پایگاه معاونت پژوهش حوزه های علمیه خواهران سراسر کشور

مهم‌ترين قدم در عرصه دين‌پژوهي شناخت خداوند است. عقل انسان راهي به معرفت كنه ذات الهي ندارد. از اين رو يكي از راه‌هاي شناخت خدا، شناخت اسماء و صفات الهي است. بنابراين تحليل درست صفات از جمله علم باري‌تعالي به ذات خود و مخلوقاتش حائز اهميت خواهد بود. برخي چون معتزله علم خدا به مخلوقات و جزئيات مخلوقات قبل از ايجاد را مقيد و مشروط بر شيئيت و ثبوت معدوم مي‌دانند. در نظر شحّام متكلم معتزلي اين‌گونه نيست كه معدومات در علم الهي، منتفي باشند و هيچ بهره‌اي از ثبوت نداشته باشند، بلكه معدوماتي هستند كه بهره‌اي از شيئيت و ثبوت دارند و همين معدومات متعلَّق علم الهي واقع مي‌شوند. اين نوشتار به روش توصيفي تحليلي به واكاوي رويكرد متكلمان و فيلسوفان مسلمان در مسئله شيئيت معدوم مي‌پردازد. نظريه‌ي شيئيت معدوم از همان زمان طرح، با مخالفت متكلمان امامي نظير شيخ مفيد مواجه شد و بعد از آن نيز فيلسوفان مسلمان شيئيت معدوم را سخني باطل قلمداد كردند. اگرچه نظريه‌ي شيئيت معدوم در دوره‌هاي بعد با تحليل‌هاي فلسفي درباره‌ي وجود و ماهيت، صورت ديگري به خود گرفت. در قرن هفتم متكلماني چون ابن‌حمزه طوسي و شاگردانش اقدام به نگارش آثاري مستقل درباره‌ي شيئيت معدوم كردند. برخي به صورت تلويحي و بعضي ديگر به صراحت با آن مخالفت كردند و آن را باطل دانستند. تأكيد فيلسوفان و متكلمان اماميه بر تلازم و تساوق وجود و شيئيت و عدم پذيرش اعميت شيئيت و ثبوت از وجود و مردود دانستن شيئيت معدومِ ممكن، استفاده از نظريه‌ي وجود ذهني براي قضايايي كه موضوع آن‌ها در عالَم عين و خارج تحقق و تقرر ندارد، به جاي ثابتات ازلي و شيء دانستن معدومِ ممكن و پذيرش علم قبل از ايجاد واجب‌تعالي از سوي انديشمندان اماميه و ارائه دلايل بر آن از جمله يافته‌هاي اين تحقيق مي‌باشد.