پایگاه معاونت پژوهش حوزه های علمیه خواهران سراسر کشور

موضوع علم پيشين الهي به مخلوقات و چگونگي نسبت ميان اين علم و مسأله جبر و اختيار يا به عبارتي كيفيت نسبت فاعليت انسان با فاعليت الهي، از مهمترين مسائل فكري بشر بوده و در عرصه¬هاي گوناگون علوم همچون فلسفه، كلام، حقوق، اخلاق به انحاي مختلفي مطرح شده است؛ هر¬چند كه به نظر مي¬رسد جنبه كلامي آن واجد اهميت بيشتري است چرا¬ كه تاثير دو عامل الهي علم واجب تعالي و عامل انساني و نحوه ارتباط آ¬ن ¬دو در تحقق افعال انساني، پيامدهاي فلسفي و كلامي بيشماري به¬ دنبال دارد؛ و در اين ميان از سوي مكاتب كلامي آراء سه¬گانه¬اي مطرح شده است. معتزله از جمله قاضي عبدالجبار در مورد علم پيشين الهي به ثابتات ازليه و در مسأله جبر و اختيار نيز به نظريه تفويض يعني اختيار تام انسان در صدور افعالش معتقدند، و اشاعره از جمله غزالي در مسأله اول، علم واجب تعالي را زائد بر ذات و به نحو كلي مي-دانند، و در مسأله دوم، نظريه كسب يعني سلب قدرت انسان در وقوع و صدور افعالش را پذيرفته¬اند، و حكمت متعاليه ضمن مردود اعلام داشتن دو نظريه قبل، علم پيشين الهي را علم اجمالي در عين كشف تفصيلي دانسته، و در مسأله دوم، نظريه امر بين¬الامرين كه ايده¬اي متعادل و راهگشاست را پذيرفتند، و بدين ترتيب نه همچو معتزله به جهت اختيار تام انسان در صدور افعالش علم الهي را زير سؤال برده است، و نه همچو اشاعره به جهت استيلاي علم الهي در نحوه صدور افعال انسان دچار لغزش شده است، بلكه افعال اختياري انسان را متعلق علم خداوند دانسته¬اند، بدين نحو ¬كه گرچه علم الهي اقتضاي وجوب فعل را دارد اما فعل انسان را با قيد مسبوق بودن آن به اختيار اقتضا دارد؛ پس به شايستگي توانسته است ميان علم نامحدود و گسترده الهي و اختيار انسان آشتي برقرار كند. البته كه جمع ميان اين¬دو مدعا و تحليل صواب آن نتايجي ارزشمند از جمله هدفمندسازي و معناداري زندگي انسان، انگيزه داشتن در ايجاد تحول وضعيت¬هاي موجود و تسليم نشدن در برابر ناملايمات را به دنبال مي¬آورد. واژگان كليدي: علم پيشين، افعال انسان، تفويض، كسب، امر بين الامرين، قاضي عبدالجبار، غزالي و ملاصدرا