پایگاه معاونت پژوهش حوزه های علمیه خواهران سراسر کشور

موضوع تكامل نفس انسان به عنوان مظهري از مظاهر الهي، يكي از مهم‌ترين مباحث ديني است كه بخش عمده‌اي از مباحث مرتبط با نفس‌شناسي ديني و فلسفي، بر محوريت آن شكل مي‌گيرد. در مورد اصل وقوع تكامل در برزخ، اتفاق نظر وجود دارد و بر اساس مباني هيچ فلسفه‌اي نمي‌توان ادعا كرد كه تكامل برزخي امكان وقوع ندارد. تكامل برزخي از لحاظ معارف عقلي نوعي تغيير و حركت است و حركت از نظر فلسفي خروج تدريجي شيء از قوه به فعل است و حركت مشروط به ماده (حامل اين قوه و استعداد) و حالت بالقوه‌اي است كه بدون آن حركت معنا نخواهد داشت. آن‌گاه جاي اين سخن است كه با انتقال انسان به عالم برزخ، عالمي كه در آن از مادّه خبري نيست و استعداد به فعليّت نمي‌رسد‌، حركت و به تبع آن تكاملي نيز وجود نخواهد داشت.مبحث تكامل برزخي از ديرباز ميان علما مطرح بوده است و نظرات گوناگوني در اين رابطه وجود دارد‌. علامه حسن‌زاده آملي در ميان انديشمندان و علماي معاصر رويكردي نو و جديد نسبت به علوم اسلامي داشتند و در بحث تكامل برزخي با بهره‌گيري از آيات و روايات و ديدگاه‌هاي فلسفي و عرفاني خويش ديدگاهي نسبتاً جامع ارائه نموده‌اند‌. هدف اين تحقيق بررسي ديدگاه فلسفي و عرفاني علامه حسن‌زاده آملي بوده است و به روش توصيفي- تحليلي و منابع كتابخانه‌اي گردآوري شده است و نتيجه حاصل شده از اين مباحث گوياي آن است كه تكامل برزخي از نظر فلسفي و عرفاني هر دو بر اين نكته تأكيد دارند كه تمام موجودات بالأخص انسان از نقص به سوي كمال در حركت هستند حركت در عالم ماده حركتي تدريجي و محتاج حركت قوه به فعل است ولي نفس در ارتباط با بدن و در حركت تدريجي قوه به فعل بدن حركتي تكاملي و سعي دارد نفس در مرتبه ذات مجرد از ماده است ولي با حركت جوهري سعه وجودي مي‌يابد كه از ديدگاه فلسفي موجودات كثرت در وجود دارند ولي از ديدگاه عرفاني ميان موجودات وحدت مي‌باشد.