پایگاه معاونت پژوهش حوزه های علمیه خواهران سراسر کشور

کرسی علمی ترویجی با عنوان (از گفتمان «قضاوت نکنید» تا گفتمان امر به معروف و نهی از منکر؛ چالش ها و رهیافت ها و تعارض ها) با حضور استاد ارائه کننده؛ خانم سمانه زارعی و استاد منتقد؛ خانم هنگامه سید تقیا و دبیر جلسه؛ خانم سمیه آقاجانی در جمع طلاب و اساتید مدرسه علمیه زینبیه در تاریخ9آذر1404 در سالن اجتماعات مدرسه برگزار گردید.

این کرسی در سه بخش شکل گرفت؛

در بخش اول اساتید به صورت رفت و برگشت مناظره کردند. در بخش دوم طلاب به طرح سوالات و دیدگاه های خود پرداختند که با پاسخگویی اساتید همراه بود و در بخش پایانی هریک از اساتید به جمع بندی دیدگاه خود نسبت به این دو گفتمان رایج در کشور پرداختند و از منظر خود به چالش ها و تداخل های پیش رو پاسخ گفتند.

ابتدای جلسه که با معرفی اساتید و بیان مساله کرسی از سوی دبیر جلسه؛ سرکار خانم آقاجانی همراه بود به اهمیت تبلیغ بر پایه پژوهش اشاره شد که میتواند مبلغین را در عرصه هایی چون برگزاری کرسی های آزاد اندیشی برای طلاب و دانشجویان و حتی در رسانه برای عموم مردم توانمند سازد.

جلسه مناظره  را خانم سید تقیا که مدافع گفتمان (قضاوت نکنید) بودند شروع  کردند. ایشان مقوله امر به معروف و نهی از منکر را خلاف کرامت انسانی و زیر سوال بردن افراد جامعه و ضایع کردن عزت نفس افراد دانستند که نتیجه‌ای جز افزایش نارضایتی و لجبازی ندارد.

خانم زارعی نیز که مدافع گفتمان دینی(امربه معروف و نهی از منکر)بودند، امر را  در واقع دعوت کردن افراد جامعه به واجبات الهی و نهی  را باز داشتن ایشان از محرمات الهی دانستند که بعضی از افراد اصرار دارند در سطح جامعه  عادی بکنند. ایشان با توجه به اجتماعی بودن زندگی انسان و اثرگذار بودن رفتارهای ما بر یکدیگر این دو حکم الهی را  در زندگی اجتماعی اثرگذار دانستند؛ زیرا  از نگاه دینی و غیر دینی، زندگی اجتماعی به ما حق انتقاد و ارشاد به یکدیگر را می‌دهد.

خانم سیدتقیا پرسیدند با این تفاصیل میخواهید بگویید خداوند به کرامت انسانی بی‌توجه بوده است؟

خانم زارعی در پاسخ گفتند: اول باید ببینیم کرامت انسان چیست و آیا با امر به معروف و نهی از منکر و به عبارتی حق انتقاد باعث از بین رفتن کرامت انسان می‌شود؟ ایشان مقوله کرامت انسان را در فلسفه محض دارای ارزش ذاتی دانستند و به آیه(لقدکرمنا بنی آدم) در قرآن اشاره کردند و اینکه انسان باید نسبت به حفظ کرامت خود مسئول باشد. اما وقتی خود فرد چنین مسئولیتی حس نمیکند این حق جامعه است که جلوی رفتارهای زشت او بایستد.

خانم سیدتقیا در ادامه گفت: اگر امر به معروف موجب تغییر رفتار آدم ها میشد تا الان باید این اتفاق می افتاد. اما ما مثلا در بحث حجاب داریم می‌بینیم که امر به معروف ما نتیجه‌ای جز دعوا و آبروریزی و افزایش لجبازی نداشت چون طرف احساس تحقیر و توهین می‌کند.

خانم زارعی در پاسخ به این شبهه گفتند:واکنش نشان دادن افراد در برابر امر و نهی امری طبیعی است. مسلما افراد دوست ندارند مورد امر و نهی واقع شوند.اما  لجبازی افراد نمیتواند مانع از این شود که ما در برابر خانواده و جامعه خود احساس مسئولیت نکنیم.

خانم سید تقیا گفتند: مگر نه اینکه شما در اصول فقه میخوانید امر برای مولاست و باید یک مولایی باشد تا به زیرمجموعه خود تکلیف کند اما ما نسبت به خانواده و جامعه خود چنین شأنی نداریم. با نگاه تربیتی هم به موضوع بنگریم خواهیم دید هیج وقت با امر و نهی کردن نمیتوانیم کسی را به تغییر رفتار مجبور کنیم.

خانم زارعی: ببینید ما با زندگی شخصی افراد کار نداریم. امر به معروف در جایی است که اولا طرف رفتار اشتباهش را در عرصه اجتماعی انجام دهد و در ثانی اصرار بر گناه دارد وگرنه اگر یک بار کار زشتی انجام داد قابل چشم پوشی است اما تکرار رفتار غلطی که برای جامعه مفسده دارد باید جلویش گرفته شود. ضمن اینکه امر به معروف مراتبی دارد از کمترین حالت تا بیشترین حالت. اولین مرتبه، ارتکاب به معروف و مرحله بعد اشاعه دادن معروف با تبلیغ و دعوت کردن دیگران به انجام آن و در نهایت اقامه کردن معروف که به معنای ایجاد سازوکار و زمینه برای گسترش آن است. ترک نهی از منکر نیز موجب می‌شود افراد ناشایست قدرت بگیرند.

اما امر به معروف به معنای قضاوت کردن نیست چون قضاوت با تحلیل رفتار و گفتار دیگران همراه است. امر و نهی، قضاوت کردن نیست چون قضاوت با تحلیل رفتار و گفتار دیگران همراه است  و یک طبقه‌بندی از خوب و خوب‌تر، بد و بدتر، درست و غلط  شکل میگیرد که  به نوعی دیدگاه‌ها، سلایق و افکار شخصی است اما امر به معنی ارشاد فرد برای  انجام واجب الهی و نهی او برای جلوگیری از ارتکاب حرام الهی است و سلیقه و تحلیل شخصی در آن راه ندارد. با توجه به اجتماعی بودن زندگی انسان و پیوند سرنوشت آدم‌ها با یکدیگر به صورت پنهان و آشکار، با واسطه یا بی‌واسطه رفتارها بر هم اثر می‌گذارند و این موجب ایجاد دو حق انتقاد و ارشاد در جامعه می‌شود که در کشورهای غیر اسلامی با دو عنوان؛ شهامت مدنی و مسئولیت اجتماعی تبلیغ می‌شود چون امر و نهی باعث می‌شود زشتی‌ها خودنمایی نکنند بلکه افراد نسبت به یکدیگر احساس وظیفه کنند و در نهایت موجب اقامه قوانین و رعایت مسائل و ارزش‌های اخلاقی در جامعه می‌گردد.

در بخش دوم کرسی آزاداندیشی طلاب به طرح دیدگاه ها و سوالات خود  نسبت به موضوع پرداختند. از جمله؛

سوال: ما چگونه می‌توانیم نسبت به خانواده و اطرافیان خودمان بی‌تفاوت باشیم وقتی سرنوشت آنها به سرنوشت ما گره خورده ؟

 خانم سید تقیا در پاسخ گفت: ما در گفتمان قضاوت نکنیم به دنبال این هستیم که خیلی از موضوعات در جامعه عادی بشود و هر کسی مسئولیت خودش نسبت به خانواده اش را به عهده بگیرد و آزادی های اجتماعی به خاطر قشر اندکی که سبک زندگی دینی دارند محدود نشود.

سوال: شاید اگر در مواجهه با افرادی که مثلا قانون حجاب را رعایت نمی‌کنند ما قانون پوشش در جامعه را داشتیم و اسمش را حجاب نگذاریم تا با کلمه حجاب این ذهنیت ایجاد ‌شود که ما به دنبال حجاب اسلامی و اجباری هستیم و طرف مقابل ما می‌تواند بگوید که اصلاً من مسلمان نیستم اما با قانون پوشش به راحتی می‌توان برخورد نمود. به نظر میرسد اگر نگوییم امر و نهی کردن و جایش دعوت کردن یا ارشاد نمودن بگذاریم چیزی که در تمام کشورها جاریست، این همه ذهنیت منفی ایجاد نشود.

خانم سیدتقیا گفت: ما در خیلی از موارد خلا قانونی را داریم از جمله قانون پوشش در مملکت ما به درستی تبیین نشده است.

دبیر جلسه به این نکته متذکر شد که اگر قرار باشد اسمش دعوت و ارشاد باشد چرا در منابع دینی ما با عنوان امر به معروف و نهی از منکر آمده که نشانه محکم برخورد کردن است؟ که خانم سید تقیا در پاسخ گفتند: امر و نهی لزوما به معنی محکم برخورد کردن نیست بلکه روی خوش نشان دادن و تعریف کردن از حسن طرف مقابل در خیلی از مواقع اثرش بیشتر است که یکی از طلاب نیز به تجربه حضور موثر خود  در جامعه اشاره کرد.

سوال: امر به معروف‌ و نهی از منکر، قانون الهی هستند اما برای امر به معروف و نهی از منکر نمودن باید مهارت‌هایی را یاد بگیریم مثل اینکه ۱۰نکته مثبت از طرف بگوییم تا بعد یک نهی از منکر بکنیم. به نظر می‌رسد قضاوت نکنید مربوط به زندگی شخصی افراد است و تنافی با امر به معروف و نهی از منکر کردن ندارد.

خانم زارعی در پاسخ گفت: در روانشناسی اجتماعی نقش رسانه‌ها در رضایت یا نارضایتی مردم اهمیت بسیاری دارد. رسانه‌ها امروز با کار رسانه‌ای چنان نارضایتی در مردم ایجاد کردند که آنها را به سمت لجبازی پیش برده و نگاه عقلانی را از آنها گرفته مسلماً در این شرایط ما ابتدا باید لجبازی طرف مقابل را کم کنیم بعد به امر و نهی بپردازیم.

در بخش سوم کرسی نیز اساتید به جمع بندی نظرات خود پرداختند؛

 خانم سیدتقیا: ما اجازه قضاوت کردن شخصی را نداریم برچسب زدن به رفتارها و رویدادهای اطراف مان و سیاه و سفید دیدن افراد به توعی قضاوت کردن است.نگاه برش خورده از زندگی افراد موجب قضاوت نادرست می‌گردد. اما این به معی مسئولیت نداشتن در موضوعاتی چون گران فروشی در جامعه نیست. باید در این موارد دخالت کنیم و اعتراض نماییم.

خانم زارعی: تحلیل و طبقه بندی رفتار و گفتار دیگران اگر بر مبنای سلایق شخصی و در امور شخصی دیگران باشد به آن قضاوت کردن میگوییم اما امر به معروف و نهی از منکر به هیچ وجه نظر شخصی نیست بلکه  در جامعه دینی، ملاک‌های عقلی و دینی و در جامعه غیر دینی، ملاک عقل معیار سنجش معروف و منکر میگردد. شهامت مدنی و مسئولیت مدنی به افراد یک چارچوبی می‌دهد که براساس آن میتواند در رفتار دیگران دخالت نماید و این در تمام مسائل اجتماعی و فرهنگی و اقتصادی و سیاسی جاری است.

دبیر جلسه نیز در نهایت با تشکر از اساتید محترم به جمع بندی مطالب پرداخت و گفت: اگرچه ما حق دخالت و قضاوت در امور شخصی دیگران را نداریم اما این به معنی نادیده گرفتن مسئولیت اجتماعی مان در مقابل رفتار دیگران نمیشود چون بازگشت رفتار او به سرنوشت ما امری غیر قابل اجتناب است. در همین کشورهای غربی اگر  فردی ببیند که لاستیک ماشین همسایه اش ساییده شده و با همان تردد میکند آن را به مقام مسئولش گزارش میدهد. آیا او در زندگی دیگران دخالت کرده؟ به هیچ وجه! بلکه او از آسیبی که ممکن است در خیابان توسط این ماشین به خانواده‌اش وارد شود جلوگیری نموده است. پس نگاه ما به مقوله امر به معروف باید نگاه اجتماعی و کلان تری باشد.