ایشان در ابتدا به بررسی اولین اثر جامع مکتوب در علم لغت؛ کتاب العین؛ پرداختند و بیان کردند: نویسنده کتاب خلیل بن احمد فراهیدی ( 101 ـ 175 ه . ق) است و از جمله ویژگی کتاب این است که واژگان کتاب بر اساس مخارج حروف، مرتب و با حروف حلقی « عین » آغاز و با حرف « همزه » به پایان می رسد. مبنای خلیل بیان معنای کلمه بر اساس حروف اصلی آن است . وی در چینش کلمات ابتدا کلمات مضاعف را ذکر می کند سپس ثلاثی غیر مضاعف ، و بعد از آن رباعی و بعد از آن خماسی را ذکر می کند. در ادامه به ویژگی مؤلف پرداختند و افزودند: ایشان از شیعیان بصره بوده اند به همین جهت این کتاب منبع مورد اعتماد برای کتابهای بعدی لغت به شمار می آمده است. تمام دوران حیات وی در زمان ائمه ( علیهم السلام ) بوده است. وی مدتی از عمرش را در میان قبائل اصیل عرب مانند « قیس » ، « تمیم » ، «اسد » گذرانده است. خلیل بن احمد علاوه بر لغت بر علوم ادبی دیگر نیز تبحر داشته است. یکی از ابتکارات ایشان :اختراع علائم حروف است مانند فتحه ، کسره ، ضمه و تنوین و تشدید. قبل از ابداع خلیل حرکات توسط نقطه مشخص می شد که توسط « ابو الاسود دُئلی » اختراع شده بود. سیبویه یکی از شاگردان او در نحو بوده است.
این استاد حوزه در ادامه به بررسی کتاب تهذیب اللغه تالیف ابو منصور محمدبن احمد ازهری ( 282 ـ370 ه .ق) پرداخته و ابراز داشتند: این کتاب معتبرترین کتاب لغت در قرن 14 می باشد و یکی از معاجم جامع لغت عمومی است. ایشان به علت دو دهه اقامت بین اعراب بادیه نشین به عربی فصیح تسلط یافته و کتاب خود را نوشته است. مولف کتاب اهل هرات و فارسی زبان بوده است. تهذیب از لحاظ ساختار و شیوه تدوین همانند کتاب العین است؛ ولی از لحاظ کثرت لغات و تعدد روایات لغوی و شواهد شعری و استشهادی به آیات قرآنی و احادیث نبوی و نیز از جهت معرفی کلمات غیر عربی بر آن برتری دارد.
وی در ادامه کتاب « الصحاح »: تاج اللغه و صحاح العربیّه تالیف اسماعیل بن حماد جوهری متوفای 393 ه .ق را معرفی کرده و افزودند: این معجم جامع لغات عربی فصیح است این معجم باهدف جمع آوری لغات صحیح و زدودن کلمات نادرست نوشته شده است. مولف مدتی را در میان اعراب بادیه گذرانده و با اتکاء به هم صحبتی با آنان و نیز مراجعه به آثار قبل از خود صحاح را نوشته است. جوهری در مقدمه کتاب می نویسد: کلمات در این کتاب به ترتیبی نوشته شده که مانند آن قبلا دیده نشده و آنچنان پیراسته گشته که کسی را یارای غلبه بر آن نیست.
ایشان افزودند: سیوطی در رابطه با این کتاب می گویند : یکی از دقیق ترین کتاب لغت عرب می باشد. جوهری در این کتاب به اقوال پیامبر اکرم ( ص)، اقوال صحابه، اقوال علمای نحو و لغت، اشعار شعرای عرب استناد نموده است.
در ادامه به نحوه چینش کلمات در صحاح پرداخته و بیان کردند: چینش کلمات در صحاح برعکس چینش معاجم امروزی است. طبق حرف آخر از حروف اصلی ، سپس حرف نخست و پس از آن حرف وسط کلمه چیده شده است.
این استاد حوزه در ادامه به بررسی معجم مقاییس اللغه تالیف احمد بن فارِس ( متوفای 395 ه . ق) و کتاب مفردات الفاظ قرآن راغب اصفهانی (متوفای 425 ه . ق)؛ کتاب مقدمه الادب (لغت نامه عربی به فارسی) تالیف محمود بن عمر زمخشری (467ـ538 ه . ق) از دانشمندان به نام قرن ششم در عرصه ادبیات عربی، تفسیر و فقه اشاره کردند و به بیان خصوصیات هر کدام از معاجم پرداختند و افزودند کتاب های « اساس البلاغه »، «مقدمه الادب» و «الفائق فی غریب الحدیث» در لغت، «اُنموذَج»، «مفصّل» در نحو و «کشّاف » در تفسیرنمونههایی از تالیفات پر شماری زمخشری است.
وی در ادامه افزود: مقدمه الادب سه بخش دارد: بخش نخست آن موضوعی است در هر موضوعی، کلمات عربی مربوط به آن را به فارسی ترجمه کرده است: عنوان اولین باب در این بخش : الزمان و اوقات؛ عنوان آخرین باب در این بخش : الموصولات است. بخش دوم کتاب : مربوط به افعال عربی و استعمالات مختلف آن ذکر شده است و هر مورد را به فارسی ترجمه نموده است. بخش سوم کتاب : به بحث از حروف اختصاص دارد. این بخش از کتاب حجم کم ولی صبغه نحوی دارد و حاوی مطالب مفیدی در مورد حروف عربی است و این بخش به فارسی ترجمه نشده است. از خصوصیات جالب این کتاب ذکر کلمات مترادف عربی و فارسی در بخش اول کتاب است ذکر کلمات مترادف می تواند مستند خوبی برای اثبات ترادف باشد.
این استاد حوزه در ادامه به معرفی چند کتب معجم دیگر از جمله کتاب لسان العرب تالیف جمال الدین محمدبن مکرّم معروف به ابن منظور ( 630ـ711ه . ق ) پرداختند و افزودند: به گفته ابن منظور در این کتاب آراء پراکنده لغویان مشرق و مغرب را به هدف شناخت قرآن و حدیث گرد آوری کرده است؛ اما در بین منابعی که وی برای کتاب خود نام می برد تعدادی از منابع معتبر کهن مانند «العین»، «مقاییس اللغه» و «جهمره اللغه» به چشم نمی خورد.
از جمله ویژگی های این کتاب؛ استفاده از منابع دست اول و جامعیت در ذکر لغات، بیان شواهد قرآنی و روایی و اشعار و ضرب المثل ها، بیان نکات صرفی و نحوی از علمای ادبیات می باشد.
ایشان در پایان به واکاوی سایر کتب لغت از جمله المصباح المنیر، القاموس المحیط، مجمع البحرین و مَطلَعُ النیِّرَین، کتاب طِراز الاول و کتاب تاج العروس من جواهر القاموس پرداختند و به بیان ویژگی های مولف و نحوه چینش کتاب و سایر امتیازات کتب پرداختند.
