نگرش طلاب را به پژوهش تغییر دهیم
در گفت‌وگو با خانم صديقه افشار، مدير سازماندهي تحقيقات معاونت پژوهش
تهیه و تنظیم: خديجه پناهي
اشاره
پویش: مدیریت سازماندهی تحقیقات از کی و با چه هدفی راه اندازی شد؟
مدیریت سازماندهی تحقیقات، آخرين مديريتي است که در معاونت پژوهش راه اندازي شده است. قبل از آن ، مدیریت برنامه‌ریزی آموزشی-تربیتی و مدیریت تالیف وتدوين متون درسي شکل گرفته بود. معاونت پژوهش پس از احساس نياز براي حضور در مدارس علمیه‌ي خواهران و ارتباط با آنها، اين مديريت را راه اندازي کرد و اين مديريت در سال 1378 فعاليت‌هاي خود را آغاز کرد.
پویش: چه ضرورتي در عرصه‌ي پژوهش سبب شد تا این مديريت آغاز به کار کند؟
پس از آنکه بنا شد طلاب دوره‌ي عمومی براي اتمام دوران تحصیل خود، پایان‌نامه ( تحقیق پایانی ) بنویسند، اين ضرورت احساس شد که مدیریتي براي سامان‌دهي اين کار تأسیس شود تا در کار تهیه‌ي موضوعات مناسب ، نظارت بر انجام تحقیقات دوره‌ي عمومی ، ارزشیابی و هدایت و راهنمایی آنها سیاست‌گزاری کند. همچنین تدوین آیین نامه‌ها و شيوه‌نامه‌های مرتبط با تحقیقات از دیگر اهدافي بود که براي راه اندازي اين مديريت در نظر گرفته شد اما اکنون وظايف اين مديريت توسعه‌ي بيشتري پيدا کرده است.
پویش: اقدامات و فعالیت‌های گذشته‌ي این مدیریت چه بوده و برای آینده آن چه برنامه‌هایی دارد؟
تهیه‌ي موضوعات جدید و کاربردی برای تحقیقات پایانی سطح دو و پایان‌نامه‌های سطح سه‌ي حوزه از مهم‌ترين برنامه‌هاي اين مديريت است که سالانه بیش از هزار موضوع آماده و ابلاغ مي‌شود. ارتباط با معاونان پژوهش مدارس اعم از تعیین معیارهای گزینش آنان و برگزاري دوره‌هاي آموزشي و توجيهي براي ایشان یکی دیگر از وظایف است. همچنين برگزاری دوره‌های دانش‌افزايي و مهارت افزایی معاونان پژوهش و تبدیل کردن آنها به یک مشاور پژوهشی قوی برای طلاب مدارس، دریافت گزارش عملکرد مدارس علميه و ارزیابی و رتبه‌بندی آنان از ديگر فعاليت‌هاي اين مديريت به شمار مي‌آيد.
فراخوان سالانه‌ي مقاله از جمله اقداماتی است که مديريت سازماندهي دنبال مي‌کند و هر سال بر اساس نام‌گذاري آن از سوي رهبر معظم انقلاب اين فراخوان اعلام مي‌شود. تعامل با جشنواره‌های پژوهشی و نمایشگاه‌های کشوری و بين‌المللي از ديگر اقدامات صورت گرفته در اين مديريت است که پس از ارزيابي و بررسي دستاوردهاي پژوهشي، آثاربرگزيده را به جشنواره‌ها و نمايشگا ه ها ارسال مي‌کند.
همه ساله نیز در اوایل تابستان ، مدارس علميه طرح‌هاو فعالیت های پژوهشي خود را که بنا دارند در طول سال انجام دهند برای مدیریت ارسال مي‌کنند که در خصوص نحوه هدف گذاري و تعيين ساختار اجرايي و میزان مساعدت مالی آنها تصميم‌گيري می‌شود و شيوه‌ي ارزشيابي آنها به صورت استاندارد شده به مدارس اعلام مي‌شود . فراخوان آثار پژوهشی برتر از ديگر وظایف اين مديريت است که در زمینه‌ي تألیف کتاب ، پایان‌نامه، تحقیق پایانی، مقالات ، پژوهش‌های درسی و نشریات پژوهشی در مدارس صورت مي‌گيرد و در این شش قالب، همه ساله، آثار فراخوان می‌شود و پس از ارزشیابی، از آثار و نفرات برتر، تجلیل به عمل می‌آید سپس آثار برتر، چکیده‌نویسی و چاپ می‌شوند و نیز برای استفاده‌ي عموم ازطريق سایت مرکز مديريت اطلاع‌رسانی مي‌شود.
در سايت مرکز مديريت هم بخشي به پژوهش اختصاص يافته است که به صورت مستقل، فعال است و قابليت‌هاي خوبي در آن براي فعاليت‌هاي پژوهشي اساتيد وطلاب پژوهشگردر نظر گرفته شده است.
پویش: شما اشاره کردید که هر سال بيش از هزار موضوع پژوهشي به مدارس علميه ارائه مي‌دهيد. براي تعيين و اعلام اين موضوعات چه ملاک‌هایی را در نظر می‌گیريد؟
ما در دوره‌ي عمومی گرایش خاصی نداریم و موضوعات انتخابی جنبه‌ي عمومی دارد و در حد کارشناسی است. طلاب در این مقطع بیشتربه موضوعات تربیتی، تاریخی ، تفسیر و علوم قرآنی تمایل نشان می دهند. ما در اين خصوص تا کنون چهار تا پنج هزار موضوع را به مدارس اعلام کرده‌ايم امسال نيز بيش از هزار موضوع به مدارس ارسال خواهد شد.
اما در خصوص سطح سه، براي گرايش‌های فقه و اصول و تفسیر و علوم قرآنی ، موضوعات تخصصی در دست آماده سازی است و تا کنون 200 موضوع اعلام شده و 300 موضوع ديگر تا پايان سال جاری اعلام خواهد شد.
در خصوص تعيين موضوعات باید عرض کنم ، ما نخست عناوین و ریز موضوعات را تهیه می کنیم ، سپس به جست‌وجوی اینترنتی می‌پردازيم و با مراجعه به بانک اطلاعات دانشگاه‌ها و مراکز آموزش عالی، کار را دنبال مي‌کنيم که حتی الامکان دوباره کاری نشود و موضوعات تکراری به مدارس پیشنهاد نشود. بعد کارگروه هاي تخصصي، موضوعاتي را که متناسب با نيازهاي روز هستند انتخاب مي‌کنند. سپس نتيجه كار براي تأييد نهايي به گروههاي علمي اعلام ودر پایان، موضوعات به مدارس علميه ارائه مي‌شود.
پویش: شما یکی از فعالیت‌هاي اين مديريت را تشکیل گروه‌های علمی و پژوهشی در مناطق مدیریتی اعلام کرديد. در اين خصوص توضيحاتي بفرمایيد؟
هم‌اينک در مناطق یک و چهار کشوری، این تشکيل شده است و وظایف گسترده ای بر دوش دارد . نظارت مستمر بر عملکرد مدارس طلاب و استادان پژوهشی از جمله این وظایف است. برنامه ریزی پژوهشی به تناسب نیاز هر منطقه از مهم ترین اهداف راه اندازی گروه های علمی –پژوهشی است.
در نظر داريم برای سال جاری، اين گروه علمي را در صورت آمادگی منطقه در یکی دیگر از مناطق تشکیل دهیم. تلاش خواهيم کرد که تا چند سال آينده و با فراهم شدن زمینه‌ها، گروههاي علمي و پژوهشي را در همه‌ي مديريت‌های مناطق فعال کنيم.
پویش: يکي از اقدامات آينده‌ي معاونت پژوهش، راه اندازي کانون‌هاي پژوهشي در مدارس علميه است. اين برنامه در چه مرحله‌اي قرار دارد؟
راه اندازي کانون‌هاي پژوهشي از برنامه‌هاي آينده‌ي اين مديريت است. با توجه به اينکه همه‌ي طلاب نسبت به پژوهش علاقه ندارند و همه‌ي استعدادها هم يکسان نيستند، در نظر داريم پس از استعدادسنجی‌ای که مدیریت برنامه‌ریزی طرح آن را در دست بررسی قرار دارد، طلاب علاقه‌مند و مستعد را شناسايي کنيم و مهارت‌هاي پژوهشي را به آنها آموزش دهيم. بر اساس همين طرح، برنامه‌ي آموزش پژوهش به طلاب را از طريق این کانون‌ها انجام خواهيم داد. اميدواريم امسال به طور آزمایشی ده کانون را ، راه‌اندازی کنیم و در سال آینده که مرحله‌ي آزمایشی تمام شد ، به تصمیم سازی در مورد افزایش تعداد کانون‌هاي پژوهشي بپردازیم.
پویش: در گفت‌وگویی که برای همین شماره از نشریه با خانم شاکری، مدیر مدرسه‌ي علمیه‌ي الزهرای یزد داشتیم اذعان داشتند علی‌رغم اینکه مدرسه‌ي آنها رتبه‌ي اول کشوری داشته و در ارزیابی صورت گرفته طلاب این مدرسه بالاترین رتبه را در پژوهش احراز کردهاند اما جز اعلام آماری، هیچ حمایت یا جوایزی به آنها اعطا نشده است. آیا توضیحی در این زمینه دارید؟
در خصوص اين موضوع باید عرض کنم، ما به صورت سالانه، فراخوان آثار برتر پژوهشی داریم و جوایزی هم به آن اختصاص داده‌ايم. سال گذشته ، هشت نشست پژوهشی در مناطق هشتگانه کشور برگزار شد و معاونان پژوهش و مديران مدارس با وظایف ، شرایط و برنامه‌هایی که معاونت برای آینده در نظر دارد، آشنا شدند. از جمله در منطقهي جنوب شرق کشور که محل نشست بندرعباس بود و مدارس علميه‌ي سیستان و بلوچستان، کرمان، یزد و هرمزگان در آن شرکت داشتند. ما در اين نشست، وضعیت مشارکت مدارس را از حیث فعالیت‌های کمی پژوهشی بررسی و نمودار آن را رسم نمودیم تا هر مدرسه‌ای، وضعیت خود را مشاهده کند. این درست است که مدرسه‌ي علميه‌ي یزد از لحاظ کمّی در منطقهي جنوب شرق کشور بیشترین مشارکت را داشت؛ اما استخراج آمار بر اساس فراخوان یا مسابقه‌ای صورت نگرفته بود و تنها برای اینکه رهاوردی به نشست آموزشي و توجيهي برده باشیم و مسؤولان مدارس احساس نکنند که نسبت به تلاش‌های آنها، ترتیب اثری داده نمی‌شود، اين نمودارها را به همایش برديم. هدف اهداي جايزه یا تجليل نبود ؛ بلكه تنها ارائه‌ي آمار فعاليت‌هاي پژوهشي مدارس و نوعي ارزیابی عملکرد پژوهشی از مدارس بود. اما هم‌اينک ارزيابی عملکرد مدارس را به صورت کشوري انجام مي‌دهيم و از مدارسي که در اين ارزيابی حائز رتبه‌ي برتر شوند، تجليل خواهند شد.
پویش: چه اهداف و برنامه‌هایی در دست اجرا دارید؟
طبق ضوابط مرکز مديريت، هر مدرسه‌ای که بیشتر از 90 طلبه داشته باشد موظف است که پست معاونت پژوهش را به صورت مستقل ايجاد كند. مدیر مدرسه موظف است قبل از رسیدن طلاب به این تعداد، وظایف پژوهشی را به کمک یکی از اعضای کادر مدرسه یا اساتید انجام دهد. بر اساس اين دستورالعمل مرکز،بعضی از مدارس بدون معاون پژوهش مستقل و مجرب ماندند و برخی از معاونان پژوهش هم گلایه داشتند که نسبت به وظایف خود توجیه نیستند و یا با مهارت‌هاي پژوهشي آشنايي لازم ندارند و اعلام مي‌کردند ما به دنبال اين هستيم که خدمات مشاوره‌اي و پژوهشي به طلاب ارائه کنيم اما نمي‌دانيم اين کار باید به چه شکلي صورت گيرد. بنابراين معاونت پژوهش، پیش از اين که از معاونان پژوهش مدارس انتظاري را تعریف کند، برنامه‌ي نشست‌هاي آموزشي و توجيهي را در دستور کار خود قرار داد و با اولويت، آن را دنبال کرد و توانست در اين خصوص هشت نشست در کشور برگزار کند.
پس از برگزاري نشست‌هاي آموزشي و توجيهي، برنامه‌ي مهارت‌افزایی معاونان پژوهش را دنبال کرد که اين برنامه در چهار مرحله طراحي شد ه است. مرحله اول آن یعنی روش نويسندگي به عنوان مقدمه‌ای برای ورود به عرصه‌ي پژوهش تدارک ديده شده است. همچنين اين مرحله ، سه نوبت تست داشت که به صورت مکاتبه ای صورت گرفت. الان در مرحله‌ي برگزاري کارگاه هستیم که تا کنون پنج مورد آن انجام شده وششمین کارگاه، هفته‌ي آینده اجراخواهد شد.
منابع مطالعاتی هم به معاونان پژوهش معرفي شده تا به اصلاح قلم آنها، کمک بیشتری بکند. پس از آن روش یادگيری و مطالعه را داریم که منابع آن به مدارس ارسال شده و تست آن هم به انجام رسیده است و به زودي کارگاه دو روزه آن برگزار خواهد شد.
در ادامه ، معاونان با روش تحقیق مقدماتی و پس از آن روش تحقیق پیشرفته آشنا می شوند. اگر این 4 مرحله به طور کامل اجرا شود هر معاون پژوهشی با 180 مهارت آموزشی آشنا خواهد شد و با حضور در کارگاه آموزشی و تکرار و تمرین آموخته ها مي‌تواند به مرور بركاربرد اين روش ها مسلط شود.
پویش: در جذب و آموزش معاونان پژوهش با چه مشکلات و محدودیت‌هایی روبه‌رو هستيد؟
بزرگ‌ترین مشکل ما در این بخش، عدم تثبیت نیروهاست. ما اذعان می‌کنیم که ضروری است نیروها آموزش ببینند؛ ولی متأسفانه نیروها متغیر هستند. هزینه‌ي زیادی می‌شود و یک نيرو آموزش مي‌بيند؛ ولی به آسانی این نیرو جذب دیگر مراکز علمي شده و مدارس علميه خالي مي‌مانند و بايد دوباره شخص ديگری معين شود و آموزش ببیند تا مهارت‌های لازم را فرا گرفته و جايگزين فرد قبلي شود. اين مسأله، خود هزينه‌های مالی و زمانی زیادی را به دنبال خواهد داشت.
پویش: چرا این وضعیت ثابت نیست؟
به دليل اینکه مدارس علمیه ، ساختار اداری رسمی ندارند و نیروها نیز در اين گونه سمت ها بیمه نمی‌شوند.ما انگیزه قوی و اخلاص حوزویان را برای خدمت بی نظیر می دانیم اما شرایط جامعه و انتظارت خانواده ها را هم باید درکنار آن دید. گاهی دیده می شود اگر آموزش و پرورش یا دانشگاه‌ها، پیشنهاد بهتری به کادر و اساتید ما بدهند، مسؤوليت جديد را مي‌پذيرند.
پویش: آيا اين دغدغه و نگراني که نسبت به کادر مدارس علمیه وجود دارد را به مسؤولان و مديران عالی انتقال داده‌ايد؟
در اين خصوص در سال 84 که بنده در مدیریت اساتید معاونت آموزش مشغول بودم ، گزارشی برای شورای عالی حوزه تدوین کردیم و در آن از عدم تثبیت نیروهای حوزوی به عنوان یکی از بزرگ‌ترین دغدغه ها نام برديم و اعلام کرديم که هم‌اينک بسياري از اساتید آموزش‌هاي لازم را مي‌بينند؛ ولي متاسفانه با توجه به وجود برخي مشکلات، به نهادهاي علمي و فرهنگي جذب مي‌شوند و با حوزه‌ي علمیه خداحافظي مي‌کنند و با این وجود برمشکلات مدارس افزوده می‌شود. ما سعی می کنیم در هر فرصتی مديران مدارس علميه را در اين باره آگاه کنیم و از آنها بخواهیم تمام تلاش و همت خود را براي جذب و حفظ این نيروها به کار بندند تا آنها را در مدارس تثبیت کنيم. ما پس از شروع دوره مهارت افزایی معاونان پژوهش چند درخواست مبنی جابه‌جايي داشتيم که آن را نپذيرفتيم تا باور تثبیت نیروها و ضرورت آن کم کم جای خود را بیابد. اما به هر حال اصلاح ساختار لازم است و باید انجام شود.
پویش: شما راهکاری برای جلوگیری از این آسیب ارائه کردهاید؟
ظاهرا طرح هایی از قبیل بيمه، رسمي کردن نيروها و پرداخت مزايا مد نظر مسئولان هست . تأکيد ما بیشتر بر بيمه‌ي نيروها بوده و اميدواريم اين پيشنهاد‌ها عملي شوند
پویش: گزارشي از فعالیت گروه‌های علمی و پژوهشی داديد. اين گروه‌ها از کی و در چه شهر‌هایی شروع به کار کردهاند و مهمترین برنامه‌های آنها چیست؟
گروههاي علمي و پژوهشي از اسفند 86 در منطقهي یک و چهار تشکیل شده‌اند که شرح وظایف مفصلی دارند. اما برنامه‌ریزی به تناسب نیاز‌های علمی –پژوهشی مدارس و نظارت مستمر و دقیق بر عملکرد پژوهشی اساتید و طلاب جزو اصلی‌ترین وظایف آنهاست. اعضای این گروه‌ها، مدیران مناطق، معاونان محتوایی آنها، اساتید داور، اساتید راهنما و اساتید متخصص در رشته‌های مختلف هستند که مجموعاً حدود هفت تا نه نفرند.
پویش: آيا تشکيل گروه‌های علمی و پژوهشی براي همه‌ي مدارس علميه در نظر گرفته شده است؟
ما قصد داریم ابتدا در همه‌ي مديريت‌هاي مناطق اين گروه‌ها را راه‌اندازي کنيم. اما تلاش خواهد شد که هيأت‌هاي علمي-پژوهشی نيز براي طلاب مدارس سطح سه در نظر گرفته شود که اميدواريم در آينده اين موضوع هم تحقق يابد.
پویش: اگر ممکن است درباره‌ي تعداد، شرایط و وظایف معاونان پژوهش توضيحاتي اجمالي بيان کنيد و اينکه هم‌اکنون در چند مدرسه، معاونت پژوهش فعال است؟
هم‌اينک نزديک به 205 مدرسه‌ي علميه به غیر از استان خراسان رضوی معاونت پژوهش دارند که داشتن حداقل سطح دوی حوزوی براي مدارس علميه‌ي دوره عمومی و داشتن مدرک سطح سه براي مدارس سطح سه از شرايط معاونان پژوهش است؛ اما اين سطح‌بندی بايد در آينده ارتقا يابد.
در حال حاضر حدود 270 مدرسه‌ي علميه در دو سطح کارشناسي وارشد فعال است که نزديک به 65 مدرسه‌ي علميه به دليل عدم احراز شرايط لازم، بدون معاونت پژوهش هستند.
پویش: هم‌اينک طلبه‌های فارغ‌التحصیل رها شده به شمار مي‌آيند. شما از این ظرفیت استفاده می‌کنید یا نه؟
طلاب فارغ التحصيل ظرفيت خوبي هستند که بايد براي بهره گيري از آنها در زمینه های تدریس و تبلیغ برنامه ریزی کنیم. همچنین می توان زمینه را براي ادامه تحصيل آنها فراهم کرد. زيرا پس از گذراندن دوره‌ي عمومي، حضور در دوره‌هاي تخصصي مي‌تواند به کاربردي کردن تحصیلات آنها کمک کند.البته برنامه‌ي تربیت محقق یکی از موضوعاتي است که در اين خصوص طراحي شده است. بر اساس آن، طلاب پس از دوره‌ي عمومي و حین شرکت در دوره‌ي سطح سه ، طی 15 تا 20 واحد درسي با مهارت‌های پژوهشی ُآشنا مي‌شوند و مي‌توان از آنها به عنوان محقق بالقوه استفاده کرد.
پویش: یکی از دغدغه‌های پژوهشگران خواهر، نداشتن استاد راهنما، مشاور، منابع تحقیقاتی کافی، ضعیف بودن استادان در پژوهش، پیدا نکردن استاد راهنمای خوب یا هزینه‌های سنگینی است که مطالبه می‌کنند. شما در اين خصوص چه اقداماتی کردهاید؟
صريح عرض مي‌کنم يکي از مشکلات موجود در حال حاضر، پراکندگي فرآیند پايان‌نامه‌ها و تحقيقات پاياني است. به اين عنوان که هر معاونتی در مرکز ، متکفل بخشی از کار این مجموعه است. همه‌ي آنها سهیم در فرآيند پژوهشي هستند. به نظر م ابتدا باید این فرآیند را با همه مقدمات و موخراتش در یک مجموعه دید و به تناسب برنامه ریزی کرد. ما مي‌دانيم که محققان در مدارس علميه با کمبود جدی منابع روبه‌رو هستند. براي رفع اين کمبودها، گاهی نرم‌افزارهایي تهيه و براي آنها ارسال می‌کنیم . همچنين به آن دسته از مدارسي که فعاليت پژوهشی موفق‌تري داشته باشند منابع بيشتری مي‌دهيم و توصيه می‌کنیم از طريق منابع ديجيتال اين کمبود را تا حدودي جبران کنند. البته تأمين منابع براي کتابخانه‌ي مدارس علميه نياز به یک نهضت جدي دارد همچنان که مدير محترم مرکز نيز در اين خصوص در ابتداي سال تحصيلي پيام دادند و اميدواريم اين امر به زودي محقق شود. اما نیاز به اساتید راهنمای متخصص تنها با تربیت محقق برطرف می شود که ان شاءالله آن هم بتواند به زودی جای خود را بیابد.
پویش: در پايان اگر سخني داريد بيان کنيد؟
در پايان باید مطلبي را عرض کنم که در خصوص تغییر نگرش طلاب است. در مسأله‌ي پژوهش ما به دنبال مشکلات می‌رویم؛ در حالي که بايد قبل از آن، زمینه‌ي پژوهشی را در طلبه ایجاد کنیم. چه بسا تنها مشکل طلبه‌ها در اين خصوص، کمبود امکانات و تجهیزات نیست. در عمل احساس مي‌شود مشکل بیشتر در بعد انگیزشی است. به نظر می‌رسد ما به جای اين که تنها توجه به موانع و کمبودها داشته باشیم، بیشتر بايد به دنبال پديده‌هایي باشیم که می‌تواند جوانه‌ی پژوهش را در دل طلبه رشد دهد. ما وقتي تلاش‌ها و موفقیت‌‌هاي بزرگان گذشته را مطالعه مي‌کنيم، مي‌بينيم که با کمترین امکانات به بیشترین پیشرفت‌های علمی رسیده‌اند و گام‌های بلندی برداشته‌اند؛ بنابر اين باید نگرش طلبه را تغییر دهیم که طلبه توقع نداشته باشد نظام آموزشي و جامعه و مدرسه ، همه مشکلات او را حل کند؛ این یک عادت نادرستي است که طلاب در طول سال‌هاي تحصیلی برای همه چیز، مطالبه‌ي آموزش رسمی و کلاس داشته باشند و در عوض به تفکر، خلاقیت وتلاش فردي بهایی ندهند.
امروز، حجیم خوانی و انبوه خوانی مرسوم شده در حالی که می‌توان کم دانست اما جور دیگر. به نظرم نباید همیشه منتظر ماند کسی کار ما را درست کند بلکه باید دید با همین امکانات موجود چه وظیفه‌ای داريم و این رفتار صحیح تحصیلی باید در طلبه‌ها ایجاد شود.
در پايان از فرصتی که شمیم پویش در اختیار من گذاشت تشکر می‌کنم.
سوتیترها
ـ هزینه‌ي زیادی می‌شود تا یک نيرو برای تصدی معاونت پژوهش مدرسه علمیه، آموزش ببيند؛ ولی به آسانی این نیرو، جذب دیگر مراکز علمي شده و مدارس علميه، خالي از معاون پژوهش مي‌مانند
