پایگاه معاونت پژوهش حوزه های علمیه خواهران سراسر کشور

عنوان تحقيق، جايگاه عقل در استنباط احكام شرعي از منظر فقهاي شيعه است. عقل از نظر لغوي به معناي درك و در اصطلاح شرع، به قوۀ مدركه و استنباط گر احكام شرعي، اطلاق مي شود. از منظر معارف اسلامي و آموزه هاي ديني، عقل از جايگاه بسيار رفيعي برخوردار است. ملاك ثواب و عقاب امر و نهي و به طور كلي تكليف، عقل معرفي شده است. هر چند ظاهر بعضي روايات در مورد عقل متضاد به نظر مي رسد؛ زيرا برخي روايات، عقل را حجت دروني الهي براي بشر معرفي مي كند كه اين، حكايت از اهميت و ارزش عقل دارد اما بعضي ديگر از روايات عقل را مذمت كرده و آن را ناتوان تر از آن مي داند كه بتواند در كنار شرع قرار گرفته و در استنباط نقش ايفا كند، ولي بايد اذعان كرد كه هيچ گونه تضادي بين اين روايات نيست، زيرا هركدام ناظر به عقل با حيثيت هاي تقييدي خاص است. بنابراين عقل يكي از مباني احكام اسلامي است و در عرض ساير منابع ديني، حجت الهي و منبع مستقل قلمداد مي شود. حجيت عقل مورد عنايت شارع مي باشد و در اين زمينه در قرآن و سنت تعداد بسياري آيه و روايت وجود دارد. حجيت عقل در زمره اوليات بديهي است، زيرا در اوليات، تصور موضوع و محمول براي تصديق به درستي آن كافي است و در موضوع حجيت عقل نيز تصور طرفين قضيه براي تصديق به وجود چنين حجيتي كفايت مي كند و اين خود در نزد همه عقلا و افرادي كه امكان تصور و تصديق دارند روشن است. اگر بنابر، انكار حجيت عقل باشد مجالي براي هيچ تفكر و انديشه اي نخواهد بود حتي ادراك اصل وجود و حقيقت داشتن عالم واقع زير سؤال مي رود. در حوزه شناخت و ادراك حسن و قبح افعال نيز، عقل يد طولاني دارد. بر خلاف اشاعره كه عقل را در اين ادراك ناتوان مي دانند، بقيه علماي اصول، حكما و متكلمين اصولي اين جايگاه را براي عقل قائل هستند كه، صرف نظر از پيام و آموزه هاي شرع، عقل اين توانايي را دارد كه خوب يا بد بودن افعال را درك كند. اين مطلب يك امر وجداني است و از اين طريق، به رابطه و تلازم بين حكم شرع و عقل پي مي بريم كه اين دو، رابطه تنگاتنگي با هم دارند و هر كدام ما را به ديگري رهنمون مي سازد.