پایگاه معاونت پژوهش حوزه های علمیه خواهران سراسر کشور

از جمله مفاهيمي كه در آموزه‌هاي ديني بسيار مطرح است در رابطه با هستي‌شناسي مي‌باشد. شايسته است «تسبيح» و «تسبيحات اربعه» در ظرفي چون هستي‌شناسي مطالعه شود. تسبيح از جمله فعل مَلَكي است و در دنيا به عنوان اذكار مطرح مي‌شود. به تعبيري «تسبيح» از جمله افعالي است كه خلايق انجام مي‌دهند؛ اين لفظ از ريشۀ «سبح» بوده و مشتقات متعددي از آن در قرآن و احاديث به كار رفته است. تعبير «تسبيحات اربعه» به چهار فراز «تسبيح، تحميد، تهليل و تكبير» گفته مي‌شود كه در ركعت سوم و چهارم نماز ذكر مي‌كنيم، هر چند كه اين فرازها جداگانه و يا تركيبي در موقعيت‌هاي ديگر غير از نماز نيز مطرح است؛ به عنوان نمونه آنچه كه تحت عنوان تسبيحات حضرت فاطمه (سلام الله عليها) سفارش شده، تركيبي از «تكبير، تحميد و تسبيح» هر كدام به تعداد مشخصي وارد شده است؛ اما آنچه كه در آثار عموم گذشتگان تا پيش از اين دربارۀ تسبيحات توجه شده، بيشتر حول اجر و ثواب اين اذكار بوده است، و كمتر به ماهيت و جايگاه تسبيحات اربعه توجه شده است. به واسطۀ احاديث، ارتباطات ميان اين مفاهيم از جمله تسبيحات اربعه با حقايقي از ارتفاعات عوالم شهود تبيين شده است كه مفسران در اين باره بحث‌هايي را ارائه كرده‌اند. در برخي از احاديث نيز به وجه تسميه لفظ «كعبه» و حكمت چهار وجه بودن آن به چهار وجه بودن بيت‌المعمور در آسمان‌ها، و نيز چهار وجه بودن علم عرشي ارتباط داده شده است، و بدين خاطر كلمات اسلام بر چهار مقوله بنا نهاده شده كه آن تسبيحات اربعه است. با اينكه در منابع حديثي و به خصوص در تفاسير فريقين شواهد متعددي از بحث تسبيحات اربعه و ارتباطش با عرش و مادون آن ذكر شده است، اما تحقيق مستقلي كه به كيفيت اين ارتباط تمركز كرده باشد يافت نشد، هر چند در رابطه با بحث عرش چندين تحقيقات صورت گرفته است، اما حول ارتباط آن با تسبيحات اربعه بحث نشده است. فرضيه نگارنده بر اين است كه ذكر تسبيحات اربعه ارتباط مستقيمي با وضعيت عوالم بالاتر دارد و صرفاً يكسري فراز در قالب واژگان نيست كه فقط اعتباري باشد.