پيش نوشت:
نياز طلاب گرامي به مهارت هاي لازم در پايان نامه نويسي، براي ارايه ي ارزشمندِ يافته هاي تخصصي درپايان هر مقطع تحصيلي، ضرورتي انکار ناپذير است. تبحر يک پژوهشگر در به کارگيري از شيوه ها و روش هاي ارايه ي تحقيق، به انتقال صحيح يافته هاي علمي وي، کمک شايان توجهي کرده؛ دسترسي علاقمندان را به نتايج پژوهشي تسهيل مي کند. از اين رو اساتيد و صاحب‌نظران اين عرصه، کوشيده اند روش هاي مطلوب و معيار و اصول و مهارت هاي پايان نويسي را به علاقمندان عرضه داشته، در جهت انجام پژوهش هاي روشمند و سامان يافته، قدم-هاي مثبتي بردارند.
اثر حاضر که با تلاش محقق ارجمند جناب آقاي دکتر سيدحسين اسحاقي تأليف و تدوين گرديده، گامي در همين راستاست. ضمن سپاس فراوان از ايشان، اميد مي داريم مورد استفاده طلاب محترم قرار گرفته و آموزه-هاي آن بتواند راهگشاي نگارش پايان نامه براي دانش آموختگان حوزوي باشد. شايان ذکر است که درانتهاي کتاب نيز، پيوست‌هاي تأثيرگذار و ارزشمندي براي آشنايي بيشتر با فرآيند پايان‌نامه‌نويسي و عملياتي‌سازي طرح تحقيق آمده است. رجاء واثق داريم که اين تذکار، مورد استفاده بهره‌گيران ارجمند قرار گيرد.
اين مديريت نظرات گرانسنگ پژوهشگران را بر ديده ي منّت نهاده، پيشنهادات و انتقادات سازنده شما عزيزان را در ارايه ي آثار پوياتر مورد بهره‌برداري قرار خواهد داد.
معاونت پژوهش
مديريت ساماندهي امور پژوهشي واحدهاي حوزوي
مقدمه
امروزه، با توجه به شرايط خاص دنيا و درنورديدن مرزهاي دانش، مهارت افزايي در جنبه‌هاي گوناگون زندگي، امري حياتي و ضروري است، به ويژه در هزار? سوم که مناسبت‌هاي اجتماعي و دگرگوني‌هاي پيچيد? بشري، ابعاد جديد و متکثري يافته است. اين مهارت ها، شامل صفات ممتاز، ويژگي‌هاي شخصي و استعدادهايي هستند که فرد به همراه دارد و به مکان‌هاي گوناگون منتقل مي‌کند. انسان در زندگي، تحصيل، شغل و مانند آن، به مهارت‌هايي نياز دارد که در طي فرايند زندگي و جامعه‌پذيري، آنها را مي‌آموزد.
انواع مهارت ها
مهارت ها، عموماً به سه دسته تقسيم مي‌شوند:
1. مهارت هاي علمي
اين نوع مهارت ها، براي انجام دادن امور يا وظايف کلي يک شغل به کار گرفته مي‌شوند؛
2. مهارت هاي کار ـ محتوا
اين مهارت ها به يک حرفه خاص محدود مي‌شوند؛ مانند کتاب‌داري که کتاب‌دارها عهده‌دار آنند و يا تصحيح و نمره‌گذاري اوراق امتحاني که به وسيل? معلم ها انجام مي‌شود؛
3. مهارت هاي انطباقي يا خود مديريتي
اينها صفات ويژه يا خصلت هاي شخصي هستند. توانايي يادگيري سريع، پرداختن به جزئيات دقيق، وظيفه‌شناسي، خودگرداني، سازگاري و حس همکاري و لذت معنوي، نمونه‌هايي از مهارت‌هاي انطباقي‌اند.
همان طور که در عرصه‌هاي گوناگون زندگي، به يادگيري و مهارت‌افزايي نياز داريم، در تدوين و نگارش يک پاياننامه مطلوب نيز به داشتن يک سري مهارت هاي پايه‌اي نيازمنديم. چگونه است که برخي از دانش‌پژوهان از همان مواد، محتوا و ابزار نوشتاري استفاده مي‌کنند، اما در مقايسه با کساني که از مهارت هاي ويژه پاياننامه نويسي برخوردارند، ناکام مي‌مانند و نمي‌توانند محصول مقبول و پرجاذبه‌اي را ارائه کنند. با توجه به اين مهم، براي اخذ مدرک تحصيلي در يکي از سطوح آموزشي حوزوي يا دانشگاهي به روش‌شناسي و کسب مهارت نياز داريم. در حقيقت، بدون داشتن مهارت و توانايي‌هاي مورد نياز و نيز آمادگي قبلي، نمي‌توان به چنين اهدافي دست يافت.
چگونه ممکن است از پايان‌نامه‌اي که مُهر و نشان علمي هر دانش‌پژوهي را به همراه دارد، آسان و گذري عبور کرد و کارنام? علمي خود را سطحي پنداشت!؟ همان‌طور که گفتيم، پاياننامه وسيل? سنجش علمي طلاب و نشان‌دهند? اهميت و اهتمام دانش‌پژوه به رسالت علمي ـ تحصيلي خويش است.
رساله مي‌تواند حلقه‌اي از زنجير? علمي توليد فکر و انديشه باشد که جز با تکليف‌گرايي و عزم جدي براي همراه شدن با کاروان علم و دانش، به سرانجام نخواهد رسيد. جز اين، هر اقدامي آسيب فردي و اجتماعي جدي‌اي را براي نويسند? رساله، به همراه خواهد داشت. هرگونه سهل انگاري، از يک سو کارنامه علمي نگارنده را سست و بي‌اعتبار مي‌سازد و از سوي ديگر، کاروان علمي بشري که براي رشد و بالندگي خود به تلاش علمي افراد نياز دارد و اين آثار، از سرمايه‌هاي دانشي او محسوب مي‌شود را بي‌بهره مي‌سازد. بنابراين، سزاوار است که طلاب و دانشجويان، براي تعالي علمي خود و مددرساني به قافله علمي بشري از هيچ کوششي فروگذار نباشند. يکي از عواملي که مي‌تواند آنها را در دست‌يابي به اين مهم ياري رساند، آشنايي با اصول و مهارت هاي پايان‌نامه‌نويسي است. با يادگيري اين فنون و مهارت ها، مي‌توان در پرتو وجدان علمي و تلاش جهادگونه، اثري وزين و گرانسنگ از خويش به يادگار گذاشت و در آينده نيز مدال علمي خويش را با افتخار، بر تارک انديش? خود مزين ساخت. با يادگيري مهارت ها مي‌توانيم دانش، نگرش و ارزش هاي وجودي‌مان را به توانايي‌هاي واقعي و عيني تبديل کنيم و در واقع، يکي از بهترين روش‌هاي استفاده از زمان و کنترل آن و جلوگيري از مسامحه‌کاري، بهره‌مندي از برنامه‌ريزي است.
پس از شهادت «آيت الله دکتر بهشتي»، تقويم به جا مانده از ايشان، نکت? عجيبي را آشکار کرد؛ اين شهيد عزيز، براي شش ماه آينده خود، برنامه‌ريزي کرده بود. به عبارت ديگر، براي فعاليت هاي احتمالي، ديدارها و برنامه‌هاي خود، وقت‌هاي معيني تعيين کرده بود. بنابراين، با برنامه‌ريزي و طراحي دقيق تحقيق و آينده‌نگري، به اهداف پاياننامه نويسي، بهتر و کارآمدتر دست خواهيم يافت.
بدين ترتيب، با برنامه ريزي درست و همه جانبه، مسير پايان نامه‌ها به سوي تحقيقات بنيادي و کاربردي رهنمون شده و به معناي واقعي، به تحقيق و پژوهش نزديک مي‌شود. در واقع، پژوهش به فعاليت‌هاي جست‌وجوگرانه‌اي اطلاق مي‌شود که براساس يک روش معتبر انجام مي‌گيرد و هدف از آن، کشف حقيقت و يا دست‌يابي به علوم و کشف امور مجهول است.
در تعريف‌هاي پژوهش، دو رويکرد عمده وجود دارد:
الف) رويکرد توصيفي؛ ب) رويکرد هدفي.
«رويکرد توصيفي» درصدد است تا توصيفِ دقيقي از آنچه در خارج به عنوان پژوهش انجام مي‌گيرد، ارايه کند. به عبارت ديگر، مي‌خواهد مشخص کند که در شکل‌گيري اين فرآيند چه نوع فعاليت‌هايي بايد انجام شود و چگونه بايد آنها را انجام داد تا نتيجه، کارآمد و اثربخش‌تر باشد. در اين رويکرد، روش و مراحل انجام پژوهش، بسيار مهم است. در مقابل، «رويکرد هدفي» در صدد است تا هدف يا نتيجه فعاليت پژوهشي را معرفي کند.
در مجموع مي‌توان گفت که تحقيق، يک فعاليت منظم و مدوني است که هدف از آن، کشف و گسترش دانش و حقيقت است و حاصل پژوهش، دست‌يابي به آن چيزي است که براي ديگران مجهول است و يا اطلاع اندکي از آن دارند. البته اشکال اين تعاريف آن است که نوع خاصي از پژوهش را دربرمي گيرد. به همين دليل، براي عبور از اين چارچوب، بايد فعاليت عام‌تري را در نظر گرفت. به عبارتي، به هر گونه فعاليت منسجم و خلّاقي که در جهت افزايش سطح دانش انساني، فرهنگي، اجتماعي، طبيعي و استفاده از اين دانش ها، براي کاربردهاي جديد، انجام گيرد، پژوهش گفته مي‌شود.
درحقيقت، پژوهش کوششي است علمي و سنجيده که با طرح و برنامه‌اي همراه و براي کشف حقيقتي مجهول است.
اما در تعريفي جامع‌تر، مي‌توان گفت که تحقيق و پژوهش، فعاليت منظم و مدوني است که به دست‌يابي مسائل معين، کشف و گسترش دانش و حقيقت مي‌انجامد و حاصل آن مي‌تواند بنيادي يا کاربردي باشد.
بايد دانست که پژوهش واقعي از جايي شروع مي‌شود که تحقيقات پيشين، به آنجا ختم شده‌اند. در مسير تحقيق، تلاش مي‌شود تا نتيجه تحقيق به توليد فکر و انديشه بيانجامد. البته پژوهش‌هاي توصيفي و تبييني نيز خالي از فايده نيستند و مي‌توانند جايگاه خود را در رتبه‌هاي بعدي حفظ کنند.
اميد که طلاب ارجمند، زمان پايان نامه نويسي را فرصتي مناسب براي سنجش دانستني‌هاي خود و همچنين ظهور و بروز توانمندي‌هاي علمي خود بدانند و از اين فرصت گرانبها، در توليد فکر و انديشه‌اي پويا و خلاق استفاده کنند و نيک بدانند که امروزه، نيازهاي فراواني در ساحت نظام و ميهن اسلامي و به طور کلي، در جهان اسلام وجود دارد و تبيين درست معرفت شناسي اسلام، تفکر اخلاقي و معنوي، تفکر فلسفي، اجتماعي، اقتصادي و... بسيار لازم است که بايد دقيق، علمي، قانع کننده و با توجه به انديشه‌هاي رايج جهان معاصر انجام گيرند و هم? اينها، رسالت اساسي حوزه‌هاست که بي‌شک، تنها در پرتو حرکت جهادي ـ اجتهادي محقق خواهد شد.
در تأمين اين نيازها، نبايد مصرف کننده دانش باشيم بلکه بايد از طريق پژوهش، تطبيق، تحليل، نقد و نظر، کاوش و بازآفريني، آزمايش، شهامت و مهارت، گامي در جهت توليد علم و دانش برداريم.
انسان در زندگي روزمره و عادي خود، اگر به وضع موجود خو بگيرد و در چرخه تکرار و آرامش طلبي حرکت کند، به سر منزل مقصود نمي رسد. بنابراين بايد بدانيم که «هرکس که قصد فتح دريا را داشته باشد، بايد جرأت و جسارت ترک ساحل را نيز داشته باشد».
بايد حرکت و کوشش نمود تا به نوآوري و بالندگي رسيد وگرنه: «از جويبار کوچک که آب آن به چاله اي مي ريزد، کسي مرواريد، گرانبها صيد نخواهد کرد».
و واپسين سخن اينکه، پژوهش هاي علمي در هر جامعه اي، بدون به کارگيري و همت نسل جوان، امکان پذير نيست. تجرب? جوامع پيشرفته نشان مي دهد که نسل جوان، با انرژي زياد و توانايي و امکان تمرکز بيشتر و تحت حمايت و هدايت پژوهشگران خبره و با سابقه و با آموزش صحيح و روشمند، مي تواند تحول آفرين، نوآفرين و آينده ساز باشد.
به طور قطع در پرتو عزم و اراد? خلل ناپذير طلاب فرهيخته، دست يابي به آينده اي روشن، دانش بنيان و دين مدار دور از دسترس نخواهد بود
فهرست مطالب
پيش نوشت 13
ديباچه 15
مقدمه 19
انواع مهارت¬ها 19
1. مهارت‌هاي علمي 17
2. مهارت‌هاي کار ـ محتوا 17
3. مهارت‌هاي انطباقي يا خود مديريتي 18
فصل اول: پيش‌نيازها و بايسته‌هاي پاياننامه 23
بايسته‌هاي نگارش پاياننامه 25
1. نيازشناسي موضوعي 25
2. روش شناسي 25
3. جامعنگري 25
4. هدف‌مندي در پاسخ¬گويي به سوالات تحقيق 26
5. بهره¬گيري از ادبياتي مناسب 26
6. توجه به مطالعه نظام مند و انواع فعاليت‌هاي علمي 26
انواع فعاليت‌ها و مطالعه علمي براي تدوين پايان نامه‌ها 27
1. پژوهش اصيل 28
2. بازپژوهي 28
3. مطالعه توصيفي صرف يا زمينه‌يابي 29
4. مطالعه به منظور اطلاع رساني 29
5. مطالعه مروري 30
6. مطالعه مروري فراگير 30
7. مطالعه با هدف احياي ميراث مکتوب 30
8. مطالعه براي تدوين متون آموزشي 31
9. مطالعه به منظور ترجمه يک اثر 31
دست يابي به مسئله تحقيق 31
عناصر مهم در مسئلهيابي 33
تبارشناسي مسئله 33
اقسام مسئله 38
طرح مسئله 34
بايسته‌هايي در مورد انتخاب مسئله پژوهشي 34
راه‌هاي انتخاب مسئله تحقيق 35
خطاهاي احتمالي به هنگام انتخاب مسئله 36
ويژگي‌هاي مسئله تحقيق 37
1. محدود و مشخص بودن 39
2. تازه بودن 39
3. مورد علاقه بودن 40
4. هماهنگ با توانايي‌هاي محقق 40
5. ساختار مناسب داشتن 41
مروري بر انواع تحقيق 42
1. بنيادي و کاربردي 43
2. ميداني و اسنادي 43
3. درون رشتهاي و ميان رشتهاي 43
4. متن پژوهي، موضوع يا مسئله پژوهي 44
5. تحقيق معناشناختي و پديده شناختي 44
6. تحقيق توصيفي، انتقادي و تبييني 44
فرايند تحقيق 45
فرايند خطي (بورگس) 50
فرايند گام به گام (کين) 51
فرايند حلقوي تحقيق (رودستام و نيوتن) 52
فرايند حلزوني (بلاکستر و ديگران) 52
فرايند تحقيق در پژوهش‌هاي ديني 48
آشنايي با روش‌هاي تحقيق 48
الف) روش کتابخانهاي (اسنادي) 48
ب) تحقيق ميداني 49
1. آشنايي با روش و جهت گيري تحقيق بر مبناي هدف 49
الف) پژوهش‌هاي بنيادي 49
ب) پژوهش‌هاي کاربردي 49
ج) پژوهش‌هاي توسعه‌اي 50
يک. پژوهش‌هاي انتزاعي 50
دو. پژوهش¬هاي تطبيقي 50
سه. پژوهش¬هاي تاريخي 50
چهار. پژوهش¬هاي اکتشافي 50
پنج. تحقيق‌هاي تجربي 50
2. تقسيم روش‌ها از بُعد شناختي و پاسخ‌گويي 51
1. روش بررسي در تحقيق توصيفي 51
2. روش بررسي در تحقيق علّي 51
مراحل تحقيق 51
اول) مراحل عمومي تحقيق 51
الف) طراحي 52
ب) اجرا 52
ج) نگارش 52
پيش نيازهاي تحقيق عمومي 53
1. انتخاب استادان راهنما و مشاور 53
2. انتخاب موضوع 54
3. تعريف موضوع 55
4. انتخاب عنوان 55
5.منبع شناسي 55
6. پيشينه شناسي 56
7. مطالعه ريز موضوع 57
8. تحديد ريز موضوع‌ها 58
9. تنظيم ريز موضوع‌ها 59
10. تعريف اصطلاح‌ها 59
11. تعيين روش تحقيق 60
12. زمانبندي 60
13. پر کردن فرم طرح تحقيق 60
14. تأييد استادان راهنما و مشاور 61
15. تصويب کميت? تحصيلات تکميلي 61
دوم) مراحل اختصاصي تحقيق 61
الف) مراحل متنپژوهي 61
ب) مراحل مسئلهپژوهي 61
منابع، ابزار و روش‌هاي دست‌يابي به معرفت و شناخت 61
بررسي تفصيلي روش‌هاي کسب معرفت 63
1. مراحل پژوهش تجربي (حسي) 63
الف) انتخاب مسئله 63
ب) مطالع? منابع مربوط به مسئله 64
ج) ساماندهي فرضيه يا فرضيه‌هاي تحقيق 64
د) تعريف عملياتي متغيرها 64
ه) تعيين جامعه آماري 65
و) مشخص ساختن ابزار اندازه‌گيري متغيرها 65
ز) تهيه و تنظيم طرح آزمايشي 65
ح) اجراي آزمايشي با پيمودن مراحل پيشين 65
ط) تجزيه و تحليل يافته‌ها 66
ي) تهيه و ارايه گزارش پژوهشي 66
2. پژوهش‌هاي درونگرا يا عرفاني 66
3. پژوهش‌هاي عقلي 66
4. پژوهش مستند به گواهي ديگران 67
فصل دوم: آماده سازي طرح تحقيق 69
مزيت‌هاي تهيه طرح تحقيق 71
نقش طرح تحقيق در فرايند پژوهش 73
ارکان طرح تحقيق 74
1. عنوان 75
ظرافت‌هاي انتخاب عنوان تحقيق 77
2. کليد واژه (واژگان کليدي) 78
3. بيان مسئله و تعيين قلمرو آن 78
4. تعيين سؤال‌هاي تحقيق براي نيل به اهداف 79
5. چارچوب نظري و فرضي? تحقيق 80
الف) روش توجيهي 80
ب) روش ميان بر 81
فرايند فرضيه سازي 82
ويژگي‌هاي فرضيه علمي 83
انواع فرضيه‌ها 83
ايجاد چارچوب نظري 85
کارکردهاي چارچوب نظري 86
چيستي متغير 87
الف) متغير وابسته 88
ب) متغير مستقل 88
ج) متغير تعديل‌گر 88
د) متغير مداخله‌گر 89
هـ) متغير کنترل 89
تعريف متغيرها يا مفهوم‌ها 90
ساختن مدل تحليلي تئوري‌ها 91
چگونگي ايجاد يک چارچوب نظري 92
6. پيشين? تحقيق 94
7. روش تحقيق 98
8. اهميت و ضرورت تحقيق 99
9. زمانبندي تحقيق (قلمرو زماني تحقيق) 99
10. موانع و محدوديت‌هاي تحقيق 99
11. ساختار و فصل‌هاي پژوهشنامه 100
12. منابع پژوهش 101
نمونه آموزشي يک طرح تحقيق 112
فصل سوم: عملياتي کردن طرح تحقيق (نگارش پايان نامه) 119
1. تشکيل پرونده علمي 122
2. يادداشت برداري 123
3. پردازش اطلاعات 124
ساختار پاياننامه 125
1. عنوان پاياننامه 125
2. پيش نوشت 126
3. چکيده 127
4. فهرست مطالب 128
5. مقدمه 129
الف) طرح مسئله 129
ب) پيشين? تحقيق 130
ج) ضرورت تحقيق 130
د) فرضيه 130
ه) روش تحقيق 131
و) چينش و فصل‌بندي مطالب 131
ز) بيان اجمالي حاصل پژوهش 132
6. متن اصلي رساله 132
7. نتيجه و جمع‌بندي 132
8. پيوست 132
9. نمايه 132
10.کتاب نامه 132
آشنايي با شيو? ارجاع 133
آدرس دهي مقاله 133
آدرسدهي کتاب 134
آشنايي با شيو? نگارش 134
فصل چهارم: اصول نقادي، ارزيابي و آسيب شناسي پايان نامه‌ها 135
موانع، مشکلات و آسيب‌شناسي پايان‌نامه‌ها 136
1. يک‌سونگري 137
2. عاميانه سازي 137
3. کاهلي در تتبع و تفکر 138
4. انعطاف ناپذيري در برابر حقايق 138
5. مسئله محور نبودن پايان نامه‌ها 138
6. کمبود اساتيد مجرب و متخصص 139
7. پر مشغله بودن اساتيد 139
8. شتاب‌زدگي يا سخت‌گيري بي‌رويه در تصويب 140
9. ناهماهنگي بين اساتيد 140
10. کليشه‌اي شدن و يکنواختي پايان نامه‌ها 141
11. حجم گرايي و کثرت صفحه‌ها 141
12. غير استاندارد بودن برخي از معيارهاي ارزيابي‌ها 141
13. کپي برداري و تکراري بودن 142
14. همکاري نکردن مراکز علمي با دانش‌پژوهان 142
15. نگارش پايان نامه به وسيله ديگران 143
16. پايان نامه‌هاي تکراري و غير کاربردي 143
17. هماهنگ نبودن با اساتيد در فرايند کار 144
برخي از ويژگي‌هاي يک پژوهشگر موفق 144
بعضي از لغزش‌هاي احتمالي پژوهشگران 145
فرايند تکامل شخصيت علمي پژوهشگر 146
1. دوره بهت و حيرت 146
2. دوره نقادي 146
3. دوره خَلق و ايجاد 146
ابعاد نقد و معيارهاي ارزيابي 147
الف) بُعد فرهنگي 147
ب) بعد علمي 147
يک ـ نقد ساختاري 147
دو ـ نقد روشي 147
سه ـ نقد محتوايي 148
چهار ـ نقد نگارشي 148
جدول معيارهاي قابل توجه در ارزيابي پايان¬نامه¬ها 164
دفاع از پاياننامه 150
فهرست منابع 154
پيوست‌ها 157
