24، صص39-37.
81- رجبی، محمود (1383ش)، قانونمندی جامعه و تاریخ (مبانی فلسفه تاریخ در قرآن)، مجله تاریخ در آیینه پژوهش، شماره 2، صص 64 تا 23.
82- سبحاني، جعفر (1358ش)، پژوهشي درباره مارکسيسم: مارکسيسم و نيروي محرک تاريخ، مجله درسهايي از مکتب اسلام، شماره 5، صص21- 16.
83- صدرا، علیرضا (1388ش)، سیر مهدویت، سیر متعالی، نشریه مشرق موعود، شماره10، صص150-135.
84- صدری، جمشید (1384ش)، انجام و غایت تاریخ در قرآن کریم، مسکویه، پیش شماره 1، صص131-99.
86- م، ن (1331ش)، يک داستان شگفت انگيز فلسفي: فيلسوف نماهاي شياد (نيروي محرک تاريخ چيست)، مجله مجموعه حکمت، شماره 22، صص12-10.
87- معارف، مجید و گیتی کبیری زینتبخش، (1390)،مدیریت پیامبران بر روند تاریخ، نشریه نامه الهیات، شماره 11، صص 86 تا 75.
