پایگاه معاونت پژوهش حوزه های علمیه خواهران سراسر کشور

چكيده: از ويژگي‌هاي اعتقادي شيعه، اعتقاد به امربينالامرين در بحث جبر و اختيار است. اهم آراء دانشمندان درزمينه‌ي جبر و اختيار، به سه نظريه‌ي جبر و تفويض و امربينالامرين ميرسد. مكتب اشاعره برخلاف بداهت عقل، قائل به مجبور بودن انسان شدند و خداوند را تا حد مخلوقات پايين آوردند و درمقابل، مكتب مفوضه، دچار شرك در خالقيت گرديد. اما فلاسفه‌ي اسلامي و متكلمين شيعي، به پيروي از ائمه، نظريه‌ي امربينالامرين را برگزيدند. فهم و دريافت حقيقت امربينالامرين، خالي از دشواري نيست لذا دانشمندان در تفسير اين حقيقت به تقريرات گوناگون با رويكردهاي كلامي، فلسفي و عرفاني روي آورده‌اند. از صدر اسلام تا غيبت صغري كه زمان حضور ائمه است، به مباحث كلامي، چندان با رويكرد عقلي، توجه نمي‌شود و نقش عقل، به‌عنوان ابزاري بيش نيست، دراين دوران مي‌توان چيستي امربينالامرين را از روايات ائمه استنباط كرد. در فاصله‌ي زماني غيبت صغري تا قرن هفتم، كه زمان رويارويي عقل‌گرايي و نص‌گرايي است و بزرگاني چون سيد‌مرتضي درصدد عقلاني كردن كلام برمي‌آيند و بعد از آن از قرن هفتم تاكنون كه كلام بيش از پيش فلسفي مي‌شود، جوهره‌ي همه‌ي تقريرهاي امربينالامرين، رد جبر و تفويض و اثبات امري ميان آن‌دو است. بعضي مي‌گويند امربينالامرين يعني اختيار انسان در عين اضطرار اوست، عده‌اي انسان را علت قريب و خداوند را علت بعيد مي‌دانند و ميگويند اين رابطه، رابطه‌اي طولي است، عده‌اي از طريق فاعل بالتسخير، امربينالامرين را تبيين مي‌كنند و بعضي از طريق فقر ماهوي وجود ممكن. در اين ميان، عده‌اي باورهايي دارند مثل اينكه فعل انسان، مشروط به اذن الهي و ديگر شرايط است، يا اينكه انسان در افعالش اختيار دارد ولي خداوند نيز در هدايت و كج‌روي انسان، نقش دارد، يا اينكه امربينالامرين يعني فاعليت انسان و قدرت خدا بر سلب آن و... مي‌توان گفت در اين ميان، نظريه‌ي فيلسوفان، نظريه‌ي متقن و محكمي است كه در چارچوب اصل قضا و قدر و تقسيم وجود به واجب و ممكن و تقوم ممكن، حدوثاً و بقائاً به واجب، به تبيين امربين‌الامرين پرداخته است كه مي‌توان براي بيان نظريه‌‌ي برگزيده، به ديدگاه فيلسوفان، نظريه‌ي ملاصدرا كه براي اثبات اختيار انسان، آن را با توحيد افعالي تطبيق مي‌دهد، را اضافه كرد. چرا‌كه طبق ديدگاه ملاصدرا، اختيار انسان، با اثبات استقلال انسان در آغاز فعل، تبيين شده و به ‌سمت جبر، كشيده نمي‌شويم.