چکیده
تفسیر آیات نورانی قرآن راه دستیابی به معارف بلند قرآن میباشد. مراد از تفسیر قرآن «کشف و تبیین روشمند مفاد استعمالی، مراد جدی و مقاصد خداوند از آیات قرآن بر اساس اصول عقلایی محاوره و به کمک ابزار علوم پایه از منابع معتبر ( قرآن، سنت، عقل) به قدر طاقت بشری است».
روش صحیح در تفسیر قرآن که صلاحیت میزان بودن برای سایر روش ها را دارد، روش تفسیری اهل بیت(علیهم السلام) یعنی پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله) و عترت پاک آن حضرت است؛ زیرا پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله)شرط گمراه نشدن امت را تمسک به قرآن و اهل بیت(علیهم السلام) می داند.
برای به دست آوردن روش تفسیری اهل بیت(علیهم السلام) باید به منابع روایی مراجعه کرد. بسیاری از روایات تفسیری ظنی الصدور هستند و نیاز به ارزیابی سندی و محتوایی دارند. در بررسی سند روایات تفسیری با سه آسیب جدی روبرو می شویم: مستند نبودن بسیاری از روایات؛ وجود روایات ساختگی؛ کثرت اسرائیلیات.
اهل بیت (علیهم السلام) راه تشخیص روایات معتبر از غیر معتبر را عرضه بر قرآن می دانند. در صورتی که محتوای روایت صحیح السند تفسیری، با پیام قرآن مخالفت تباینی نداشت و احراز شد که حدیث در مقام تقیه از امام صادر نشده است، میتوان با تمسک به آن، کلام خداوند را تفسیر کرد.
روش تفسیری اهل بیت(علیهم السلام) روش فراگیر تفسیر قرآن به قرآن است که در بطن خود، دو روش تفسیر قرآن به سنت و تفسیر قرآن به عقل را نیز دارد، از این رو در این شیوه جایگاه سنت کاملاً محفوظ است. چون سنت غیر قطعی در حجیت وابسته به قرآن است (نیاز به عرض بر قرآن دارد) و اعتبار سنت قطعی در رتبه موخر از قرآن است، تفسیر قرآن به سنت در طول تفسیر قرآن به قرآن قرار دارد نه در عرض آن و به صورت روشی مستقل از آن.
از سوی دیگر در شیوه تفسیری اهل بیت(علیهم السلام) عقل ابزاری، در تفسیر تمام آیات قرآن و عقل منبع در تفسیر آیات خاص قرآن، به کار گرفته می شود و تفسیری که با رعایت شرایط، مستند به قرآن، یا سنت یا عقل نباشد تفسیر به رای محسوب می شود و از منظر اهل بیت(علیهم السلام) منهی و نکوهیده است.
روش اهل بیت(علیهم السلام) در تفسیر قرآن، تفسیر اجتهادی کامل است؛ زیرا به تمامی منابع معتبر در تفسیر توجه دارند. اما از آنجا که تفسیر قرآن به سنت، در طول تفسیر قرآن به قرآن قرار دارد و تفسیر عقلی نیز در تمام آیات قرآن کاربرد ندارد،
بهتر است این شیوه تفسیر «قرآن به قرآن» نام گیرد.
کلید واژه ها: تفسیر قرآن، روش تفسیری، منابع تفسیر، روایات تفسیری، اسرائیلیات، تفسیر قرآن به قرآن، تفسیر قرآن به سنت، تفسیر قرآن به عقل، تفسیر به رای.
نتیجه گیری:
بهره مند شدن از قرآن ، که کامل ترین و معتبر ترین نسخه هدایت بشر است در گرو فهم و تفسیر صحیح آن است . تفسیر قرآن عبارت است از : « کشف و تبیین روشمند مفاد استعمالی ، مراد جدی و مقاصد خداوند از آیات قرآن بر اساس اصول عقلایی محاوره و به کمک ابزار علوم پایه از منابع معتبر به قدر طاقت بشری» .
تفسیر قرآن با روش های گوناگونی صورت می گیرد . مراداز روش (منهج) تفسیری « شیوه ای است که مفسر آن را برای فهم و تفسیر قرآن معتبر می داند و به کار می گیرد » . و چون شیوه ، روش و منهج تفسیری پیوند تنگاتنگی با منابع تفسیر دارد ؛ برای تعیین روش های معتبر تفسیری لازم است منابع معتبر در تفسیر قرآن، شناسایی شوند این منابع عبارتند از: قرآن ، سنت و عقل .
در نتیجه روش های معتبر تفسیر قرآن منحصراست در روش تفسیرقرآن به قرآن، روش تفسیر قرآن به سنت و روش تفسیر عقلی. در صورتی که مفسر از هر سه منبع فوق برای تفسیر قرآن بهره ببرد ، روش او «اجتهادی جامع» است در غیر این صورت شیوه او جامع نیست.
اهمیت روش شناسی تفسیر قرآن از آن جاست که ارزیابی میزان صحت تفسیر قرآن وابسته به شناسایی روش مفسر و تعیین میزان اعتبار آن روش است.
معتبر ترین روش در تفسیر قرآن ، شیوه خاندان عصمت و وحی(ع) است که به تمام معارف قرآن در تمام مراتبش آگاه هستند و به موجب حدیث متواتر ثقلین، تمسک به قرآن در کنار تمسک به آنان ، امت اسلام را از انحراف دور می کند. با وجود اهمیت فراوان روش شناسی اهل بیت(ع) در تفسیر قرآن ، پژوهش های اندکی در این باره انجام شده است. گرچه در زمینه گردآوری روایات اهل بیت (ع) ، دانشمندان شیعی تلاش های وصف ناپذیری کرده و جوامع حدیثی گرانسنگی از میراث روایی منسوب به اهل بیت(ع) را در عرصه های گوناگون تدوین کردند و منبع اصلی برای به دست آوردن روش تفسیری اهل بیت (ع) ، روایات تفسیری همین مجموعه هاست ؛ اما پس از بررسی سند و دلالت این روایات است که می توان به آن ها استناد نمود. زیرا از سویی بسیاری از این روایات دچار حذف یا نقص سند هستند و از سوی دیگر روایات تفسیری ، آمیخته با روایات ساختگی و اسرائیلیات است و از طرف دیگر برخی از روایات صحیح السند نیز در مقام تقیه از معصوم (ع) صادر شده است . بر اساس روایات معتبر، بهترین راه برای تشخیص روایات تفسیری معتبر از غیر معتبر ، عرض روایات ظنی الصدور بر قرآن و احراز عدم مخالفت آن با قرآن است.
نکته مهم این است که روایاتی که ذیل آیات وارد شده است شامل پنج دسته از روایات می شود :
1. روایات تطبیقی.
2. روایات شان نزول.
3. روایات تفسیری.
4. روایات اقتباسی.
5. روایات تفصیلی.
و تنها با استناد به روایات تفسیری که در مقام تبیین مفاد آیات قرآنند می توان آیات قرآن را تفسیر کرد.
با بررسی روایات تفسیری، به این نتیجه می رسیم که ازمنظر اهل بیت(ع) تنها شیوه صحیح در تفسیر قرآن که در تمام آیات قرآن کاربرد دارد، شیوه تفسیر قرآن به قرآن است و آن عبارت است از : تبیین مفاد هر آیه از قرآن با تدبر در سایر آیات قرآن و استناد به آن ها.
محور اصلی در این شیوه، یافتن ارتباط بین آیات از طریق پیوندهای معنوی یا لفظی آیات است. بر این اساس انواع تفسیر قرآن به قرآن عبارتند از : تفسیر مجمل به مفصل، تفسیر متشابه به محکم ، تفسیر عام به خاص و تفسیر مطلق به مقید.
نظریه تفسیر قرآن به قرآن اگر چه بر استقلال قرآن در حجیت و تبیین معارف استوار است ، اما به معنای خود بسندگی قرآن در ارائه پیام کامل دین نیست. قرآن عهده دار بیان بخشی از پیام دین است و بخش دیگر را سنت تامین می کند ، به همین دلیل تفسیر قرآن به سنت نیز معتبر است .
تفسیر قرآن به سنت یعنی : تبیین و توضیح مفاد آیات به کمک قول، فعل و تقریر معصوم(ع). اما چون سنت غیر قطعی در اعتبار وابسته به قرآن است و اعتبار سنت قطعی در رتبه موخر از قرآن است ، این شیوه در طول تفسیر قرآن به قرآن قرار دارد.
از سوی دیگر در تفسیر قرآن به قرآن ، جایگاه عقل نیز به عنوان منبع یا مصباح محفوظ است و در نتیجه این شیوه تفسیر عقلی را نیز شامل می شود. تفسیر عقلی یعنی کشف مراد خداوند از آیات قرآن بر اساس مقدمه یا مقدمات یقینی عقلی یا ظنون عقلی معتبر، اما این روش تنها در آیات توحیدی قرآن بکار می آید.
از منظر اهل بیت(ع) هر گاه تفسیر مستند به قرآن ، سنت یا عقل با رعایت شرایط و ضوابط هر یک از آنها نباشد ، تفسیر به رای محسوب می شود و تفسیر به رای از جانب اهل بیت(ع) به شدت نکوهش شده است.
نتیجه نهایی پژوهش که می توان آن را به عنوان پاسخ پرسش اصلی ارائه داد این است که :« روش اهل بیت (ع) در تفسیر قرآن ، تفسیر اجتهادی کامل است . زیرا به هر سه منبع معتبر در تفسیر توجه دارند . اما از آن جا که تفسیر قرآن به سنت در طول تفسیر قرآن به قرآن قرار دارد و تفسیر عقلی نیز در تمام آیات قرآن کاربرد ندارد ، بهتر است این شیوه « تفسیر قرآن به قرآن » نام بگیرد.
و آخرُ دَعْوانا أَنِ الْحَمْدُ لِلّهِ رَبِّ الْعالَمين
فهرست منابع
1. قرآن کریم .ترجمه مجتبوی .
2. نهج البلاغه . ترجمه دشتی.
3. الاتقان فی علوم القرآن، سیوطی ، جلال الدین، اول، بیروت، دار الکتب العلمیه ، 1401.ق.
4. احکام القران (جصاص)جصاص ، احمد بن علی ،محمد صادق قمحاوی، بیروت ، دار احیاء التراث العربی ، 1405.ق
5. ادوار اجتهاد، جناتی، محمد ابراهیم، اول، تهران، سازمان انتشارات کیهان، 1373.ش.
6. اسرائیلیات و اثرها فی کتب التفسیر، رمزی نعناعه ، اول، دمشق، دار المعارف ، 1390.ق.
7. اصول الفقه، مظفر، محمد رضا، قم، انتشارات المعارف الاسلامیه، بی تا.
8. اضواء البیان فی تفسیر القرآن بالقرآن، شنقیطی، محمد امین ، اول، بیروت ، دار احیاء التراث العربی، 1417.ق.
9. اقرب الموارد فی فصح العربیه والشوارد، شرتونی لبنانی، اول ، تهران، دار الاسوه، 1416.ق.
10. بحار الانوار، علامه مجلسی ، محمد باقر ، سید ابراهیم میانجی ، محمد باقر بهبودی ، سوم ، بیروت ، داراحیاء التراث العربی ، 1403.ق
11. بحار الانوار، مجلسی ، محمد باقر، الجامعه لدرر اخبار الائمه الاطهار، دوم، بیروت، موسسه الوفاء ، 1403.ق .
12. بحرالعلوم ، سمرقندى ، نصر بن محمد بن احمد ، بی تا ، بی جا ،
13. بررسی تطبیقی مبانی تفسیر قرآن و معارفی از آیات در دیدگاه فریقین، نجارزادگان، فتح الله اول، قم مرکز جهانی علوم اسلامی، 1383.ش.
14. البرهان فى تفسير القرآن ، بحرانى ، سيد هاشم ، اول، تهران، بنياد بعثت ، (تحقيق: قسم الدراسات الاسلامية موسسة البعثة- قم) ، 1416.ق
15. البرهان فی علوم القرآن، زرکشی، نورالدین محمد، سوم، بیروت، دار المعرفه ، بی تا.
16. بصائر الدرجات، صفار، بی جا، بی تا، بی نا .
17. البلاغ فی تفسیر القرآن بالقرآن، صادقی تهرانی ، محمد ، اول ، قم ، مولف ، 1419.ق
18. بیان المعانی، ملاحويش آل غازى ، عبدالقادر اول ، دمشق، مطبعه الترقی، 1382.ق
19. البیان فی تفسیر القرآن، خوئی، سید ابوالقاسم، هشتم، بی جا ، انوار الهدی ، 1401.ق.
20. پژوهش های قرآنی ، شماره 22 -21 .
21. تاج العروس من جواهر القاموس، مرتضي زبيدي، محمد بن محمد، علی شیری ،بیروت ، دارالفکر ، 1414
22. تاج العروس من جواهر القاموس، زبیدی، محمد مرتضی، مصر، المطبعه الخیریه، 1306.ق.
23. التبیان فی تفسیر القرآن، طوسی ، محمد بن حسن ، بیروت ، دار احیاء التراث العربی ،
24. ترتیب الموضوعی لامالی المشایخ الثلاثه ، الصدوق والمفید والطوسیمحمودی ، محمد جواد، ترتیب الامالی، ، قم ، موسسه المعارف الاسلامیه، 142.ق.
25. تسنیم، جوادی آملی، عبدالله، ششم، قم، مرکز نشر اسراء ، 1386.ش.
26. تفسیر الصافی، فیض کاشانی، ملا محسن، حسین اعلمی، دوم، تهران، انتشارات الصدر، 1415.ق
27. تفسیر القرآن العظیم، ابن کثیر قرشی دمشقی، اسماعیل، اول، بیروت، دار الجلیل، 1408.ق.
28. تفسیر القرآن الکریم، صدر الدین شیرازی، محمد بن ابراهیم ، قم ، انتشارات بیدار، بی تا.
29. تفسیر به رای و هرج و مرج ادبی، مکارم شیرازی، ناصر، قم ، مدرسه الامام امیر المومنین(ع)، بی تا.
30. تفسير جوامع الجامع، طبرسى ، ابو علی فضل بن حسن، اول، تهران، انتشارات دانشگاه تهران و مديريت حوزه علميه قم، 1377.ش
31. تفسیر عیاشی، عیاشی سمرقندی، ابی نضر محمد بن مسعود، تهران، المکتبه الاسلامیه، بی تا.
32. تفسیر قمی، قمی ، علی بن ابراهیم، اول، قم، ذوی القربا، 1428.ق.
33. تفسیر موضوعی قرآن –قرآن در قرآن، جوادی آملی، عبد الله ، دوم ، قم ، مرکز نشر اسراء، 1378.ش.
34. تفسیر نور الثقلین، حویزی، علی بن جمعه، بیروت، موسسه التاریخ العربی، 14222.ق.
35. التفسیر و المفسرون فی ثوبه القشیب، معرفت، محمد هادی، اول، مشهد، الجامعه الرضویه للعلوم الاسلامیه، 1418.ق.
36. تفسیر و مفسران، معرفت ، محمد هادی، اول، قم، موسسه التمهید، 1379.ش.
37. التوحید، صدوق ، محمد بن علی ، قم ، دفتر انتشارات اسلامی، بی تا.
38. جامع البیان عن تاویل آی القرآن، طبری، محمد بن جریر، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1412.ق.
39. الجامع لاحکام القرآن، قرطبی ، محمدبن احمد، اول، تهران، انتشارات ناصر خسرو، 1364.ش
40. دائره المعارف بزرگ اسلامی، پنجم، تهران، 1383.ش.
41. دائره المعارف قرآن کریم، سوم، قم، بوستان کتاب، 1386.ش.
42. دراسات فی القرآن و الحدیث، یوسف خلیل، قاهره، مکتبه غریب، بی تا.
43. درسنامه روش ها و گرایش های تفسیر قرآن (منطق تفسیر قرآن)، رضایی اصفهانی ، اول، قم ، مرکز جهانی علوم اسلامی، 1382.ش.
44. دروس فی علم الاصول، الصدر، سید محمد باقر، چاپ اول، بیروت ، دار الکتب اللبنانی، 1980.م
45. روح المعانی فی تفسیر القرآن، آلوسی، سید محمود، پاکستان، مکتبه الحقانیه، بی تا.
46. روش شناسی تفسیر قرآن، بابایی ، علی اکبر، اول، تهران، پژوهشکده حوزه و دانشگاه ، 1379.ش.
47. روش شناسی مطالعات دینی، فرامرز قراملکی، احد ، اول، مشهد، دانشگاه علوم اسلامی رضوی، 1385.ش.
48. روش ها وگرایش های تفسیر قرآن، علوی مهر، حسین، اول، اسوه، 1381.ش.
49. روش های تاویل قرآن : معناشناسی و روش شناسی تاویل در سه حوزه روایی ، باطنی و اصولی،شاکر، محمد کاظم، دوم، قم، بوستان کتاب، 1381 .
50. روش های تفسیر قرآن،مودب، سید رضا، اول، انتشارات اشراق، 1380.ش.
51. روض الجنان و روح الجنان فی تفسیر القرآن، ابوالفتوح رازی، حسین بن علی ، دکتر محمد یاحقی، دکتر محمد مهدی ناصح ، مشهد، بنیاد پژوهش های اسلامی آستان قدس رضوی، 1408.ق
52. ساختار و تاویل متن، بابک، احمد، چهارم، تهران، نشر مرکز، 1378.ش.
53. سنن الترمزی، ترمزی، محمد بن عیسی، عبد الوهاب عبد اللطیف، بیروت، دار الفکر، 14.2.ق.
54. شریعت در آئینه معرفت،جوادی آملی، اول، قم، مرکز نشر اسراء، 1377.ش.
55. شواهد التنزيل لقواعد التفضيل، حسكانى ، عبيد الله بن احمد ، محمد باقر بهبودی ، اول، تهران ، سازمان چاپ وانتشارات وزارت ارشاد اسلامى ، 1411.ق
56. الصحاح، تاج اللغه و صحاح العربیه، جوهری ، اسماعیل بن حماد، بیروت، دارالعلم للملایین ، 1990.ق.
57. صرف ساده، طباطبایی ، محمد رضا، بیست و یکم، انتشارات دار العلم، 1369.ش.
58. علم حدیث، قربانی لاهیجی، زین العابدین، دوم، قم، انتشارات انصاریان، 1416.ق.
59. عیون اخبار الرضا، صدوق ، محمد بن علی ، اول، تهران، نشر صدوق، 1373.ش.
60. الغدیر،امینی، عبد الحسین، چهارم، بیروت، دار الکتب العربی، 1397.ق.
61. فرائد الاصول، انصاری ، مرتضی ، تهران، کتابفروشی مصطفوی، 1374.ق.
62. الفرقان فی تفسیر القرآن بالقرآن، صادقی تهرانی ، محمد، دوم، قم، انتشارات فرهنگ اسلامی، 1365.ش
63. الفروق اللغویه، ابی هلال عسکری، بصیرتی، 1353.ش.
64. فرهنگ فارسی، معین ، محمد؛ چهارم، تهران، موسسه انتشارات امیر کبیر، 1360.ش .
65. فقه القرآن فى شرح آيات الأحكام، راوندى ، قطب الدين سعيد بن هبة الله ، دوم ، قم ، كتابخانه آية الله مرعشى نجفى؛ 1405.ق
66. القاموس المحیط، فیروزآبادی، مجد الدین، اول، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1417.ق.
67. قرآن مجید
68. الکافی،کلینی رازی ، محمد بن یعقوب بن اسحاق ، چهارم، تهران، دار الکتب الاسلامیه، 1365.ق.
69. کتاب العین، فراهیدی ، خلیل بن احمد ، دوم ، قم ، انتشارات هجرت ، 1410.ق
70. کشف الظنون عن اسامی الکتب و الفنون، حاجی خلیفه( القسطنطنی) ، مصطفی، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1413.ق.
71. کفایه الاصول،خراسانی، محمد کاظم, تهران، انتشارات کتابفروشی اسلامیه ، بی تا.
72. کمال الدین و تمام النعمه، صدوق ، محمد بن علی، اول، بیروت، انتشارات اعلمی، 1412.ق.
73. كتاب التسهيل لعلوم التنزيل،ابن جزى غرناطى، محمد بن احمد ، دكتر عبدالله خالدى، اول، بیروت ، شركت دار الارقم بن ابى الارقم ، 1416.ق.
74. الكشاف عن حقائق غوامض التنزيل، زمخشرى ، محمود ، سوم ، بیروت، دار الكتاب العربي ، 1407.ق
75. الكشف و البيان عن تفسير القرآن، ثعلبى نيشابورى ، ابو اسحاق احمد بن ابراهيم ، اول، بیروت، دار إحياء التراث العربي، 1422.ق
76. المبادی العامه لتفسیر القرآن الکریم، صغیر، محمد حسین علی، بیروت ، موسسه الجامعه للدراسات و النشر و التوزیع ، 1403.ق.
77. مبانی تفسیر قرآن، مودب، سید رضا، اول، قم، دانشگاه قم، 1386.ش.
78. مبانی و روش های تفسیر قرآن،شاکر، محمد کاظم، اول، قم، مرکز جهانی علوم اسلامی، 1382.ش.
79. مبانی و روش های تفسیر قرآن، عمید زنجانی، عباسعلی، چهارم، تهران، وزارت فرهنگ ومعارف قرآن، 1379.ش.
80. مجمع البحرین، طریحی ، فخر الدین ، سید احمد حسینی، سوم ، تهران ، کتابفروشی مرتضوی، 1375.ش
81. مجمع البیان، طبرسی ، ابو علی فضل بن حسن، بی تا، بیروت، دار مکتبه الحیاه.
82. مجمل اللغه، ابن فارس ، احمد ، بی جا، بی تا ، بی نا.
83. المستدرک علی الصحیحین، حاکم نیشابوری، بیروت ، دار الکتب العلمیه ، بی تا.
84. مسند احمد بن حنبل، ابن حنبل، احمد، سوم ، بیروت ، دار احیاء التراث العربی، 1415.ق.
85. مشکاة، سال 1387، شماره 98 .
86. مصباح المنیر، فیومی ، احمد بن محمد بن علی ، بی جا، بی تا، بی نا.
87. معجم الثقات و ترتیب الطبقات، تجلیل تبریزی، ابوطالب ، قم، موسسه النشر الاسلامی، 1404.ق.
88. معجم مقاییس اللغه، ابن فارس ، احمد، عبد السلام محمد هارون، قم ، دفتر تبلیغات اسلامی، 1404.ق.
89. معرفت، 1370، پیش شماره صفر و یک .
90. مفاتيح الغيب، فخرالدين رازى ، ابوعبدالله محمد بن عمر ، سوم ، بیروت، دار احياء التراث العربى ، 1420.ق
91. المفردات فی غریب القرآن، راغب اصفهانی ، حسین بن محمد، صفوان عدنان داودی ، اول ، بیروت، دار العلم ، 1412
92. مکاتب تفسیری، بابایی ، علی اکبر، اول، تهران، پژوهشکده حوزه و دانشگاه و سازمان سمت ، 1381.ش.
93. مناهج التفسیر، الصافی الجوینی، مصطفی، اسکندریه، منشاه المعارف ، بی تا.
94. مناهل العرفان فی علوم القرآن، زرقانی ، بیروت ، دار الکتب العلمیه ، 1416.ق.
95. منتهی الارب فی لغه العرب، صفی پور، عبد الرحیم بن عبد الکریم، تهران ، انتشارات کتابخانه سنایی ، بی تا.
96. المنطق،مظفر، محمد رضا، بیروت، دارالتعارف للمطبوعات ، 1400.ق
97. منهج الصادقین فی الزام المخالفین، کاشانی ، مولی فتح الله ، تهران، کتابفروشی اسلامیه، بی تا.
98. موسوعه النحو والصرف و الاعراب، امیل بدیع ، یعقوب، ترجمه قاسم بستانی، اول، بی جا، انتشارات اعتصام، 1420.ق.
99. المیزان فی تفسیر القرآن، طباطبایی ، سید محمد حسین ، دوم، قم ، انتشارات اسماعیلیان، 1390.ق.
100.نگرشی بر اقتصاد اسلامی( معرفت ها، ارزش ها و روش ها)، دادگر کرماجانی، یدالله، اول، پژوهشکده اقتصاد دانشگاه تربیت مدرس، 1378.ش.
101.النهايه في غريب الحديث و الاثر، ابن اثير، مبارک بن محمد،محمود محمد طناجی ، چهارم ، قم ، موسسه اسماعيليان ، 1367.ش.
102.وسائل الشیعه، حرعاملی، محمد بن حسین، پنجم، تهران، المکتبه الاسلامیه، 1398.ق.
فهرست مجلات
1. پژوهش های قرآنی، سجادی، سید ابراهیم، « تاویل در منظر دیدگاه ها و اندیشه ها» ، شماره22و21 .
2. مشکاة، اسعدی، محمد، « نقد نگرش عقلانی در جریان تفسیر عقلی –اجتماعی»، 1387، شماره 98 .
3. معرفت، بابایی، علی اکبر، « تاویل قرآن » ، 1370، شماره صفر و پیش شماره یک.
