پایگاه معاونت پژوهش حوزه های علمیه خواهران سراسر کشور

چكيده: مسأله ايمان و ارتباطش با معرفت عقلي يكي از مهمّ ترين و كهن ترين مباحثي است كه در طول تاريخ انديشه، همواره مورد بحث و گفت و گو بوده است. امروزه با وجود اين كه انسان با جهان بيني علم زده سكولار، نوعي تفرّق بي اساس با دين يافته است نيز، ايمان نه تنها به حيات خود ادامه داده است كه اينك حياتي پر شور تر و فراگير تر را تجربه مي كند. اين نوشتار با روش توصيفي ـ تحليلي مي كوشد مسأله ايمان و معرفت را از نگاه معتزله به خصوص قاضي عبدالجبّار مورد توجّه قرار دهد. مهمّ ترين مبناي فكري و اعتقادي اين گروه اعتقاد به حسن و قبح عقلي است و براي استنباط و تبيين معارف ديني بيشترين بها را به عقل مي دهند. با اين وجود معتزله به داخل بودن عمل در مفهوم ايمان معتقد است. از نگاه قاضي ايمان داراي سه ركن قول و معرفت و عمل مي باشد. عمل جزء لاينفك ايمان و مشتمل بر سه بخش؛ انجام طاعات و نوافل و ترك محرّمات است. ايمان بدون عمل ناقص است و مؤمن فقط با برپايي حقّ، مؤمن مي باشد و هرگاه از او گناه كبيره اي سرزند او را از ايمان خارج مي سازد.امّا نبايد غافل شد كه، بنيادگرايي عقلاني اين گروه حتّي در اين بخش از نظام فكري معتزله، خود را نمايانده، به نحوي كه بايد گفت: منظور از عمل در اين جا، عمل مبتني بر معرفت است. در نگاه معتزله انسان خود را از درون موجودي وظيفه مند و مكلّف مي يابد، و اصول كليّه واجبات و محرمات شرعي نخست به صورت واجبات و محرمات عقلي دريافت مي شود. بنابراين تصديق خدا و رسول چيزي جز تصديق وجوبات عقلي كه ما قبلاً خودمان مي دانستيم، نيست. مكتب اعتزال تنها معرفت اكتسابي عقلي كه منجر به يقين گردد را، در حوزه شناخت خداوند قبول دارند. به زعم اين جريانِ عقل گرا، تصديق، در واقع همان يقين برخاسته از معرفت اكتسابي عقلي است. معتزليان معتقد بودند، محصول اين يقين، آرامش و سكون نفس، عدم ارتكاب كبيره، و انجام واجبات است، لذاست كه ركن اصلي ايمان، عمل است؛ امّا عملي كه برخاسته از يك معرفت اكتسابي عقلي كه منجر به يقين باشد. از اين رو معرفت، اوّلين وظيفه انسان است و مؤمن كسي است كه به تمام وظايفش عمل كند.