مقدمه
براي ورود به هر رشته‌اي، نيازمند آشنايي با مباحث نظري آن از جمله مفهومشناسي مسائل، اهداف و روش‌هاي آن هستيم و اين امر در پژوهشگري نيز نمود بيشتري مي‌يابد. فهم چيستي، چرايي و چگونگي انجام پژوهش از اوليات و پيش‌نيازهاي ورود به عرصه پژوهش است. نيك مي‌دانيم كه مطالعه پژوهشي براي يافتن راه‌حل و پاسخ به پرسش اصلي و حل مشكل، آغاز مي‌شود و در اين راه بايد با آشنايي با كتاب‌خانه‌ها، منابع و نرم‌افزارهاي مختلف به جست‌وجو پرداخت. پژوهشگر با انتخاب روش مناسب براي دستيابي به اهداف، نيازمند تدبير و برنامه‌ريزي است. همان‌گونه كه امام علي(ع) فرمودند: «اَلتَّدبِيرُ قَبْلَ الْعَمَلِ يؤْمِنُ الْعِثَارَ؛ تدبير و برنامه‌ريزي قبل از كار باعث مصونيت از لغزش و خطاست». (غررالحكم و دررالكلم، ح1482)
پس از آنكه پژوهشگر مسئله‌اي پژوهشي را برمي‌گزيند و به نوعي دچار دغدغه ذهني مي‌شود، مي‌كوشد حدود و ثغور مسئله را روشن كند و با زمان‌بندي لازم و طي مراحل تحقيق، به نتايج علمي نايل آيد. در اين زمينه، سؤالات بسياري بي‌جواب است كه با توجه به يك خلاء معرفتي به وجود آمده است. بنابراين، با تجزيه مسئله به طرح سؤال مي‌پردازد تا به جواب‌هاي لازم دست يابد. طرح سؤال باعث مي‌شود، محقق آمادگي لازم را بر انجام تحقيق بيابد. هر مسئله پژوهشي را مي‌توان در قالب سؤالي اصلي بيان كرد، اما همان سؤال اصلي، قابل تجزيه به چند سؤال فرعي ديگر است تا هندسه تحقيق بهتر ترسيم شود.
محقق با انتخاب موضوع يا مسئله پژوهشي، در راهي طولاني و دشوار گام مي‌نهد و با توكل به خدا و تلاش مستمر، به انجام رسالت خويش اقدام مي‌كند. در اين ميان، هيچ‌گاه از نظم و جديت در كار غافل نمي‌ماند. نظم در فرهنگ اسلامي، جايگاه ارزشمندي دارد. امام علي(ع) مي‌فرمايد: «أَمْضِ لِكُلِّ يوْمٍ عَمَلَهُ فَإِنَّ لِكُلِّ يوْمٍ مَا فِيهِ؛ كار هر روز را در همان روز انجام بده؛ زيرا هر روز كاري مختص به خود دارد». (نهج‌البلاغه، نامه 53)
همچنين ايشان در سخني ديگر مي‌فرمايد: «أُوصِيكُمَا وَ جَمِيعَ وُلْدِي وَ أَهْلِي وَ مَنْ بَلَغَهُ كِتَابِي بِتَقْوَي اللهِ وَ نَظْمِ أَمْرِكُمْ». (شرح نهج‌البلاغه، ابن ابي‌الحديد، ج17، ص50) نظم و رعايت زمان‌بندي در مراحل پژوهش و انجام بهنگام آن، تأمين‌كننده آرامش رواني پژوهشگر است. محقق بايد عوامل بي‌نظمي را شناسايي كند و در رفع آن بكوشد و با رموز و مهارت‌هاي تحقيق آشنا باشد. همان‌گونه كه گفته شد، منابع پژوهشي و كاركردهاي آن را بشناسد و مسئله‌شناس و با فرآيند تحقيق آشنا باشد. همچنين روش‌هاي يافتن آنها را بداند. منابع مكتوب و چند رسانه‌اي را در نظر داشته باشد. لوح‌هاي فشرده، نرم‌افزارها، نوارهاي صوتي، تصويري و اينترنتي منابع چند رسانه‌اي است و منابع مكتوب نيز كتاب‌ها، مقالات، پايان‌نامه‌ها، اسناد، يادداشت‌ها، لوح، تابلوها و مانند آن هستند. محقق بايد منابع مرجع و عادي را از هم تميز دهد، كتاب‌خانه‌شناس باشد و اطلاعات نسبي از نحوه رده‌بندي در كتاب‌خانه‌ها را بداند و به روش استفاده از منابع كتاب‌خانه‌اي واقف باشد. از نحوه استفاده از دايرةالمعارف‌ها و فرهنگ‌نامه‌ها آگاه باشد و مهارت انتخاب كتاب و مقاله را نيز بياموزد و به درستي از منابع الكترونيكي پژوهشي بهره‌برداري كند. از ارزش‌گذاري و اعتبارسنجي منابع، آگاه و معيارهاي آن را بشناسد. به جمع‌آوري، دسته‌بندي و تنظيم منابع همت گمارد. از تجربه‌هاي شخصي خود، صاحب‌نظران، مراجعه به كتاب‌خانه‌ها و شبكه‌هاي اينترنتي و اطلاعاتي و مراجعه به كتاب‌شناسي‌ها براي تقويت يافته‌هاي پژوهشي، غفلت نكند.
با مهارت‌هاي شناختي، مطالعه اجمالي، عبارت‌خواني، تندخواني، آشنا باشد و مطالعه انتخابي را در دستور كار قرار دهد. دقيق‌خواني منابع را با سازمان‌دهي يافته‌ها، علامت‌گذاري و حاشيه‌نويسي و خلاصه‌برداري مورد نظر داشته باشد. با سابقه مسئله خود آشنا باشد و به درستي خاستگاه و پيشينه آن را بازشناسد. از روش‌هاي تحقيقي كتاب‌خانه‌اي، تجربي و تحليل محتوا استفاده كند. در روش كتاب‌خانه‌اي آن را به روش عقلي يا شهودي، به صورت توصيفي، تبييني يا تحليلي، دنبال و در انجام تحقيق و رويكردي تاريخي يا تطبيقي يا ميان‌رشته‌اي به آن توجه كند. البته بايد با رعايت اخلاق پژوهشي به ضرورت نوآوري و ارائه كاري ارزشمند براي حقيقت‌يابي يا بازنمايي نقاط پنهان يك نظريه بكوشد و از كارهاي موازي و تكراري برحذر باشد. از روش‌هاي ارجاع‌دهي و مهارت مستندسازي نيز بايد در راستاي قوّت علمي، پژوهشي دست‌آورد تحقيقي خود، استفاده و با رعايت علايم ويرايشي و مهارت‌هاي تدوين، گزارشي زيبا ارائه كند. اين نوشتار براي آشنايي دانش‌پژوهان با رمز و رازهاي پژوهشي و آشنايي با مفاهيم تحقيق و همچنين ترسيم نقشه راه براي خلق اثري پژوهشي با رعايت علايم نگارشي فراهم آمده و تلاش شده مطالب لازم براي يادگيري درست مفاهيم پژوهشي در اختيار پژوهشگران ارجمند قرار گيرد. بازشناسي لازم نسبت به مفهومشناسي، تحقيق، مسئله‌شناسي، آشنايي با سؤالات، روش‌ها، مفاهيم چارچوب نظري، فرضيه‌ها و متغيرها كه در حقيقت اجزاي تشكيل‌دهنده فرآيند پژوهش، اطلاعات كاربردي و سپس در فصول بعدي چگونگي ارائه اثري پژوهشي و آشنايي با منابع و مراجع الكترونيكي و كتاب‌خانه‌اي ارائه شده است. در حقيقت، آشنايي با اين مجلد، پيش‌نياز لازم براي نگارش پايان‌نامه‌ها، مقالات علمي، كتاب و هر اثر پژوهشي ديگر است كه آنها را در مجلدات ديگر از سلسله مباحث پژوهشي، تحت عناوين اسرار نويسندگي و اصول و مهارت‌هاي پژوهشي دنبال كرده‌ايم. شايسته است، مجلد ديگر نيز در جهت آشنايي با تحقيقات تجربي و پيمايشي نيز فراهم آيد تا چرخه فعاليت‌هاي پژوهشي تكميل شود. همچنين از رهنمودهاي ارزياب محترم و مساعي نشر محترم هاجر، سپاسگزارم و اجرشان را به خداوند منان حوالت مي‌نمايم و ديدگانم را به سوي رهنمودهاي قدسي و سودمند بهره‌گيران مي‌گشايم.
فهرست مطالب
مقدمه 11
فصل اول بازتعريفي از كليدواژه‌ها و مفاهيم پژوهش 15
اول ـ مفهومشناسي پژوهش، انواع تحقيق و كاركردهاي آن 17
يك) مفهومشناسي پژوهش 17
دو) آشنايي با پژوهش علمي 18
1. تعريف پژوهش علمي 18
2. كاركردهاي پژوهش علمي 19
3. ويژگي‌هاي پژوهش علمي 19
سه) انواع تحقيق 23
چهار) ظرافت‌ها و مواد تحقيق 24
پنج) منابع دستيابي به حل مشكلات 25
شش) لغزش‌ها در تحقيق 26
هفت) محدوديت‌هاي تحقيق 26
هشت) ويژگي‌هاي پژوهشگر موفق 27
دوم ـ آشنايي با مسئله تحقيق 28
1. تعريف مسئله 28
2. دليل انتخاب مسئله 29
3. ويژگي‌هاي مسئله پژوهش 29
4. ويژگي‌هاي انتخاب موضوع و مسئله تحقيق 29
5. آشنايي با خطاها در انتخاب مسئله 30
6. بيان مسئله 31
7. علت مرزبندي در تحقيق 32
8. عناصر بيان مسئله 33
9. چگونگي بيان مسئله با توجه به نوع تحقيق 33
10. رابطه بيان مسئله با موضوع تحقيق 34
11. تبديل موضوع به مسئله تحقيق 35
12. رعايت نكاتي براي تنظيم عنوان تحقيق 35
سوم ـ بيان اهميت و ضرورت مسئله تحقيق 35
چهارم ـ هدفمندي در تحقيق 36
1. تعيين هدف 36
2. دسته‌بندي تحقيقات بر اساس هدف 37
3. تعيين اهداف تحقيق 37
پنجم ـ سؤالات پژوهش 38
انواع سؤالات 38
ضوابط و شاخصه‌هاي پرسش‌هاي تحقيق 39
ششم ـ روش تحقيق 41
1. انواع روش‌ها 41
2. روش علمي 43
3. مراحل روش علمي 44
1. احساس مشكل يا مسئله (تنظيم مسئله پژوهش) 44
2. تعيين و تعريف مشكل يا مسئله 44
3. پيشنهاد راه‌حل (تدوين فرضيه) 44
4. استدلال قياسي درباره نتايج و راه‌حل‌هاي پيشنهادي 44
5. آزمودن فرضيه 44
6. تهيه گزارش پژوهش 45
4. انواع روش‌هاي مطالعاتي در انجام پژوهش‌ها 45
هفتم ـ مفاهيم تحقيق 48
1. تعريف مفهوم 48
2. رعايت ملاك‌ها در مفاهيم نظري 49
ملاك‌هاي ارزش‌يابي مفاهيم تجربي 50
3. عملياتي كردن مفهوم 50
سازه تحقيقي و ارتباط آن با مفهوم 50
فرآيند مفهوم‌سازي و عملياتي كردن 51
4. انواع تعريف 55
5. تفاوت تعاريف مفهومي و عملياتي 56
6. طبقه‌بندي معرف‌ها 57
طبقه‌بندي نوع دوم براي معرف‌ها 58
ويژگي‌هاي يك معرف مناسب 58
هشتم ـ چارچوب نظري 59
1. نظريه 60
2. ويژگي‌هاي يك نظريه 60
3. نظريه علمي و اهداف آن 61
4. كاركردهاي چارچوب نظري 61
5. چگونگي انتخاب چارچوب نظري 62
نهم ـ فرضيه تحقيق 62
1. تعريف فرضيه 63
2. ملاك‌هاي تدوين فرضيه 64
3. انواع فرضيه 64
4. اهميت فرضيه‌ها 65
5. روابط در فرضيه‌ها 65
6. بررسي رابطه علّي بين متغيرها 66
7. انواع روابط علّي 67
8. طبقه‌بندي فرضيه‌ها 68
9. ويژگي‌هاي يك فرضيه 70
10. نقش فرضيه در پژوهش 70
11. شيوه فرضيه‌سازي 71
12. رابطه فرضيه با روش تحقيق 71
13. تفاوت فرضيه‌هاي آماري و پژوهشي 72
دهم ـ متغير 72
1. انواع متغيرها 73
انواع متغير بر اساس نقش 73
2. ارتباط بين متغيرها 77
طبقه‌بندي نوع دوم براي متغيرها 78
طبقه‌بندي سوم براي متغيرها 78
طبقه‌بندي نوع چهارم 78
طبقه‌بندي نوع پنجم 78
يازدهم ـ پيشينه‌شناسي 78
1. جايگاه پيشينه‌شناسي در فرآيند پژوهش 79
2. ضرورت و اهميت پيشينه‌شناسي در پژوهش 80
3. فوايد پيشينه‌شناسي 80
4. پيش‌نيازهاي پيشينه‌شناسي 80
5. دستيابي به منابع مربوط به موضوع تحقيق 81
6. جست‌وجوي پژوهشگر در تحقيقات پيشين 81
7. فرآيند تهيه پيشينه تحقيق 83
8. كاركردهاي پيشينه تحقيق 83
9. بايسته‌هاي بررسي در پيشينه تحقيقات 85
10. رويكردهاي مختلف در پيشينه‌شناسي 86
11. تهيه و تدوين مرور نوشتار و پيشينه پژوهش 87
الف) مقاله‌هاي مروري 89
ب) مقاله‌هاي همايش‌ها 89
ج) مقاله‌هاي توصيفي تحليلي 89
د) كتاب 89
ه) مطالب مروري 90
و) منابع مرجع 90
ز) روزنامه‌ها 90
ح) انتشارات دولتي و سازماني 90
12. برخي اشتباهات رايج در رهگذر پيشينه‌شناسي 91
دوازدهم ـ شيوه‌هاي انجام پژوهش كتاب‌خانه‌اي 92
1. روش‌هاي انجام پژوهش 92
الف) روش تحقيق كتاب‌خانه‌اي 93
ب) روش تحقيق عمومي (مصاحبه، مشاهده و پرسش‌نامه) 94
2. ويژگي‌هاي پژوهنده 105
3. نقشه پژوهش 106
فصل دوم درآمدي بر مطالعات ديني و روش‌شناسي آن 121
مراحل انجام پژوهش در مطالعات ديني 122
مديريت برنامه پژوهشي 124
فرآيند انجام پژوهش 124
ضرورت طرحِ مسئله‌محور 125
بايسته‌هاي انتخاب روش 127
الف) قواعد راهبردي در مطالعه درون‌ديني 127
ب) روي‌آوردهاي برون‌ديني 127
بايسته‌ها و ضرورت‌هاي لازم در پژوهش‌هاي ديني 127
تفاوت روش و روش‌شناسي 128
برخي رهيافت‌هاي روش‌شناسي در مطالعات ديني 130
الف) نشانه‌شناسي 130
ب) هرمنوتيك 130
روش‌شناسي مطالعات ديني 133
تأثير چالش‌هاي روش‌شناختي مذهبي در نوع دريافت‌ها 134
چالش ميان مجتهدان و روشنفكران ديني 135
روش‌شناسي و مسئله‌شناسي حجاب 137
الف) روش‌شناسي مطالعات ديني در حجاب 137
ب) مسئله‌شناسي حجاب 138
فصل سوم نقشه راه براي آفرينش يك اثر پژوهشي 141
آشنايي با مراحل اساسي انجام تحقيق 142
الف) مرحله اول: انتخاب موضوع، تعريف و تحديد آن 143
يك) ويژگي‌هاي موضوع مناسب 144
دو) تعريف موضوع و تحديد آن 145
ب) مرحله دوم: جست‌وجوي منابع تحقيق (كتاب‌شناسي موضوع تحقيق) 146
چگونگي آغاز كتاب‌شناسي تحقيق 146
ج) مرحله سوم: مطالعه اجمالي و تفصيلي منابع 147
د) مرحله چهارم: فيش‌برداري 148
يك) تعريف فيش و مشخصات آن 148
دو) تعيين نوع فيش 149
سه) چگونگي انجام فيش‌برداري 150
چهار) ضرورت و اهميت فيش‌برداري 150
پنج) طبقه‌بندي فيش‌ها 151
شش) نتيجه فيش‌برداري 152
ه) مرحله پنجم: تحرير اوليه متن تحقيق 152
و) مرحله ششم: بازخواني، اصلاح و بازنويسي متن 153
ز) مرحله هفتم: تنظيم مقدمات، فهرست‌ها و عنوان‌بندي 154
الف) مقدمه 154
ب) تنظيم فهرست‌ها 156
ج) عنوان‌بندي 157
د) شيوه بهره‌گيري از منابع و تنظيم ارجاعات 159
ه) تنظيم فهرست منابع 165
و) نشانه‌گذاري و صفحه‌آرايي 166
ز) صفحه‌آرايي 170
تهيه گزارش تحقيق 171
بخش اول: مقدمه و بيان مسئله 172
بخش دوم: روش اجراي تحقيق 172
بخش سوم: بحث و نتايج 173
بخش چهارم: خلاصه و نتيجه‌گيري 173
فصل چهارم چگونگي استفاده از منابع و مراجع كتاب‌خانه‌اي و الكترونيكي 175
الف) آشنايي با منابع كتاب‌خانه‌اي 176
1. كتاب‌خانه 177
انواع كتاب‌خانه 177
قسمت‌هاي مهم كتاب‌خانه بزرگ 177
2. طبقه‌بندي كتاب 178
ده طبقه اصلي ديوئي و كد عددي آنها 178
3. آگاهي از منابع اطلاعاتي كتاب‌خانه‌ها 181
يك ـ فهرست پايان‌نامه‌ها 182
دو ـ فهرست برگه‌اي كتاب 182
سه ـ فهرست مجلات (كاردكس) 182
4. دستيابي به منبع يك موضوع خا ص 182
5. منابع مرجع 183
تعريف كتاب مرجع 183
روش كار براي جست‌وجوي منابع 206
مأخذشناسي براي تحقيق در مسائل ديني 207
الف) علوم قرآن 207
ب) تفسير قرآن 208
ج) كتاب‌هاي حديثي 210
د) معرفي منابع تاريخي 211
ه) برخي از فرهنگ‌هاي عمومي فارسي 215
ب) منابع اطلاعاتي الكترونيكي 217
1. پايگاه اطلاعاتي 217
2. شبكه‌هاي اطلاعاتي 218
3. اينترنت 219
4. معرفي شبكه‌هاي اطلاعاتي مفيد براي كار مرجع 219
سايت كتاب‌خانه تحقيقاتي جهان 220
سايت‌هاي مرجع عمومي در اينترنت 220
سايت‌هاي آموزشي 220
روزنامه‌ها، مجله‌ها و كتاب‌ها در اينترنت 221
5. بازيابي اطلاعات از طريق يوزنت 221
6. ابزارهاي جست‌وجو در اينترنت 222
7. جست‌وجو در پايگاه‌هاي اطلاعاتي و اينترنت 223
8. ارزيابي پايگاه‌ها و منابع اطلاع‌رساني الكترونيكي 224
9. معرفي پايگاه‌هاي اسلامي موجود در اينترنت 225
سخن آخر 227
كتاب‌نامه 229
