استاد حوزه و دانشگاه در ادامه بیان کرد: اجماع فقهای شیعه وجوب آن را از ضروریات دین برشمرده و منکر آن را کافر می دانند.گرچه موارد وجوب زکات مورد اختلاف فریقین است ولی تعلق آن بر ۹مورد در صدر اسلام مورد وفاق است.
وی گفت: بررسی آیات و سوره های مکی نشان می دهد که زکات در مکه نوعی تکلیف و وظیفه ملی بود تا در اثر و سختگیری عمومی که به دلیل ظهور دین جدید و مخالفت مشرکین به وجود آمده بود به صورت یک تعاضد اجتماعی مشکلات اقتصادی مسلمانان که عمده آن از فرودستان بودند را حل کند.
دکتر کیاء الحسینی اظهار داشت: شماره ی سوره هایی که مشتمل بر لفظ زکات است نشان می دهد که عمومی شدن دین اسلام و علنی شدن تبلیغ آن و افزایش ایمان آورندگان و سخت گیری عمومی و بالاخص اقتصادی بر علیه مسلمانان موجب شد تا ادای زکات در آیات بیشتر مورد امر خداوند قرار گرفته و بر آن تاکید بیشتری صورت گیرد. لذا می‌بینیم که بعد از سوره مزمل،از سوره اعراف تعداد سور مشتمل بر زکات بیشتر گردیده و پس از آن در سوره مریم زکات در دوره به عنوان واجباتی از واجبات ادیان دیگر معرفی شده است. در سوره نمل و لقمان و سوره مومنون به مومنان امر شده است. و در سوره فصلت عدم ادای آن از مشخصات مشرکین و در سوره انبیا از دستورات اولیا الهی می باشد. در سوره روم در مقابل ربا بیان شده که خدا آن را سبب زیادی قرار می دهد. همچنین خداوند در مکه به امور مالی دیگری امر کرده که عبارتند از انفاق، احسان، قرض الحسنه، ماعون، آزادی بردگان، حق الحصاد، حق معلوم. در مورد حق حصاد و حق معلوم باید گفت که حق حصاد در آیه ۱۴۱سوره انعام ذکر شده است. این آیه در مورد باغات میوه و مزارع بیان می کند که از ثمرات آن استفاده کنید و در هنگام برداشت حق آن را ادا نموده و از اسراف خودداری کنید.لذا بعضی از فقها مثل شیخ طوسی در خلاف و شافعی و مجاهد و نخعی حق حصاد را واجبی غیر از زکات متعارف میدانند. زیرا زکات نصاب میزان معینی دارد ولی حق حصاد میزان معینی ندارد و تنها در ادای آن نباید اسراف شود ولی از بعضی از روایات فهمیده می شود که حق حصاد لازم بوده و موارد آن اعطای مقداری از محصول هنگام برداشت آن به کسی است که درخواست می کند یا به نیازمند داده می شود یا باز گذاشتن حصار باغ برای استفاده از محصولات کم کیفیت و موارد مشابه می باشد. سوره های ذاریات و معارج، حق معلوم واجبی مالی غیر از زکات است که مقدار آن را صاحب مال معین می‌کند و فرد هر از چند گاهی آن را به نزدیکان اعطا می کند گرچه بر اساس دو روایت سماعة مهران و ابی بصیر از امام صادق علیه السلام مواردی مثل حق معلوم ماعون انفاق و صدقه و صله رحم قرض الحسنه عاریه و کار نیک حقوقی واجب غیر از زکات می باشند و در بعضی از روایات بدان زکات باطن نیز اطلاق می شود.
استاد حوزه و دانشگاه بیان کرد: با هجرت پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم به مدینه و شکل گیری جامعه مدنی و تشکیل حکومت و نهادهای حکومتی ملاحظه می‌شود که عمده احکام از جمله احکام زکات در آنجا نازل شده است، لذا سوره های بیشتر و تعداد آیات بیشتری مشتمل بر کلمه زکات می باشد.در سوره بقره پنج آیه وجود دارد که این خود تاکید بر این امر مالی در آغاز تشکیل جامعه مدنی و حکومت می باشد.در سوره احزاب یک آیه در سوره نسا دو آیه در سوره بینه یک آیه در سوره نور دو آیه در سوره حج دو آیه در سوره مجادله یک آیه در سوره مائده دو آیه و درنهایت در سوره توبه هشت آیه مشتمل بر زکات و احکام آن می باشد.
وی نکته قابل ذکر در سور مدنی را جامع بودن آیات مشتمل بر زکات دانسته و گفت: در آنها تنها به زکات امر نشده، بلکه در کنار صلات و دیگر دستورات دینی و اجتماعی به زکات نیز امر شده است زیرا قوام جامعه به انجام تمامی دستورات و احکام فردی و اجتماعی است.
دکتر کیاءالحسینی گفت: همچنین به نظر می رسد که احکام زکات مثل احکام حرمت ربا و شرب خمر به تدریج نازل و کامل گردید به نحوی که در مکه و مدینه به صورت فردی بوده و گاهی به عنوان واجبی از واجبات ادیان دیگر بیان شده و افراد مکلف بودند تا به صورت واجب فردی آن را پرداخت نمایند. یعنی ما یتعلق به و مصارف آن عام بوده ولی در مدینه مصارف آن در سال هشتم و در آیه ۶۰سوره ی توبه بیان گردید.
استاد حوزه و دانشگاه گفت: زکات در کنار دیگر پرداخت های مالی (مثل انفاق، احسان، قرض الحسنه، ماعون، آزادی بردگان، حق الحصاد، حق معلوم)در مکه و به نحوه اجمالی واجب شده بود زیرا وعده ثواب به مودیان و وعید عقاب به رویگردانان از این امر عبادی اجتماعی مهمترین دلیل بر آن است.
وی ادامه داد: در مدینه و با گسترش اسلام و افزایش تعداد مسلمانان و شکل گیری جامعه مدنی و ساختار حکومتی، نوبت تدوین قوانین یک جامعه مدنی بود لذا عمده ی احکام در مدینه از جانب خداوند نازل و یا توسط پیامبر صلوات الله علیه بیان شد که احکام شرایط نصاب و مصارف زکات نیز در مدینه بیان شد.گر چه عده ای دیگر از اندیشمندان که از تعداد قابل توجهی برخوردارند معتقدند که زکات در سال دوم هجری واجب گردیده ولی مصارف آن در سال‌های پایانی عمر رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم و در آیه ۶۰سوره توبه بیان گردیده است.در تفسیر نمونه آمده است اطلاق زکات بر زکات مستحب در قران مجید فراوان است. در بسیاری از سور مکی (آیه ۳سوره نمل و آیه ۳۹سوره رم و ۴سوره لقمان و ۷سوره فصلت و غیر اینها) این کلمه آمده که منظور از آن همان زکات مستحب است،زیرا وجوب زکات مسلما بعد از هجرت پیامبر اکرم صلوات الله علیه به مدینه بود.ابهام جدی این است که بسیاری از آیات مکی همراه ثواب برای پرداخت کنندگان زکات و یا به خاطر رویگردانی از زکات و دیگر مساعدت های اجتماعی می باشد و این چگونه با عدم وجوب جمع می شود؟
همچنین قول تفسیر نمونه و بعضی از بزرگان مبنی بر اینکه زکات با نزول آیه ۱۰۳سوره توبه واجب شده باشد با یک ابهام دیگر مواجه است نزول سوره توبه در سال هشتم هجری و عمده ی ایات آن در مورد حج الوداع و جنگ حنین می باشد و این با ادعای وجوب زکات در سال دوم منافات دارد؛مگر اینکه بگوییم زکات با نزول آیات دیگری مثل آیات سوره بقره واجب شده باشد. لذا می‌توان گفت که کلمه ی(خذ) در آیه ۱۰۳سوره توبهتنها پیامبر اکرم صلوات الله علیه را مورد خطاب قرار داده و ایشان را مامور جمع آوری زکات نموده و این منافاتی با وجوب زکات در زمان های قبل نداردبه نحوی که زکات در مکه و یا در سال دوم هجرت بر مسلمین و به صورت فردی واجب شده ولی در سال هشتم با نزول آیه ۱۰۳سوره توبه پیامبر اکرم صلوات الله به عنوان حاکم مکلف شد تا خودشان زکات را اخذ و به مصارف مربوطه تخصیص دهد.
دکتر کیاءالحسینی گفت: بنابراین باید پذیرفت که این آیه مربوط به وجوب زکات نیست.همچنین تا قبل از این زمان مصارف زکات نیز عام بوده و کلیه مصارف عام بالاخص آزاد سازی بردگان، احسان و دیگر موارد مذکور در قرآن کریم بوده ولی با نزول آیه ۶۰سوره توبه مصارف هشتگانه زکات فقهی مشخص گردید.در نتیجه در سال هشتم و با تشکیل حکومت اسلامی و تاسیس بیت المال زکات به صورت متمرکز و از جانب حاکمیت و شخص پیامبر صلوات الله با شرایط و نصاب معین و از اموال خاص دریافت و با شروطی که در فقه بیان شده توزیع می شد.در همین راستا ماموران جمع آوری زکات از طرف پیامبر صلوات الله به هر سو اعزام شدند و این رویه در دوران بعد از ایشان از جمله امیرالمومنین علی علیه السلام نیز رواج داشت.
وی در پایان گفت: همچنین موضوع (ما یتعلق به) زکات نیز در مکه و تا قبل از تعیین آن توسط پیامبر اکرم صلوات الله بوده و شامل همه موارد مایملکی که افراد مازاد بر نیاز داشتند میشد ولی در مدینه و با نزول آیه ۱۰۳سوره توبه توسط آن وجود نازنین در موارد نه گانه مشهور تعیین شد. روایات باب هشتم وسایل الشیعه که پیامبر صلوات الله در غیر نه مورد عفو فرمودند، موید آن است که در بعضی از روایات به عنوان زکات باطنی تعبیر شده است مفضل از امام صادق علیه السلام زکات ظاهر همان زکات فطریه و زکات باطنی برتری دادن برادر مومن بر خود است در مواردی که او از انسان محتاج تر است
چکیده نظر ناقد( ناقدان) یا صاحب نظر دوم کرسی:
در ادامه حجت الاسلام و المسلمین دکتر ابوترابی در ابتدا به ارائه نقاط قوت این مقاله پرداخت و گفت: ارائه شاخص نظم در ترتیب نزول سوره ها و ذکر ترتیب همه آنها؛ استخراج تام آیات مشتمل بر واژه زکات و واژگان مرتبط با مباحث اقتصادی و زکات و بیان تقسیمات هر یک از آنها و نیز استخراج ظریف و دقیق هر دو محور از دل آیات و سپس جمع بندی بسیار خوبی از نکته ها در تبیین تحول حکم و موضوع و بیان مصادیق مصرف زکات بر اساس ترتیب نزول سوره ها در قرآن کریم از جمله نقاط قوت این مقاله می باشد.
استاد حوزه و دانشگاه در ادامه به نقد مقاله پرداخت و بیان کرد: «مفاهیم موجود در قرآن با آنچه در فقه مصطلح آمده متفاوت است.»؛ به نظر این جمله با این اطلاق مقرون به صحت نمی تواند باشد. زیرا مفهوم عنوان فقهی زکات و مصادیق و موارد مصرفی آن دقیقا منطبق است بر مفهوم و تعیین مصادیق مصرفی در مسیر تحولی آنها بر اساس آیات 103 و 60 سوره توبه یعنی آخرین سوره نازله تدریجی؛ چون مفاهیم اصطلاحی فقهی در استنباطات فقها، یقینا بر استعمال قرآنی آنها استوار است.
وی ادامه داد: شاید شایسته تر بود در ذیل آیات که به ترتیب نزول مورد دقت و تحلیل و تفسیر قرار گرفته اند؛ از روایات تبیینی اهل بیت طاهرین علیهم السلام ولو باختصار استفاده می شده تا تقویت و تثبیت نکته های تحولی استنتاج شده از آیات در سیر نزولی اتفاق افتد.
حجت الاسلام و المسلمین ابوترابی در ادامه بیان کرد: در تمسک و تحلیل از آیه 33 سوره احزاب نوَدهمین سوره و از سوره های مدنی نازله در بحبوحه غزوه خندق که –غنائم فراوان در پی داشته و زنان هم سهم بردند- در خطاب دستوری مستقل به همسران ِ پیامبر ختمی مرتبت فرمودند: «و آتین الزکاة» و این یعنی قرآن در مسأله وجوب زکات، برای اولین بار از بعد جنسیتی بانوان را در ترتیب نزول مورد دستور قرار داده است و جایگاه استقلال مالی آنان را بیشتر به شکل مصداقی در کنار تعبیر کلی مانند «و للنساء نصیب مما اکتسبن» (نساء/32) در معرض توجه قرار داده است. برجسته سازی این گونه مسائل قرآنی خصوصا در فضای اجتماعی امروز جامعه جهانی و ایرانی که بحث از زنان و حقوق آنان به گونه ویژه در بُرد رسانه ها قرار دارد؛ ضروری مینماید.
استاد حوزه و دانشگاه گفت: در نتایج و تبیین تحلیلی از تحول موضوع و حکم زکات در نگاه ترتیب نزول، با حفظ احترام و تکریم مقام اساتید و فقهاء همچون حضرت آیة الله العظمی مکارم شیرازی (ادام الله ظله العالی) شایسته بود با وجود برخی دلایل و قرآئن قوی به گونه مستدل و مفصل به محل تأمل بودن نظر ایشان در دلالت استحباب صیغه های «آتوا الزکاة» در آیات نازله قبلِ سوره های مبارکه مدنی بویژه سوره توبه پرداخته می شد.
وی در پایان گفت: شایسته بود بر اساس عنوان مقاله و مدّعای مذکور در مقدمه، در نتایج پایانی و تبیینی سیر تحولی در موضوع، حکم و مصادیق مصرفی زکات، هر یک از این موارد سهگانه با تیتر شدن بیشتر مورد توجه واقع می شدند تا بر خوانندگان مقاله نافذتر میدرخشیدند.
جمع بندی مدیر علمی کرسی:
در پایان خانم بهرامی به جمع بندی مباحث پرداخته و گفت: ارائه‌کننده با معرفی روش تفسیری ترتیب نزول قرآن، دلیل طرح این بحث را به عنوان روشی برای تدبر و تحقیق برای طلاب دانسته‌اند.
طلبه سطح 4 این موسسه در ادامه بیان کرد: ایشان مفسران صاحب روش تفسیر قرآن بر اساس ترتیب نزول از جمله حجت الاسلام والمسلمین عبدالکریم بهجت پور در زمان معاصر را معرفی کردند.
وی ادامه داد: در مسئله زکات که به عنوان یک واجب دینی است ایشان معتقدند ترتیب نزول سبب شده که ما حکم زکات را همراه با تغییرات اجتماعی و نیازهای زمان با آهنگ آیات متفاوت مواجه هستیم.
خانم بهرامی گفت: زکات در لغت به معنای پاکی و طهارت مال و صاحبش که سبب برکت می شود می باشد.
وی گفت: سه چهارم سور در مکه و باقی در مدینه نازل شده است اولین سوره سوره بقره بود در آخرین سوره اختلاف است که مائده می باشد یا توبه.در سوره بقره آیات زیادی امر به زکات شده و سوره بقره هم اولین سوره مدنی است.آیاتی که در سوره توبه به عنوان آخرین سوره نازل شده بر پیامبر بیشتر در باب زکات است آیه 60 و 103سوره توبه در باب مصارف زکات و قانون زکات است، محتوای این آیه این است که بنا به صلاحدید پیامبر زکات مصرف شود.
خانم بهرامی گفت: زکات در مکه وظیفه مالی بود زیرا عده ای در مکه از اشراف و عده ای از فرودستان بودند؛ قرآن به بیانهای مختلف از مسلمین دعوت می کند تا با پرداخت هایی چون زکات، این خلاء اجتماعی را پر کنند. در مدینه که جامعه اجتماعی در حال شکل گیری است قانونی را مطرح کرده که این زکات فقهی شامل چه چیزی شده و چه مصارفی دارد.
طلبه سطح 4 این موسسه گفت: اگر بپذیریم که آیات مربوط به زکات در سال هشتم بنا به قرائن موجود واجب شده است آیت الله مکارم شیرازی که زکات را در سال دوم واجب دانسته اند این حکم دارای ابهام است.
وی در پایان گفت: زکات در سور مختلف با بیان مفاهیم دیگر طرح شده است.
