چكيده
تبیین شواهد و ابعاد شخصيت علمي حضرت زينب ()براساس آیات وروایات بابي جهت وصول معرفت به آن بانوي عظيم‌الشأن است. شواهد روایی متعدّدي مبيّن مراتب علمي آن بانوي مخدّره مي‌باشد. مطالبي مجمل و پراكنده در زندگي‌نامه‌ها، مقاتل و خطب موجود است كه به دلالت تضمني و مطابقي زواياي پنهان و با شكوه علوم عيني و غيبي را فراخور سطح فهم ما فراهم مي‌آورد. حال این سؤال مطرح است؛ شواهد و مستنداتی که گواه بر درجات علمي بانوي كربلا دارد کدام است؟ چه ابعادی از شخصیت علمی ایشان قابل تبیین است؟گزارشهای تاریخی وروایی دالّ برمقام عقيله بني‌هاشم، محدِّثه و محدَّثه و مقام عصمت صغري وجود دارد. از جمله روایت ابن عباس که در آن حضرت زینب()را به دلیل نقل خطبه فدکیه در خردسالی ، عقیله بنی هاشم می نامد. از سوی دیگر در خانه ای بزرگ شد که آیه تطهیر در شأن آنان نازل شد. در محیط جهادواستقامت پرورش یافت. مصداق بارزآیه«وَالبَلَدُ الطَّیِّبُ یَخرُجُ نَباتِهِ بِاِذنِ رَبِّهِ» می باشد. علم ايشان مظهر اتّصال دو معدن نبوت؛ حضرت زهرا()و ولايت ،حضرت علي(ع) است. صاحب علوم باطنيّه و غيبي بود تا آنجا كه مورد و صايت حضرت ابا عبدالله الحسين (ع) در زمان بيماري امام چهارم(ع) بوده گردید. عبارت« عالمةٌ غير معلّمة» دلالت بر محدَّثه بودن ، الهامات غيبي و علم لَدُنّي ایشان دارد. یافته های به دست آمده درابعاد شخصيت علمي شامل؛ بُعد اعتقادي در سه محور توحيد، نبوّت ، ولايت و معاد می باشد. علم تفسير قرآن، علوم جامعه شناختي و سياست، علوم فقهي، فصاحت و بلاغت در نثر و نظمازدیگر عرصه های علمی آن بزرگوار است . حمایت ازحریم ولایت ،محافظت از زنان وکودکان ،برگزاری مجالس سوگواری، سیاه پوش نمودن محمل ها ورعایت اصل مخاطب شناسی درخطابه خوانی ازجمله رفتارهای عالمانه صدیقه صغری ()در رسالت زینبی می باشد.
واژگان کلیدی:حضرت زينب(س)،عقیله،محدثه،عصمت،ولایت،علوم فقهی،تفسیرقرآن،فصاحت وبلاغت.
نتايج
1- بر اساس مدارك روايي، نبوغ علمي و ذكاوت فوق‌العاده ايشان از زمان كودكي مشاهده شده است.
2- درجات علمي حضرت زينب ()بر گرفته از خاندان عصمت و طهارت است. چون در دامان آل كساء و تطهير رشد و نموّ يافت.
3- مراتب دانش و شخصيت علمي بانوي صبور كربلا، در تمامي عرصه‌هاي ديني ، فرهنگي ، سياسي و اجتماعي متجّلي شده است.در حادثه عظيم كربلا ابعاد متعدد علوم ايشان ظهور يافته است ،به گونه‌اي كه دشمنان را به شگفتي و بُهت و سكوت كشاند.
4- داراي مقام محدِّثه و محدَّثه بودند. قرائن متعدّد اين شأن را تاييد مي‌كند.
5- متقن‌ترين شواهد ما در تبيين درجات علمي ايشان، واقعه عاشورا و اسارت خاندان رسالت و امامت مي‌باشد. خصوصاً خطابه هاي موجود گواه صادقي در معرفي مقامات و ابعاد علمي ايشان دارد.
6- آموزه هایی از درایت و نبوغ علمی حضرت زینب بعد از حادثه عاشورا قابل استناد است همچون دستور به سیاه پوش کردن محمل ها ، اجرای مراسم سوگواری ، محافظت از زنان و کودکان ، حفظ حریم حجاب آنان و دفاع از مقام ولایت.
فهرست منابع
قرآن كريم، ترجمه مكارم شيرازي،ناصر، انتشارات مدرسه علي‌بن ابي‌طالب(ع) ،1387 ش.
1.ابن اثیر،عزالدین، اسدالغابه فی معرفه الصحابه ،بیروت،دارلفکر،1409ق
2.ابن اعثم،ابو محمد،الفتوح،تحقیق علی شیری،بیروت،دارالاضواء،ط الاولی،1411ق
3.ابن الحجر العسقلانی،احمدابن علی،الاصابه فی تمییز الصحابه،تحقیق عادل احمد عبدالموجودوعلی معوض،بیروت ،دارالکتب العلمیه،ط الاولی،1415ق
4.ابن سعد، محمد ابن منیع الهاشمی البصری ،طبقات الکبری، تحقیق محمد عبدالقادر عطا، بیروت، دارالکتب العلمیه،طبعه الاولی،1410ق
5.ابن طاووس، علي‌بن موسي ، اللهوف علي قتلي الطفوف ، ترجمه عبدالرّحيم عقيقي بخشايشي، نشر نويد اسلام، قم، چاپ نوزدهم ، 1389 ش.
6.ابن قولويه قمي، ابولقاسم جعفر بن محمّد ، كامل الزيارات، انتشارات كتابفروشي صدوقي ، تهران، بي‌تا.
7.ابن منظور ، محمد ابن مكرم، لسان العرب ،انتشارات دارلاصادر ، چاپ سوم، بيروت، 1414ق.
8.ابي مخنف ، لوط‌بن يحيي، مقتل ابي مخنف ( نخستين گزارش مستند از نهضت عاشورا) تحقيق محمد‌هادي يوسفي غروري، ترجمه جوادسليماني، انتشارات موسسه آموزشي و پژوهشي امام خميني (ره) ، چاپ ششم، قم، 1387 ش.
9.اسدي و رضايي، اكبرو مهدي، زيباترين شكيب: زندگاني حضرت زينب (س)، مركز تحقيقات اسلاي جانبازان، قم ، چاپ چهارم1379 ش.
10.اشکوری، محمد ابن علی، تفسیر شریف لاهیجی، تهران، دفتر نشر داد، چاپ اول، 1373ش.
11.اصفهاني، ابوالفرج علي بن الحسين بن محمد، مقاتل الطّالبين ، تحقيق سيد احمد صقر، كتابفروشي شريف رضي، قم، بي‌تا.
12.بابازاده، علی اکبر، سیمای زینب کبری(س)، قم، دانش ادب، 1381ش.
13.بحرانی اصفهانی، عبدا... ابن نورا...، عوالم العلوم والمعارف، نشر مؤسسه الامام المهدی(عج)، قم، چاپ اول، 1413ق.
14.بحق ، سيّد محمّد ، زينب غزل سروده‌ي فاطمه ()، نشر ميم، قم، چاپ دوم 1388 ش.
15.بنت الشّاطي، عائشه، حضرت زينب بانوي كربلا، ترجمه آيت‌الله سيد رضا صدر، بوستان كتاب، قم، چاپ چهارم، 1381ق.
16.بهایی، اربعين شيخ بهايي، ترجمه عقیقی بخشایشی، انتشارات نوید اسلام، قم، چاپ هفتم، 1387ش.
17.بهشتي،ابوالفضل، فلسفه وعوامل جاودانگي نهضت عاشورا،انتشارات بوستان كتاب، قم، چاپ پنجم، 1387ش.
18. پور اميني، محمد امين، با كاروان حسيني از مدينه تا مدينه در شام و حركت به سوي مدينه، ترجمه عبدالحسين بينش، انتشارات زمزم هدايت قم، چاپ سوم ، 1385ش.
19.ثقفی تهرانی،محمد،تفسیر روان جاوید،تهران،انتشارات برهان،1398ق
20. جزائري ، سيّد نور‌الدين، الخصائص الزينبيه، تحقيق ناصر باقري بيد هندي، انتشارات مسجد مقدّس جمكران، چاپ هفتم، 1387 ش.
21. حائري مازندراني،ملّا محمّد مهدي،معالي‌السبطين، ترجمه رضا كوشاري، انتشارات تهذيب، قم،1389 ش.
22.حائري، علي، انقلاب زينب كبري()، انتشارات تابان، تهران، 1378 ش.
23. حسینی زبیدی، محمد مرتضی، تاج العروس من جواهر القاموس، قم، دارالفکر، 1414ق.
24.خليفه ، ابراهيم محمد، في رحساب بطلة كربلا، بيروت، بي‌تا.
25. راغب اصفهاني،حسين ابن محمد،المفردات في غريب القرآن،انتشارات دارالعلم الدارالشاميه، دمشق،1412 هـ ق.
26. شبيري، اعظم، سيماي زينب() در آئينه تاريخ ، نشر هاجر ، قم، چاپ دوم، 1387 ش.
27. شرف‌الدين، عبدالحسين، عقيله خاندان وحي صديقه الصغري الحوراء الكبري زينب ()بنت امير‌المؤمنين(ع)، ترجمه محمد‌رضا مهري، تهران، 1380 ش.
28. شريف قرشي ، باقر، حياة الامام الحسين بن علي (ع)، دارالكتب العلميه ، قم ، بي‌تا.
29. شعراني، ابوالحسن، ترجمه نفس‌المهموم، انتشارات هجرت، قم ، چاپ سوم، 1386ش.
30. صدوق ( ابن بابويه قمي)، محمد بن علي، كمال الدين و تمام النّعمه، ترجمه منصور پهلوان، انتشارات مسجد مقدس جمكران ، قم، چاپ پنجم ، 1386 ش.
31. صدوق ( ابن بابويه) ،محمدبن علي، امالي شيخ صدوق، ترجمه كريم فيضي، انتشارات تهذيب ، قم ، چاپ سوم، 1387 ش.
32. صدوق، محمدبن علي بن بابويه، علل الشرايع ، ترجمه محمد جواد ذهني تهراني، انتشارات مؤمنين ، قم، چاپ هفتم، 1386 ش.
33. طباطبایی، محمد حسین، تفسیر المیزان، چاپ پنجم، مؤسسه الاعلمی، بیروت، 1403ق.
34. طبرسي ، ابومنصور احمد بن عليّ بن ابي‌طالب ، احتجاج، ترجمه بهراد جعفري، انتشارات دارالكتب الاسلاميه، تهران، چاپ دوم، 1387 ش.
35. طبري ، ابوجعفر بن حرير بن يزيد ، تاريخ طبري ، دارالكتب العلميه، بيروت، بي‌تا.
36. طبسي، محمد جعفر، با كاروان حسيني از مدينه تا مدينه رويداد‌هاي راه كربلا تا شام، ترجمه عبدالحسين بينش، انتشارات زمزم هدايت، قم، چاپ دوم، 1386ش.
37. طريحي، فخر‌الدين، مجمع‌البحرين، انتشارات مرتضوي، تهران، چاپ سوم، 1375 ش.
38. طوسي، محمد‌بنحسن، امالي، ترجمهصادق حسن‌زاده،انتشارات انديشه هادي،قم،1388 ش.
39. عروسي حويزي، عبد علي ابن جمعه، تفسير نورالثقلين، انتشارات اسماعيليان ، چاپ چهارم، 1415هـ ق.
40. عزيزي،عباس،200داستان ازفضايل، مصايب و كرامات حضرت زينب()، انتشارات بوستان قرآن ، 1388ش.
41.عیاشی، محمد بن مسعود، کتاب التفسیر، تهران، چاپحانه علمیه،1380ق
42.فراهیدی، خلیل ابن احمد، العین، ناشر هجرت، قم، چاپ دوم، 1410ق.
43.قرائتي ، محسن ، تفسير نور، انتشارات درسهايي از قرآن ، 1379 ش.
44. قرشي، سيد علي اكبر، قاموس قرآن، انتشارات دارالكتب الاسلاميه، چاپ ششم، 1371 ش.
45. قزويني ، سيّد محمّد كاظم ، الزينب من‌المهدي الي اللحد ، ترجمه محمد اسكندري ، انتشارات مهر ياس شميم، تهران، 1387 ش.
46. قمي، عبّاس، سفينة‌البحار و مدينة الحكم و الآثار، انتشارات دارالاسوه للطباعه و النشر ، 1414 ق.
47. قمي، عبّاس، منتهي الآمال، انتشارات اكرام ، قم ، چاپ دوم، 1389 ش.
48. کلینی، محمد ابن یعقوب، اصول کافی، تحقیق علی اکبر غفاری، ناشر دارالکتب الاسلامیه، تهران، چاپ سوم، 1388ق.
49. مامقاني ، عبداله، تنقيح المقال في علوم الرجال، المطبعه المرتضويه، بي‌تا.
50. مجلسي ، محمدباقر، بحارالانوار، انتشارات موسسه الوفا ، بيروت ، 1371 ق.
51. محدّثي، جواد، پيامهاي عاشورا، انتشارات زمزم هدايت ، قم ، چاپ دهم 1387 ش.
52. محلاتي،ذبيح‌اله،رياحينالشريعه در ترجمهدانشمندان بانوانشيعه، دارالكتبالاسلاميه، تهران، 1349ش.
53. مرادي پينوندي، نادر، حضرت زينب قهرمان صبرو شكيبايي، انتشارات سيره‌ي افضل، قم، 1388 ش.
54. مصطفوي ، حسن، التحقيق في كلمات القرآن الكريم، بنگاه ترجمه و نشر كتاب، 1360 ش.
55. مفيد( نعمان) محمدبن محمد، الإرشاد في معرفة حجج ا... علي العباد، ترجمه امير خان بلوكي ، انتشارات تهذيب، قم، چاپ دوم1389 ش.
56. المقریری،تقی الدین احمدابن علی،امتاع الاسماع بما للنبی من الاحوال والاموال والحفده والمتاع،تحقیق محمد عبدالحمید النمیسی، بیروت ،دارالکتب العلمیه،ط الاولی،1420ق
57. مكارم شيرازي و همكاران، ناصر، تفسير نمونه، دارالكتب الاسلاميه، چاپ سوم، 1372 ش.
58. مهيار، رضا، فرهنگ ابجدي، بي‌تا، بي‌جا.
59. موسوي خرم آبادي،سيّد مصطفي ، سيره و انديشه حضرت زينب ()انتشارات دانشگاه، قم ، چاپ دوم، 1386 ش.
60. نصيري، علي، درسنامه علم حديث، نشر‌هاجر، قم، 1385 ش.
61. نقدي ، جعفر، زينب الكبري ()بنت الامام امير‌المؤمنين علي بن ابي طالب (ع) ، مؤسسه الامام حسين، قم، 1411 ق.
