چکیده:
امروزه خانواده به عنوان اولین هسته و مهمترین زیر بنای تشکیل دهنده جامعه و در بردارنده کارکردهای مهم، به عنوان مبحثی مهم مطرح شده است؛ زیرا خانواده نهادی مقدس است که با سرنوشت تک تک مردم ارتباط داشته و عصاره و چکیده هر جامعه است. یکی از کارکردها و اهداف مهم خانواده تولید مثل و استمرار نسل بشر است؛ اما با تعاریف جدید ارائه شده از خانواده و تغییر کارکردهای اصلی آن، این نهاد دچار چالش شده و آشفتگی در روابط اجتماعی و تغییر نقش ها و الگوها، از جمله نقش «مادری» را در پی داشته است که صدمات وارد شده، قابل چشم پوشی نمی باشد. نقش مادری از موضوعات بحث برانگیز در حوزه مطالعات زنان است. در این باره از دیر باز دو نگاه متفاوت وجود داشته است. نخست، نگاه سنتی که با نگرش مثبت به نقش مادری آن را محدود خانه داری و بچه داری دانسته و رویکرد دوم که رویکرد غالب فمینیست هاست، مادری را برساخته ای اجتماعی می دانند که زمینه ساز ستم بر زنان شده است. از این رو دراین آشفته بازار رویکردها شناخت نگاه دین به نقش مادری و مقایسه آن با رویکرد فمینیستی، جامعه را در شناخت بهتر نقش مادری یاری می رساند. در رویکرد اسلام، مادری نقشی برجسته و تحسین برانگیز است و انگاره ای بسیار مثبت درباره آن وجود دارد. در این رویکرد مادر - هم به عنوان همسر و هم به عنوان عضوی از خانواده- ازیک سو از نقشی مهم در انسجام خانواده و برآورده کردن نیازهای آنان برخوردار است و از سوی دیگر در کانون محبت و احترام اعضای خانواده قرار دارد و هرکدام به نوعی باید جایگاه او را محترم شمرند. اما در رویکرد فمینیستی وحدت نظری درباره مادری وجود ندارد برخی با نگرشی مثبت اما مشروط به آن نگریسته اند و در برخی دیگر – به ويژه در نگاه رادیکالی آن- مادری نه تنها با انگاره ای مثبت روبرو نیست؛ بلکه به اتهام زمینه سازی برای استمرار ستم به زنان در طول تاریخ، در دادگاه فمینیستی محکوم استو گاه برخی از آنها خواستار محو و حذف نقش مادری هستند. بدون شک پی آمدهای پذیرش این دو نگاه در هستی خانواده و نقش ها و نوع روابط بین اعضای خانواده تاثیرگذار است. این تفاوت می تواند در اموری چون حجم خانواده، ساختار قدرت در خانواده، نقش های اعضا و اموری از این دست تاثیر متفاوت داشته باشد.
واژگان کلیدی : مادری، فمینیسم، خانواده، مقام مادر.
نتیجه بحث :
با توجه به مقایسه دو رویکرد اسلام وفمینیسم شکاف و تفاوت دو نگاه به وضوح قابل مشاهده است. تفکر غرب با در پیش گرفتن رویکرد این جهانی و مادی گرایی، اساس گزاره ها را عقل و فهم بشری در نظر گرفته و بر مبنای آن برای انسان برنامه ریزی کرده است؛ البته انسانی با بُعد مادی ، نه بیشتر. فمینیسم در میان این اندیشه ها و و تفکرات سربرآورده و ندای آزادی و تساوی زنان را سر داده است ؛ اما در بیان علل سرکوب زنان تبیین های متمایز و متفاوتی ارائه شد.
تبعات و آثار این جنبش ریشه در مبانی نظری تفکر غرب دارد. زمانی که فرد و خواسته های او محور زندگی قرار گیرد، نادیده گرفتن و نفی دیگری و سقوط عاطفه دور از ذهن نیست. فمینیسم بازتاب فرهنگی است که خود مدعی انتقاد به آن است.
مهمترین پیامد مثبت این جنبش، بی پایه ساختن نظریه ی «جنس دوم» بودن زنان و مهمترین پیامد منفی آن بی ارزش شدن و تحقیر کارخانگی و بچه داری است. این تحقیر نتیجه شیوه ی سرمایه داری و ارزیابی ارزش و اهمیت کالای تولید شده است.
در این میان خانواده به عنوان محل اصلی حضور زن کانون ظلم قلمداد شده و از تلاطم امواج فمینیسم در امان نماند. به تبع آن مادری نیز به عنوان نقش تبعیض آمیز و هسته ی مرکزی ظلم در خانواده به چالش کشیده شد. لازم به یادآوری نیست که با تزلزل این جایگاه بسیای از کارکردهای دیگر خانواده نیز در عمل نفی شد. کاملاً واضح است وقتی نهاد خانواده فاقد ارزش تلقی شود، مطمئناً نقش های سنتی پدر و مادر در خانواده و تربیت فرزندان کم ارزش به حساب می آید.
فمینیسم پیرامون مادری نظر واحدی ندارد. برخی از آنان مادری را موجب هدر دادن وقت، انرژی و استعداد زن دانسته و خواهان کاستن تقدس زن به عنوان مادر هستند. دسته ای دیگر آن را انکار کرده و درصدد محو آن از خانواده برآمدند. گروهی نیز در برابر این تندرویها موضع گرفته و در جهت احیای مادری قدم برداشتند.
حال آن که در جانب دیگر اسلام با دیدی مثبت به جایگاه مادری نگریسته؛ به طوری که بالاترین جایگاه و ارزش ها به این نقش اختصاص داده شده است. آموزه های اسلام با عنایت به تفاوت دو جنس و در نظر گرفتن طبیعت و تکوین زن و مرد بگونه ای برنامه ریزی شده است که از هیچ یک از ابعاد وجود انسان غافل نمانده و سعادت نهایی هر یک از زن و مرد را در نظر گرفته است.
همه جانبه نگری اسلام در خانواده نیز وجود داشته و حقوق و وظایف زن و مرد در راستای طبیعت این دو است. گزاره های اسلامی بر تقدس، ضرورت و حمایت از این جایگاه تاکید فراوان دارند.
اگر جهت گیریهای متفاوتی با وضعیت مطلوب اسلامی مشاهده می شود، نشان از نقص عملکرد مسلمین و جامعه مسلمین است. چه عواملی موجب می شود که در جامعه، مادر و جایگاه مقدس آن تنزل می یابد. آیا گرایش بسیاری از زنان به اشتغال و تحمل فشار مضاعف ریشه در تزلزل این جایگاه ندارد؟ بجاست که اندکی پیرامون این مسائل بیندیشیم و مسئولان، متصدیان و نظریه پردازان امور اجتماعی به مسائلی از این دست توجه کرده و درصدد علت یابی و رفع آن برآمده و حمایت های لازم را مبذول دارند؛ چرا که کنش متقابل و یادگیری از سایر فرهنگ ها تجربه با ارزشی است و لزومی بر تکرار اشتباه دیگران نیست.
فهرست منابع
*قرآن مجید
1-ابن بابویه،محمد بن علی(1378)،عیون أخبار الرضا(ع)،ج2،تهران: نشر جهان.
2-ابن بابویه،محمدبن علی(1413.ق)،من لا یحضره الفقیه(چاپ ششم)،ج3،قم: دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.
3-ابن شعبه حرانی،حسن بن علی(1353)،تحف العقول،ترجمه علی اکبر غفاری،تهران: داراکتب الاسلامیه.
4-ابوت،پاملا،والاس،کلر(1385)،جامعه شناسی زنان(چاپ چهارم)،ترجمه منیژه نجم عراقی،تهران: نشر نی.
5-اسنایدرمن،نانسی،استریت،پگ(1386)،کلیدهای شناخت و رفتار با دختران(چاپ سوم)،ترجمه اکرم اکرمی، تهران: صابرین ،کتاب های دانه.
6-اسماعیلی،معصومه،بابایی تیمورلو،مریم(1390)،چکیده پایان نامه(2)،قم: نشر هاجر.
7-اسلامی،سید حسن(1387)،جنسیت و اخلاق مراقبت،فصلنامه مطالعات راهبردی زنان،ش42،صص7-42.
8-اتکینسون و دیگران،ریتا ال(1373)،زمینه روانشناسی هیلیگارد(چاپ هشتم)،ج1،ترجمه محمد نقی براهنی و دیگران،تهران: رشد.
9-اعزازی،شهلا(1385)،فمینیسم ودیدگاهها(مجموعه مقالات)،تهران: روشنگران و مطالعات زنان.
10-آبرهام،کهن(1382)،گنجینه ای از تلمود،ترجمه امیر فریدون گرگانی،تهران: اساطیر.
11-آذر تاش،آذرنوش(1388)،فرهنگ معاصر فارسی-عربی(چاپ یازدهم)،تهران: نشر نی.
12-بروجردی،آقا حسین (1386)، جامع أحادیث الشیعه(للبروجردی)،ج26، تهران: فرهنگ سبز.
13-بستان،حسین(1382)،نابرابری و ستم جنسی از دیدگاه اسلام وفمینیسم،قم: پژوهشگاه حوزه ودانشگاه.
14-بستان،حسین(1383)،اسلام وجامعه شناسی خانواده(چاپ چهارم)،قم: پژوهشگاه حوزه ودانشگاه.
15-بستان،حسین(1390)،خانواده در اسلام،قم: پژوهشگاه حوزه ودانشگاه.
16-بستان،حسین(1390)،اسلام وتفاوت های جنسیتی(چاپ دوم)،تهران:دفتر امور بانوان وزارت کشور،قم: پژوهشگاه حوزه ودانشگاه.
17-بی ریا و دیگران،ناصر(1375)،روانشناسی رشد(2)با نگرش به منابع اسلامی، تهران: سمت.
18-پاینده،ابوالقاسم(1388)،نهج الفصاحه،ترجمه محسن غرویان،قم: انصار المهدی(عج).
19-تانگ،رزمری(1387)،نقدو نظر:درآمدی جامع بر نظریه های فمینیستی، ترجمه منیژه نجم عراقی، تهران: نشر نی.
20-تفسیر منسوب به امام حسن عسکری(1409ق)،قم: مدرسه الامام المهدی(عج).
21-تقوی دهاقانی،حسین(1381)،آسیب شناسی دینی فمینیسم(در حوزه تابعیت، جنسیت و خانواده)،قم: موسسه فرهنگی منهاج.
22-جمشیدی و دیگران،اسداله(1388)،زن در فرهنگ و اندیشه اسلامی:جستاری در هستی شناسی زن(چاپ سوم)،قم: موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره).
23-جمعی از پژوهشگران خواهر غیر ایرانی(1382)،جایگاه زن در اسلام وغرب،قم: مرکز جهانی علوم اسلامی.
24-جوادی آملی،عبداله(1389)،زن در آیینه جلال و جمال(چاپ بیست ویکم)،قم: نشر إسراء.
25-جوادی آملی،عبداله،(1385)،تفسیر تسنیم(چاپ دوم)،ج11،قم: نشر إسراء.
26-چراغی کوتیانی،اسماعیل(1388)،تبیین رویکرد اسلام و فمینیسم به کارکردهای خانواده، قم: موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره).
27-حرعاملی،محمد بن حسن(1409ق)،وسایل الشیعه،ج20و21،قم: مؤسسه آل البیت(ع).
28-حسینی،ابو القاسم(1363)،اصول بهداشت روانی،ج1،مشهد: انتشارات دانشگاه مشهد.
29-حسینی،سید هادی،راسخ،علی احمد،نجات،حمید(1387)،کتاب زن(چاپ سوم)،تهران: امیر کبیر.
30-حسین زاده،سید علی(1390)،سیره تربیتی،پیامبر(ص)و اهل بیت(ع)(چاپ دهم)،ج1،قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
31-حسین زاده،سیدعلی(1390)،نقدو بررسی مبانی جامعه شناختی فمینیسم لیبرال و دلالت های تربیتی آن از منظر اسلام،رساله دکترا،چاپ نشده،دانشگاه تهران.
32-دبیر خانه همایش جهانی زنان(1388)،مقالات برگزیده دومین همایش جهانی زنان(ویژه اساتید)(چاپ چهارم)،تهران: معاونت فرهنگی.
33-دبیر خانه همایش جهانی زنان(1388)،(مقالات برگزیده دومین همایش جهانی زنان(ویژه دانشجویی) (چاپ چهارم)،تهران: معاونت فرهنگی.
34- دبیر خانه همایش جهانی زنان (1388)،فمینیسم شکست افسانه آزادی زنان،ج3،ترجمه سیده مژگان سخایی،مریم انصاری،بابک تیموریان،تهران: معاونت فرهنگی نهاد نمایندگی مقام معظم رهبری در دانشگاهها.
35-دفتر تبلیغات اسلامی شعبه خراسان رضوی(نشریه پژوهشهای قرآنی)(1391)،زن و خانواده در افق وحی ،قم: بوستان کتاب.
36-دفتر نهاد نمایندگی مقام معظم رهبری در دانشگاهها(1381)،مجموعه مصاحبه ها،مقالات و میزگردهای همایش اسلام و فمینیسم،ج1،تهران،نشر معارف.
37-دمرنف،دافنه(1389)،غریزه مادری در مورد فرزندان، عشق و زندگی معنوی،ترجمه آزاده وجدانی،قم: نهاد نمایندگی ولی فقیه در دانشگاهها،نشر معارف.
38-دولتی و دیگران،غزاله(1388)،بررسی مبانی فلسفی، اخلاقی،کلامی و آثار عملی فمینیسم، قم: نهاد نمایندگی مقام معظم رهبری در دانشگاهها، نشر معارف.
39-راغب اصفهانی،ابوالقاسم حسين بن محمد بن مفضل(1427.ق)،مفردات الفاظ القرآن الکریم(چاپ دوم)،قم: طلیعه النور.
40-رودگر،نرجس(1388)،فمینیسم،تاریخچه،نظریات،گرایش،نقد،قم: شورای عالی حوزه علمیه، دفتر مطالعات و تحقیقات زنان.
41-رین،استوارت(1387)،تأثیر فمینیسم برفرزندان،ترجمه کتایون رجبی راد، تهران: نهاد نمایندگی مقام معظم رهبری در دانشگاهها، نشر معارف.
42-ریتزر،جورج(1374)،نظریه های جامعه شناسی در دوران معاصر، ترجمه محسن ثلاثی،تهران: علمی فرهنگی.
43-ریبنز مک کارتی،جین،ادواردنر،روزالیند(1390)،مفاهیم کلیدی در مطالعات خانواده،ترجمه محمد مهدی لبیبی،تهران: علم.
44-زعفرانچی،لیلا سادات(1388)،اشتغال زنان (مجموعه مقالات و گفتگوها)، تهران: ریاست جمهوری، مرکز امور زنان و خانواده.
45-زیبایی نژاد، محمدرضا(1391)،جایگاه خانواده و جنسیت در نظام ترربیت رسمی،قم: دفتر مطالعات و تحقیقات زنان.
46-سامرویل،جنیفر(1388)،فمینیسم و خانواده،ترجمه محمود ارغوان،تهران: پژوهشکده مطالعات فرهنگی اجتماعی.
47-سالاری فر،محمد رضا(1384)،خانواده در نگرش اسلام و روانشناسی(چاپ ششم)،تهران: سمت، قم: پژوهشگاه حوزه ودانشگاه.
48-سبزواری،محمد بن محمد(1365)،جامع الاخبار،اصفهان: مکتبه المبین.
49-سجادی،سیدمهدی(1384)،فمینیسم در اندیشه پست مردن، فصلنامه مطالعات راهبردی زنان،ش29، صص7-38.
50-سویزی،مهری(1384)،گفتمان فمینیسم و ماندگاری ظلم،فصلنامه کتاب زنان،ش28،صص7-18.
51-سیف و دیگران،سوسن(1373)،روانشناسی رشد(1)(چاپ سوم)،تهران: سمت.
52-شهید ثانی،زین الدین بن علی(بی تا)،مسکن الفؤادعند فقد الأحبه و الأولاد، قم: بصیرتی.
53-شلیت،وندی،لی دموس،نانسی(1388)،دختران به عفاف روی می آورند،ترجمه سمانه مدنی،پریسا پور علمداری،قم: نهاد نمادیندگی مقام معظم رهبری در دانشگاهها،نشر معارف.
54-شمس،محمد(1386)،الهیات فمینیستی و ادیان ابراهیمی،ج1،تهران: زیتون.
55-صادقی فسایی و دیگران،سهیلا(1386)،فمینیسم و خانواده،تهران: شورای فرهنگی اجتماعی زنان، روابط عمومی.
56-صحیفه سجادیه(1375)،ترجمه عبدالمحمد آیتی(چاپ دوم)،تهران: سروش.
57-طباطبایی،سیدمحمد حسین(1374)،تفسیر المیزان،ج13،ترجمه سید محمد باقر موسوی همدانی،قم: دفتر انتشارات اسلامی جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.
58-طبرسی،علی بن حسن(1344)،مشکاه الأنوار فی غرر الأخبار(چاپ دوم)،نجف: المکتبه الحیدریه.
59-طبرسی،علی بن حسن(1370)،مکارم الأخلاق(چاپ چهارم)،قم: الشریف الرضی.
60-عبدالعظیم محمد،شریف(1389)،زن در اسلام،مسیحیت و یهودیت،ترجمه مهدی گلجان،قم:دفتر مطالعات و تحقیقات زنان، نشرهاجر.
61-علاسوند،فریبا(1382)،نقد کنوانسیون رفع اشکال تبعیض علیه زنان، قم: مرکز مدیریت حوزه علمیه.
62-علاسوند،فریبا(1390)، زن در اسلام،ج1و2،قم: نشر هاجر.
63-فتاحی زاده،فتحیه(1383)،زن در تاریخ و اندیشه اسلامی، قم: مرکز پژهش های صدا و سیما.
64-فریدمن،جین(1383)،فمینیسم(چاپ دوم)،ترجمه فیروزه مهاجر،تهران:آشیان.
65-فلسفی،محمد تقی(1387)،گفتار فلسفی(کودک از نظر وراثت و تربیت)(چاپ سوم)،ج1،تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی.
66-فیض کاشانی،محمد بن حسن شاه مرتضی(1386)،تفسیر صافی(چاپ دوم)،ج1،ترجمه جمعی از فضلا با نظارت عبد الرحیم عقیقی بخشایشی،قم: نشر نوید اسلام.
67-قائمی،علی(1377)،نقش مادر در تربیت(چاپ یازدهم)،تهران: امیری.
68-قرشی،سیدعلی اکبر(1386)،قاموس قرآن(چاپ یازدهم)،ج1-2،تهران:دارالکتب الاسلامیه.
69-کربلایی نظر ودیگران،محسن(1390)،زن و بازیابی هویت حقیقی(گزیده بیانات حضرت آیت اله العظمی سید علی خامنه ای)(چاپ سوم)،تهران: انتشارات انقلاب اسلامی.
70-کلینی،محمدبن یعقوب(1407)،الکافی(چاپ چهارم)،ج6،تهران: دارالکتب الاسلامیه.
71-کلینی،محمدبن یعقوب(1375)،اصول کافی(چاپ سوم)،ج5و6،ترجمه کمره ای،قم: اسوه.
72-گاردنر،ویلیام(1387)،جنگ علیه خانواده،ترجمه معصومه محمدی، قم: دفتر مطالعات وتحقیقات زنان.
73-گیلدر و دیگران،جورج(1389)،چه کسی گهواره را تکان خواهد داد؟، ترجمه سمانه مدنی، آزاده وجدانی ،قم :نهاد نمایندگی مقام معظم رهبری در دانشگاهها، نشر معارف.
74-لمبروز،جینا(1380)،روانشناسی زن(چاپ چهارم)،ج2،ترجمه پری حسام شهرئیس،تهران: موسسه انتشارات دانش.
75-مروجی طبسی،محمد جواد(1388)،حقوق فرزندان در مکتب اهل بیت(ع)(چاپ نوزدهم)،قم: بوستان کتاب.
76-محمدی اصل،عباس(1386)،جنسیت و دیدگاههای نئو فمینیستی، تهران: علم.
77-مرکز مدیریت حوزه های علمیه خواهران، دفتر مطالعات و تحقیقات زنان(1382)،فمینیسم و دانش های فمینیستی:ترجمه ونقد تعدادی از مقالات دایره المعارف روتلیج(چاپ دوم)،قم: مرکز مدیریت حوزه های علمیه خواهران، دفتر مطالعات و تحقیقات زنان.
78-مشیر زاده،حمیرا(1385)،از جنبش تا نظریه: تاریخ دو قرن فمینیسم(چاپ سوم)،تهران: پژهش شیرازه.
79-مجلسی،محمدباقربن محمد تقی(1403ق)،بحار الانوار(چاپ دوم)،ج71و75و101،بیروت:دارإحیاءالتراث العربی.
80-ملکیان،انسیه(1388)،بررسی تطبیقی جایگاه زن در اندیشه امام(ره) و فمینیسم،پایان نامه کارشناسی ارشد ،چاپ نشده،دانشگاه باقر العلوم.
81-معین،محمد(1388)،فرهنگ فارسی معین(چاپ سوم)،ج1،تهران: نامن.
82-معین الاسلام،مریم،طیبی،ناهید(1381)،روانشناسی زن در نهج البلاغه(چاپ ششم)،تهران: سمت،قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
83-معلوف،لویس(1390)،فرهنگ المنجد(چاپ دوم)،ج1،ترجمه محمد بندرریگی،تهران: انتشارات اسلامی.
84-مغنیه،محمد جواد(1383)،تفسیر کاشف،ج1،ترجمه موسی دانش،قم: بوستان کتاب.
85-مکارم شیرازی و دیگران،ناصر(1374)،تفسیر نمونه،ج1و2،تهران: دارالکتب الاسلامیه.
86-منصور نژاد،محمد(1381)،مسأله زن،اسلام وفمینیسم،تهران: برگ زیتون.
87-میشل،آندره(1354)،جامعه شناسی خانواده و ازدواج،تهران: دانشکده علوم اجتماعی و تعاون.
88-میرخانی،عزت السادات(1379)،رویکردی نوین در روابط خانواده،تهران:سفیر صبح.
89-نجاتی،حسین(1372)،روانشناسی کودک،تهران: فراوان.
90-نور حسن فتیده،طاهره(1379)،حقوق زن در قرآن و عهدین(بررسی تطبیقی)،تهران:فرهنگ گستر.
91-نوذری فردوسیّه،محمد(1384)،سقط حنین در حقوق اسلامی و فمینیسم،فصلنامه کتاب زنان، ش28 ، صص44-82 .
92-ورنر بیرهوف،هانس(1384)،رفتارهای اجتماعی مطلوب:تحلیل انواع رفتارهای اجتماعی از دیدگاه روانشناسی اجتماعی،ترجمه رضوان صدقی نژاد،تهران: گل آذین.
93-ویلفورد،ریک(1375)،مقدمه ای بر ایدئولوژی های سیاسی،ترجمه م. قائد،تهران: نشر مرکز.
94-هاجری،عبد الرسول(1386)،فمینیسم جهانی و چالش های پیشرو(چاپ دوم)،قم: بوستان کتاب.
95-هام و دیگران،مگی(1382)،فرهنگ نظریه های فمینیستی، ترجمه نوشین احمدی خراسانی،فیروزه مهاجر، فرخ قره داغی،تهران: توسعه.
96-گل گلی، کریمه، نقد وبررسی مبانی فکری فمینیسم از منظر آیات و روایات
http://bsharat.com/id/14zan/farhangi-ejtemai/01.html.
97. Hauke,Manfred ,God or Goddess? Feminist Theology: What Is It? Where Does It Lead? ( 1995), SanFrancisco: Ignatius Press.
98.Webster`s Encyclopedic Nuabidged Dictionary (Second Edition),1996,New york:Gramercy Books.
