مشرق سخن

حوزه علمیه، قلب معرفت دینی جهان اسلام است. از این‌رو، باید نقش مدیریت معرفتی و معنوی خود را به خوبی ایفا کند. امروزه، حوزه‌های علمیه باید خود را با تحولات نوین هماهنگ کنند؛ زیرا در حال حاضر معرفت دینی در ناحیه‌ تلقی و ادراک، تعلیم و تعلم، پژوهش و تتبع، کاربست و اجرا و رفتار و سلوک دستخوش تغییرات اساسی شده است.

در گذشته، باور و سطح سواد مردم، سبب می‌شد تا مروجان دینی تنها به بیان احکام و ارائه‌ فتاوا بسنده کنند و نیاز چندانی به تبیین و واشکافی مسائل نبود. اما امروز به خاطر ارتقای سطح دانش عمومی و کنجکاوی پرسشگران، به کوشش علمی –پژوهشی با رویکرد تبیینی و تحلیلی نیاز است. همچنین در گذشته، فرهنگ جوامع پایاتر و استوارتر بود و دچار این همه درهم تنیدگی فرهنگی نشده بود. ولی اینک در اثر تعامل فرهنگی و فشردگی ارتباطات و التقاط فرهنگی، دقت و دفاع بیشتری برای حفظ فرهنگ دینی، مورد انتظار است.

امروزه همه حوزه‌های معرفت دینی، از جمله: عرفان، فلسفه، کلام، تاریخ، تفسیر و مانند آن، نیاز به بازشناسی و بازکاوی جدی دارند و باید به انتظارهای گوناگون پاسخ دهند. اگر حوزه به این نیازها، پاسخ در خوری ندهد، دچار انزوا خواهد شد.

ناگفته پیداست که با تأسیس نظام اسلامی و ورود دین به عرصه‌ حکومت داری و کارگزاری، افق‌های جدیدی نمایان شده و احکام و معارف مستخرجه به وسیله علما و محققان سلف، به ادبیات و گفتمان جدیدی نیاز دارد تا پاسخ‌گوی ذهنیت جامعه مخاطب باشد. افزون بر آن، بسیاری از فروع دینی در عرصه‌ بانک‌داری، بازار و تجارت، مشاغل و اصناف، پزشکی و مانند آن، باید بر اساس اصول ثابت دینی، جست و جو شوند.

همچنین در اثر کثرت تعامل‌های بین المللی و خارج شدن از زندگی بسیط و رسیدن به حیات مرکب و مواجهه با شمار فراوانی از مجهول‌ها و سؤال‌ها، باید معرفت دینی را مطابق با مقتضیات زمان به عنوان نسخه‌ای کارآمد، برای زندگی دینی معاصر ارائه کرد. ناگفته پیداست که مسائلی چون جهانی سازی و برپایی مدینه فاضله، مکاتب فکری و عقیدتی را در اندیشه‌ اثبات صلاحیت خود برای اداره‌ی جامعه جهانی فرو برده و هر یک در تلاش‌اند تا با ارائه دکترین مناسبی، توانمندی خود را در این تقابل ایدئولوژیکی به اثبات برسانند.

در کنار این رسالت جهانی، در ساحت درون دینی نیز نیاز به پیرایه زدایی از معارف دینی است و باید آن را از خرافه ها، برداشت‌های نادرست، التقاط و انحراف، تخلیه و تحلیه کرد. کج‌فهمی‌ها، عناد ورزی‌ها و معرفی التقاط‌ها و انحرافات به نام دین، درک اسلام اصیل را با سردرگمی مواجه ساخته و سکه‌ تقلبی را به نام دین رایج کرده و اینجاست که هوشمندی علما و اندیش‌ورزان دینی، ضرورت و نمود می‌یابد.

طلبه دین مدار در کنار عالمان و مرزبانان دین باید با استعانت از توان علمی و فکر بالنده و جست و جو گر خود و با گذراندن آموزش‌های روز آمد و آشنایی با روش‌های پژوهشی، بدون هیچ گونه واهمه‌ای به میدان دفاع از دین و معرفی اسلام ناب وارد شود. امروز حوزه در صحنه‌های متعدد فلسفی، فقهی، کلامی، قرآنی و... در دنیا، غایب یا بی اثر باشد.

در حال حاضر، اساس کار طلبگی تفکر، تأمل، نقادی و تولید علم است و وادی پژوهش هم، گستره‌ نقش آفرینی است. بزرگانی چون «شیخ طوسی»، «شیخ مفید»، «سید مرتضی»، «ملاصدرا»، «ابن سینا»، «علامه طباطبایی»، امام خمینی6، «علامه عسکری»، «شهید مطهری»، «علامه جعفری» و دیگران، اهل تحقیق و پژوهش و نوآوری بوده‌اند.

آنها تنها مصرف کننده‌ محض دانش نبودند و اگر چیزی بر دانش افزودند، تنها در عرصه‌ نظری نبود، بلکه بخش بیشتری از دانش خود را از طریق پژوهش، تطبیق، تحلیل و نقد و نظر، کاوش و بازآفرینی، آزمایش، شهامت و مهارت و به کار گیری روش‌های نوین در تحقیق به‌دست آورده اند. در یک جمله، این بزرگان آموخته اند و به کاوش نشسته اند و به عبارتی، خواسته، توانسته و یافته‌اند.

در اصل، کسی که خواهانفتح دریاست، باید جرئت و جسارت ترک ساحل را داشته باشد. برای اتصال به جویبار اندیشه، رسیدن به آب‌های آزاد و اقیانوس بی کران علم و دانش، باید پرتوان، پر حوصله و با پشتکار از موانع گذشت و سیر و سلوک معنوی و حرکت علمی و بالندگی را آغاز کرد، و گرنه، از جویبارِ کوچکی که به چاله‌ای می‌ریزد و تحرکی ندارد، گوهری به دست نمی‌آید.

امام علی Aمی‌فرماید: Nأتَزعَمُ اَنّکَ جِرمٌ صَغیرٌ وَ فُیکَ انطَوَی العالَمٌ الاَکبَرٌM؛ «آیا می‌پنداری تو جسم کوچکی هستی، در حالی که، دنیایی بزرگ در تو نهفته است!».

بنابراین، ما نیامده‌ایم که در دنیا برتر باشیم، بلکه می‌توانیم برتر از دنیا باشیم؛ زیرا تمامی مراتب عالم وجودی، در وجود انسان نهفته است.

برای دست‌یابی به این هدف متعالی، باید بلند همت بود و از مولای عارفان و عالمان آموخت که: Nالمرءُ یَطَیرُ بِهِمَّتِهِ کَمَا یَطَیرُ الطَیْرُ بِجِنَاحَیهِM. باید بیاموزیم که هر کار بزرگی، همسایه رنج بزرگ است و انسان‌های اندیشه ورز و هوشمند، بازی گر فعالِ عرصه‌ علم و دانش‌اند و انسان‌های غافل و خمود و بی بهره از دانش، تماشاگر و منفعل.

امروز نوبت نقش آفرینی طلاب جوان است و باید با آموزش‌های صحیح و روشمند و بهره گیری از ابزارها و فنون پژوهشی، پیشتاز عرصه‌های تولید دانش دینی باشند.

اینک، با تمهید معاون محترم پژوهش و آرمان گرایی مدیر مدبّرِ دفتر برنامه ریزی معاونت پژوهش و همچنین، صدور پیام عالمانه مدیر معزّز مرکز، مبنی بر آغاز نهضت آزاد اندیشی، رسالتی خطیر متوجه طلاب ارجمند برای تحقّق منویات منیع رهبری، در مسیر تحقق آزاد فکری و نهضت آزادی اندیشی در حوزه و دانشگاه شده است.

برای برخورداری از نشاط اجتهادی جهت تولید معارف دینی، به گسترش کارهای گروهی، ابتکار و خلاقیت، تحقیقات مفید و نوآمد و هم سویی با نیازها و آینده پژوهی نیاز است. گسترش و راه اندازی مجله‌های تخصصی، محیط مناسبی برای ارائه آرا، افکار، ایده‌ها و عقاید طلاب اندیش‌ورز و جوان است.

امروز باید با حرکت جهادی و تلاش نو به نوی اجتهادی، در صدد تهیه‌ محتوای غنی بود. نباید با سهل انگاری در عرصه‌ قلم و آشنا نبودن به آرا و عقاید مکتب اهل بیتDو فقه پویای جواهری، در دائرةالمعارف ها، فقه تشیع را پس از فقه اباضیه بیاورند و درباره حرکت جوهری «ملاصدرا» و فلسفه تحلیلی و سایر معارف ناب مکتب اهل بیت Dناآگاه باشند. مگر جز از راه برپایی کرسی‌های آزاد اندیشی، تضارب آرا و تولد رأی صواب، تهیه‌ مقاله‌های غنی و پر محتوا و معرفی احکام و معارف ناب اسلامی، می‌توان مکتب پویای اهل بیترا به جهانیان و طالبان حقیقت شناساند؟ مگر بدون آگاهی از پژوهش‌های جدید در حوزه‌ معارف دینی و حوادث علمی جهان و بدون استفاده از آخرین دستاوردهای مراکز علمی و تحقیقی و بدون اتکا به علوم پایه مانند: تفسیر، حدیث، فلسفه، کلام، رجال، می‌توان پاسخ‌گوی شبهه‌ها و پرسش‌های روز آمد بود و به رسالت دینی خود در معرفی بنیان‌های تشیع عمل کرد؟ آیا احساس غیرت عالمانه به دین و پاسداری از حریم آن، تکاپوی بیشتر علمی را در این عرصه طلب نمی‌کند؟ آیا زمان آن نرسیده تا با جوهر قلم طلاب جوان، ابرهای تیره‌ شبهه را از ساحت منزه دین، پاک کنند و شفافیت طریق را روشنی بخش راه مشتاقان معارف اهل بیتDسازند؟

طلاب سخت کوش و اندیش ورز، نیک می‌دانند تا زمانی که مکتبی در معرض تجربه‌ عملی قرار نگیرد، کاستی‌های آن نمایان نمی‌شود. امروز اسلام عزیز، در عرصه حکومت اسلامی به بوته‌ اجرا درآمده و جهان به داوری و ارزیابی آن نشسته است. بی‌تردید، در مواجهه با مسائل نوپدید و تنوع انتظارها از دین، متوجه‌ مسائل بسیاری خواهیم شد و اینجاست که رسالت حوزویان پژوهشگر در تبیین و توسعه‌ معرفت دینی و رفع نواقص و عوارض آن، هویدا می‌شود.

به نظر می‌رسد که اینک در عرصه‌ نظام سازی، برنامه ریزی و به سازی از یک سو و از سوی دیگر، در ساحت محتوا، ساختار و روش شناسی علمی و نیز از جهت ارتباط با مخاطب و ارائه‌ محتوای دینی، نیاز به پژوهشِ دینی محسوس است.

در این میان، آنچه بیشتر می‌تواند از سه محور پیش گفته، متوجه‌ طلاب جوان و فرهیخته باشد، مساعدت در تولید محتوا، تغییر و تحول در ساختار و ارائه روش‌های نو و بایسته است. بی‌شک برای تحقق این امور، باید در نخستین گام به باز پژوهی عالمانه، نقادانه و منصفانه پرداخت و علوم گوناگون در فلسفه، کلام، فقه و اصول را بازخوانی کرد و هر آنچه زواید به حساب می‌آید و هندسه‌ دانش‌های اسلامی را نامتوازن و متورم ساخته، پیرایش کرد و تنقیح لازم را انجام داد. پس، نوبت به تنسیق، بازسازی و سازماندهی علوم اسلامی خواهد رسید و در نهایت، رسالت نظریه پردازی و نوآوری، کاری بایسته و شایسته خواهد بود.

در شرایط کنونی، حوزه‌های علمیه باید پاسخ‌گوی نیازهای مجلس شورای اسلامی و دستگاه قضایی و سایر نهادهای حکومتی باشند. شایسته نیست که با وجود رسالت تربیت فقیه که حوزه‌های علمیه عهده‌دار آن هستند و شرط لازم تصدی منصب قضاوت، فقاهت در دین است و تربیت فقیه و قضات ماهر هم در درجه اول و بالذات به عهده‌ حوزه هاست، نهاد دیگری متکفل این مهم باشد. پس، دانش‌آموزان حوزوی باید به شکل مطلوبی پاسخ‌گوی این نیاز باشند و رسالت اصلی را بر عهده گیرند.

امروز حوزه‌های علمیه باید موضع خود را در فقه سیاست، فقه ارتباطات، فقه بین الملل، فقه حقوق معنوی، فقه بانکداری و دانش‌های نوبنیاد، مشخص و تبیین کند. به دانش‌های جدیدی همچون: چون فلسفه معرفت اسلامی، انسان شناسی اسلامی، فلسفه‌ دین توحیدی، فلسفه‌ اخلاق اسلامی، فلسفه‌ فقه باید توجه ویژه‌ای داشت. فرهیختگان بایستی در پی تأمین این نیاز اساسی، با آزاداندیشی و تولید علم باشند و در باز تولید معارف دینی نیز بسیار بکوشند.

حوزه در عرصه‌ جامعه شناسی، روان شناسی و علوم عقلی و نقلی باید بتواند ورودی شایسته پیدا کند. سکوت در برابر علوم جدید و نیازهای روزآمد به معنای افراشتن پرچم سفید در برابر آن است. برای تحقق این مهم، به کارگیری روش‌های تحقیق در دست‌یابی به اهداف لازم است. «علامه طباطبایی»، «شهید مطهری»، «شهید صدر» و «آیت الله جوادی آملی» با منطق و روش نوین به ساماندهی و بازسازی فلسفه، کلام، فقه و قرآن پژوهی پرداختند و توانستند نوآوری‌های ارزنده‌ای در عرصه‌ علوم دینی از خود به یادگار بگذارند.

بی تردید، می‌دانیم که این رسالت نیمه تمام بر عهده‌ آحاد ما نهاده شده و اینک، این ماییم و این هم سفره‌ای گسترده از علم و دانش و حیاتی که با افکار نورانی اهل بیت Dتنویر شده است. امید که با آغاز نهضت آزاد فکری در حوزه‌های علوم دینی طلاب فرزانه با برپایی مناظره‌ها، جلسه‌های پرسش و پاسخ نشست‌های علمی و برپایی کرسی‌های آزاد اندیشی و تولید علم و نوآوری با بهره گیری از روش‌های نوین پژوهشی، گام‌های اساسی را در تبیین معارف دینی بردارند و تلاش علمی- پژوهشی‌شان مرضی حضرت حجت –ارواحنا و ارواح العالمین لتراب مقدمه الفداء- قرار گیرد و نامشان در دفتر پاسداران و خادمان دین محمدیJثبت و ضبط شود و البته جز با توجه ذات اقدس الهی، این راه دشوار، رهوار نخواهد شد که:

من به سرچشمه‌ خورشید نه خود بردم راه ذرّه‌ای بودم و مهر تو مرا بالا برد

شکرگزار الطاف بی منتهای حضرت حق‌ایم که توفیق بخشید تا بار دیگر، ارادت قلبی و قلمی‌مان را به ناخدای دشت سبز سیادت، مقام عظمای ولایت به معرض گذاریم و دغدغه‌ای دیرپا جهت تهیه‌ کتیبه‌ای، ‌رسا و مانا را برای برپایی کرسی‌های آزاد ندیشی،‌ فرادید مخاطبان آزاداندیش و ولایتمدار قرار دهیم. بی تردید، اگر رهنمودهای حکیمانه امام راحل و رهبر فرزانه انقلاب و همچنین دل نبشته‌های پیشتازان عرصه لبیک به ندای ولایت نبود، این نوشتار به برگ و بار نمی نشست.

از این رو، شایسته است که تلاش علمی آنها را ارج نهاده و اجرشان را به خداوند منان حوالت کنیم. همچنین سزاست که از رهنمودهای همراهان اندیش ورز در معاونت پژوهش حوزه های علمیه و همکاران سخت‌کوش نشر «هاجر» نیز به نوبه خود تشکر کرده و این کتیبه را ذخیره روزی سازیم که: Nیوْمَ لَا ینفَعُ مَالٌ وَلَا بَنُونَ إِلَّا مَنْ أَتَى اللَّهَ بِقَلْبٍ سَلِیمٍM.

از آزاد اندیشی تا تولید علم

مشرق سخن

فهرست مطالب

آخرین پایان نامه ها

آخرین اخبار پژوهشی