مقدّمه
خط چهره مکتوب زبان است و همان‌گونه که زبان از مجموعه اصول و قواعدى به نام «دستور زبان» پیروى مى‌کند، خط نیز باید پیرو اصول و ضوابطى باشد که ما مجموع آن اصول و ضوابط را «دستور خط» نامیده‌ایم.
خطّ فارسى، به‌موجب اصل پانزدهم قانون اساسى جمهورى اسلامى ایران، خطّ رسمى کشور ماست و کلّیه اسناد رسمى و مکاتبات و کتاب‌هاى درسى باید به این خط نوشته شود، و طبعاً چنین خطّى باید قواعد و ضوابطى معلوم و مدوّن داشته‌باشد تا همگان، با رعایت آنها، هویت خط را تثبیت کنند و محفوظ دارند. تدوین مجموعه قواعد و ضوابط خطّ فارسى، مخصوصاً در سال‌هاى اخیر که استفاده از رایانه در عرصه خط و زبان روزافزون شده و حروف‌نگارى و صفحه‌آرایى و ویرایش و نمونه‌خوانى و تهیه نمایه و کارهاى بسیار دیگرى در حوزه نگارش و چاپ بر عهده رایانه قرار گرفته، و در نتیجه دایره شاغلان به امر چاپ و تکثیر از حلقه متخصّصان سنّتى این فن بسى فراتر رفته و فراخ‌تر شده، ضرورت و اهمیت بیشترى پیدا کرده است، چنانکه نگرانى از خطر بروز تشتّت و اِعمال سلیقه‌هاى مختلف و متضاد نیز نسبت به گذشته افزایش یافته است
در باب دستور خطّ فارسى، همواره اختلاف سلیقه و مشرب وجود داشته‌است؛ بعضى طرف‌دار باز گذاشتن دست نویسنده در انتخاب شیوه نگارش بوده و حداکثر جواز و رخصت را تجویز مى‌کرده‌اند و بعضى دیگر، برعکس، گرایش به وضع قوانینى عام و قطعى و تخلّف‌ناپذیر داشته و آرزو مى‌کرده‌اند که در عالم خط و کتابت نیز قوانینى شبیه قوانین حاکم بر علائم ریاضیات حاکم باشد. از جهتى دیگر، برخى از اهل فن معایب و مشکلات موجود را در خطّ فارسى تا آن اندازه فراوان و جدّى دانسته‌اند که رفع آنها را جز با افزودن و درکار آوردن حروف و علائم جدید میسّر نمى‌شمرده‌اند، و گروهى دیگر کمترین تحوّل و تبدّلى را در خطّ فعلى نپذیرفته و آن را به زیان زبان مى‌دانسته‌اند.
فرهنگستان زبان و ادب فارسى جمهورى اسلامى ایران، به‌حکم وظیفه‌اى که برحسب اساسنامه خود در پاسدارى از زبان و خطّ فارسى بر عهده دارد، از همان نخستین سال‌هاى تأسیس، در صدد گردآورى مجموع قواعد و ضوابط خطّ فارسى و بازنگرى و تنظیم و تدوین و تصویب آنها برآمد و در این کار راه میانه را برگزید و کوشید تا در تدوین «دستور خطّ فارسى» اعتدال را رعایت کند. نخستین بار، در سال 1372، به‌ابتکار جناب آقاى دکتر حسن حبیبى، ریاست وقت فرهنگستان، کمیسیونى به‌مدیریت دکتر علی‌اشرف صادقى، و سپس استاد احمد سمیعى، از اعضاى پیوستهٔفرهنگستان تشکیل شد.1 این کمیسیون، با تشکیل جلسات متعدّد، دستور خطّ پیشنهادى خود را به شوراى فرهنگستان تسلیم کردوشورا با دقّت و کندوکاو و جدّیتِ بسیار، طى 59 جلسه،آن را مورد بحث و بررسى قرار داد.2 نظر شورا همواره بر آن بود که در تدوین و تصویب مجموعهٔقواعد و ضوابط خطّ فارسى، از افزودن حرف و علامت جدید به مجموعهٔ حروف و علائم موجود خطّ فارسى پرهیز کند، و همان گونه که در ضمن نخستین اصل از قواعد کلّى دستور خطّ مذکور در این دفتر آمده است، سعى کرد تا چهرهٔ خطّ فارسى حفظ شود. این اعتدال و احتیاط ازآن‌جهت ضرورى دانسته شد که به اعتقاد اعضاى فرهنگستان، خط اصولاً طبیعت و ماهیتى دارد بسى پیچیده‌تر از علائم علومى مانند ریاضیات، و توقع قانونمندى مطلق و قاطع از خط داشتن و راه را بر هر گونه استنباط و سلیقه بستن با این طبیعت ناسازگار است
علاوه بر این، فرهنگستان، در بررسى و تصویب قواعد و ضوابط خطّ فارسى، معتقد بوده است که تثبیت قواعد متعارف و کمابیش مرسوم خطّ فارسى، در اوضاع و احوال فعلى، ضرورى‌تر و سودمندتر است از وارد کردن حرف و علامتى جدید که ممکن است با برانگیختن عقاید موافق و مخالف و صف‌آرایى و جبهه‌گیرى، به اصل مقصود، که همانا تثبیت آن قواعد است، لطمهٔجدّى وارد کند.
فرهنگستان درپى آن بود که تا سرحدّ امکان خطّ فارسى را قانونمند و قاعده‌پذیر سازد تا از آشفتگى و هرج‌ومرج جلوگیرى شود؛ اما از توجّه به طبیعت خط به طور کلّى، و به‌ویژه طبیعت خطّ فارسى، و نیز ذوق و سلیقه و پسند اهل فن غفلت نکرد، و هر جا اِعمال قانون را موجب پدید آمدن فهرست بالابلندى از استثناها دید، از تصویب و تجویز آن خوددارى کرد، و با رعایت انعطاف، میدان را براى ذوق و سلیقه باز گذاشت.
پس از آنکه با بررسى‌هاى طولانى، اصلاحات لازم در پیشنهاد کمیسیون اولیه اِعمال شد، مجموعهٔقواعد و ضوابط، پیش از تصویب نهایى، بهصورت پیشنهاد، در دفترى به نام «دستورخطّ فارسى»* منتشر گردید و به حضور استادان و صاحب‌نظران و معلّمان و نویسندگان و عموم کسانى تقدیم شد که با شیوهٔنگارش و املاى خطّ فارسى سروکار دارند، تا با ملاحظهٔآن، رأى و نظر خود را اعلام کنند و اگر در آن نقص یا خطایى می‌بینند متذکر شوند.
بسیارى از مؤسسات علمى و صاحب‌نظرانى که آن متن پیشنهادى را دریافت کرده بودند ازسر لطف در آن تأمّل کردند و با ارسال آراء خود فرهنگستان را در تهذیب و تکمیل این قواعد و ضوابط یارى نمودند. در پایان مهلت مقرّر، آراء رسیده، که بعضى متضمّن اظهار نظرهاى کلّى و بعضى مشتمل بر جرح و تعدیل و نقد قواعد و ضوابط بود، برحسب نظم موجود در متن پیشنهادى تفکیک شد و یکجا در مجموعه‌اى نسبتاً مفصّل در اختیار اعضاى شوراى فرهنگستان قرار گرفت.
شورا بار دیگر بررسى دستور خطّ فارسى را در دستور کار خود قرار داد و با ملاحظهٔ‌همهٔاظهار نظرهاى صاحب‌نظران و نیز اعضاى پیوستهٔفرهنگستان، طى ده جلسه، به بازنگرى در متن پیشنهادى اولیه پرداخت، و سرانجام «دستور خطّ فارسى» را در جلسهٔدویست‌ویازدهم خود، در تاریخ 30/4/80 تصویب کرد و آن را براى تأیید و تنفیذ به حضور ریاست محترم جمهور و ریاست عالیهٔ فرهنگستان زبان و ادب فارسى جمهورى اسلامى ایران تقدیم کرد.
در این مقدمه، توجّه خوانندگان را، پیش از آنکه به قواعد خطّ فارسى مذکور در این دفتر نظر کنند، باید به چند نکته جلب کرد:
1.این مجموعه، در وهلهٔ اوّل، نه براى متخصّصان زبان و ادبیات فارسى و زبان‌شناسان، بلکه براى مخاطبانى نوشته شده است که با زبان فارسى در حدّ عموم باسوادان و تحصیل‌کردگان جامعهٔ‌ما آشنایى دارند. به همین جهت، در نگارش آن سعى شده است تا از استعمال اصطلاحات و تعاریفى خودداری شود که فهم آن تنها براى متخصّصان میسّر است، و حتی‌الامکان از زبانى استفاده شود که براى عامّهٔباسوادان به‌آسانى قابل درک باشد. همین امر ممکن است ناگزیر سبب شده باشد که گاهى از دقّت مطلب کاسته شود، و چون سهولت استفاده از قواعد و پرهیز از سنگینى و گران‌بارى مطالب اهمیت داشته است، از وضع قاعده براى بعضى از موارد استثنا خوددارى شود، هرچند ممکن است متخصّصان بتوانند در ضمن مباحث علمى خود با موشکافى براى آن استثناها نیز قاعده یا قواعدى وضع کنند.
2.در دهه‌هاى اخیر، بیشترین اختلاف نظر در باب شیوهٔ املاى کلمات فارسى بر سر موضوع جدانویسى و یا پیوسته‌نویسى کلمات مرکب بوده‌است. فرهنگستان، چنانکه گفته شد، در این باب راه میانه را برگزیده و کوشیده است تا فقط مواردى را که جدا نوشتن و یا پیوسته نوشتن آنها الزامى است، تحت قاعده و ضابطه درآورد و شیوهٔ نگارش باقى کلمات مرکب را به ذوق و سلیقهٔ نویسندگان واگذار کند.
3.همهٔ مسائل و مشکلات خطّ فارسى در این دفتر مطرح نشده و آیینمند کردن امورى از قبیل نشانه‌گذارى یا سجاوندى و شیوهٔضبط اعلام خارجى به خطّ فارسى و یا آوانویسى کلمات فارسى به خطّ خارجى در این مجموعهٔ قواعد مورد نظر نبوده است.
4.شعر فارسى همه جا از قواعد و ضوابط عمومى دستور خطّ فارسى پیروى نمى‌کند و گهگاه به‌ضرورت، از قواعد دیگرى پیروى مى‌کند. این دستور خط نه براى شعر فارسى، بلکه براى نثر فارسى تدوین و تنظیم شده است؛ بنابراین، در آینده مى‌توان آن را با ضمیمه‌اى متناسب با شعر فارسى تکمیل کرد.
5.سلیقه‌هاى خاص خطّاطان، که از دیرباز در عرصهٔهنر خوشنویسى در نگارش خطّ فارسى مرسوم و معمول بوده، از دایرهٔبحث و بررسى بیرون نهاده شده است.
6.در بیان قواعد، چنانکه در تدوین متون قانونى مرسوم و متداول است، از ذکر علّت خوددارى شده، اما در بیان موارد استثنا، سعى شده است تا علّت استثنا بیان شود
7.براى روشن‌تر شدن مفاد قواعد، در ذیل هر قاعده شواهدى ذکر شده است. در مواردى که براى قاعده استثنایى مقرّر گشته، فهرست بستهٔتمام موارد استثنا به دست داده شده، و یا خود استثنا بهصورت قاعده درآمده است
8.هر جا قاعده‌اى ذکر شده است، آن قاعده معمولاً با افزوده شدن اجزائى مانند «یاى نسبت» و یا «هاى بیان حرکت» (هاى غیرملفوظ) به آخر کلمه، و در نتیجه طولانى‌تر شدن املاى کلمه، تغییر نمى‌کند. مثلاً اگر در نوشتنِ «همکار» به سبب تک‌هجایى بودن جزء دوم کلمه، حکم به اتّصال دو جزء «هم» و «کار» داده شده است، این حکم با افزوده شدن «ى» در کلمهٔ «همکارى» نیز اِعمال مى‌شود
9.سعى شده است که «دستور خطّ فارسى» با جدولهاى متعدّد و مفصّلى همراه گردد تا دستیابى استفاده‌کنندگان به همهٔموارد آسان‌تر و سریع‌تر شود
فرهنگستان از همهٔکسانى که با ملاحظهٔمتن پیشنهادى اولیه دربارهٔآن اظهار نظر کرده‌اند تشکر مى‌کند، و به‌ویژه از مقام معظّم رهبرى، حضرت آیت‌الله خامنه‌اى سپاسگزار است، که نکته‌هایى در باب دستور خطّ فارسى متذکر شده‌اند
همچنین از گروهى از استادان دانشگاههاى اصفهان و دانشگاه آزاد اسلامى تهران، رشت، خمینى‌شهر و دهاقان، که نظر خود را بدون ذکر نام ارسال کرده‌اند، و نیز از آقایان و خانم‌ها دکتر محمّدمهدى رکنى و دکتر مهدى مشکوةالدّینى (از دانشگاه فردوسى مشهد)، دکتر غلامحسین غلامحسین‌زاده (از دانشگاه تربیت‌مدرّس)، دکتر کتایون مزداپور و دکتر ایران کلباسى (از پژوهشگاه علوم انسانى و مطالعات فرهنگى)، دکتر على‌اکبر ترابى (از دانشگاه صنعتى سهند تبریز)، دکتر بهروز ثروتیان و دکتر مصطفى ذاکرى، دکتر رحمان مشتاق‌مهر (از دانشگاه تربیت معلّم تبریز)، دکتر مرتضى کاخى (از انتشارات امیرکبیر)، مهندس احمد منصورى (از انتشارات فرهنگان)، سرتیپ غلامرضا زندیان (از دفتر واژه‌گزینى نیروهاى مسلح)، محمّدرضا زرسنج (از آموزش‌وپرورش استان فارس)، على شریفى (از دفتر مجلات و نشر شاهد)، على مصریان و محمّدرضا طاهرزاده و جاوید جهانشاهى و ناصر داور و عباس معارفى و بتول کرباسى، و از استادان دکتر جلال متینى (مقیم ایالات متحدهٔامریکا)، دکتر کاظم ابهرى (مقیم استرالیا) و سید مصطفى هاشمیان (مقیم بلژیک)، که با ارسال نقد و نظر خود در تدوین این مجموعه سهیم بوده‌اند تشکر مى‌کند.
فرهنگستان در تدوین این مجموعه وام‌دار همهٔکسانى است که در دهه‌هاى گذشته و سال‌هاى اخیر در این باب تلاش کرده‌اند، و مخصوصاً از استادان احمد سمیعى (گیلانى) و ابوالحسن نجفى، از اعضاى پیوستهٔفرهنگستان، که در تألیف این دفتر سهمى عمده بر عهده داشته‌اند تشکر مى‌کند. از آقاى دکتر حسین داودى و خانم زهرا زندى‌مقدّم نیز که در تکمیل و تنظیم این مجموعه تلاش کرده‌اند سپاسگزار است و یاد استادان درگذشته، مرحوم دکتر مصطفى مقرّبى و مرحوم دکتر جعفر شعار را گرامى مى‌دارد.*
امید است انتشار «دستور خطّ فارسى» انتظار همهٔکسانى را برآورد که خواهان آیینمندى و انضباط بیشتر خطّ فارسى‌اند، و گامى در راه استوارى پایه‌هاى زبان و خطّ فارسى محسوب شود.
غلامعلى حدّاد عادل
رئیس فرهنگستان زبان و ادب فارسى
باسمه‌تعالى
مقدمهٔچاپ چهارم
با استقبالى که از کتاب دستور خطّ فارسى، مصوّب فرهنگستان زبان و ادب فارسى شد، این کتاب در مدتى به نسبت کوتاه، به چاپ چهارم رسید. مزیت این چاپ بر چاپ‌هاى قبلى آن است که برخى از اظهار نظرهاى رسیده در فاصلهٔچاپ دوم تا چاپ حاضر، دیگربار مورد بحث و بررسى گروه دستور فرهنگستان قرار گرفت و نتیجهٔبررسى در ماههاى نخستین سال 1384 در شوراى فرهنگستان مطرح گردید، و بر اساس آخرین نظریات اعضاى شورا، در متن قبلى تجدید نظر شد و برخى اصلاحات جزئى که موجب روشن‌تر شدن قواعد مى‌شد، در متن حاضر جانشین توضیحات پیشین گردید.
فرهنگستان زبان و ادب فارسى لازم مى‌داند که بار دیگر از همهٔصاحب‌نظرانى که وى را در به انجام رساندن این امر مهم یارى کرده‌اند سپاسگزارى کند. امید است که این دستور خط، با پیگیرى دستگاه‌هاى دولتى داراى انتشارات، و به‌ویژه با عنایت و نظارت کامل وزارت آموزش‌وپرورش، که بیشترین متون درسى را همه‌ساله در اختیار دانش‌آموزان تا پایان دورهٔدبیرستان قرار می‌دهد، و نیز ناشران دولتى کتاب‌هاى درسى و تحقیقى مربوط به آموزش عالى، در ظرف مدتى کوتاه بهصورت دستور خطّى درآید که همگان، به‌خصوص دانش‌آموزان و دانشجویان را، که نویسندگان و فرهیختگان و دانشمندان سال‌هاى آینده‌اند، از ناهماهنگى‌هاى کنونى درزمینهٔدستور خطّ فارسى رهایى بخشد.
بى‌شک، حتّى در کارهایى که جنبهٔ«باید و نباید»ى دارد نیز مى‌توان در موارد لازم تجدید نظر کرد، اما بدین بهانه نباید تدوین قواعد را به‌عهدهٔتعویق افکند. درواقع، باید از نتیجه‌اى استقبال کرد که حداقل براى مدتى معین راهگشاست. دستورخطّ فارسى واحد، سبب مى‌شود بتوان از قابلیت‌هاى رایانه‌اى براى ایجاد کتابخانه‌هاى گستردهٔرقومى (دیجیتالى) بهره گرفت، و همین امر، به‌تنهایى براى اثبات لزوم و ضرورت پذیرش یک شیوهٔواحد کفایت مى‌کند، و فرهنگستان امیدوار است که از یارى همگان در رواج کامل این «دستورخط» بهره‌مند گردد.
حسن حبیبى
رئیس فرهنگستان زبان و ادب فارسى
ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
1. اعضاى این کمیسیون عبارت بودند از آقایان دکتر محمّدرضا باطنى (16جلسه، از 7/2/72 تا30/6/72)، دکتر جواد حدیدى، دکتر على‌محمّد حق‌شناس، دکتر حسین داودى، استاد اسماعیل سعادت، استاد احمد سمیعى (گیلانى)، مرحوم دکتر جعفر شعار، دکتر على‌اشرف صادقى (که تا جلسهٔمورخ 28 دى 1372 شرکت داشتند و پس از آن به علت مسافرت براى استفاده از فرصت مطالعاتى در جلسه شرکت نکردند)، مرحوم دکتر مصطفى مقرّبى و استاد ابوالحسن نجفى.
2. دستور خطّ فارسى در شوراى فرهنگستان در دو شور مورد بحث و بررسى قرار گرفت. شور اوّل جمعاً در 41 جلسه (از 3/7/74 تا3/9/76) و شور دوم در 18 جلسه (از 28/2/77 تا 16/9/77) صورت گرفت. اعضاى شورا در این جلسات عبارت بودند از: مرحوم استاد احمد آرام (فقط 8 جلسه)، استاد عبدالمحمّد آیتى، دکتر نصرالله پورجوادى، مرحوم دکتر احمد تفضّلى (25 جلسه)، دکتر حسن حبیبى، دکتر غلامعلى حدّادعادل، دکتر جواد حدیدى، (12 جلسه، از 8/4/77)، استاد بهاءالدّین خرمشاهى، دکتر محمّد خوانسارى، دکتر على رواقى، دکتر بهمن سرکاراتى، استاد اسماعیل سعادت (12جلسه، از8/4/77)، استاد احمد سمیعى (گیلانى)، دکتر على‌اشرف صادقى، دکتر حمید فرزام، سرکار خانم دکتر بدرالزّمان قریب (12 جلسه، از 8/4/77)، دکتر فتح‌الله مجتبایى (7 جلسه، از 8/4/77)، دکتر مهدى محقّق، دکتر حسین معصومى همدانى (فقط 1 جلسه)، مرحوم دکتر مصطفى مقرّبى (50 جلسه)، استاد ابوالحسن نجفى. همچنین آقایان دکتر جواد حدیدى (تا جلسهٔ144 مورخ 8/4/77) و دکتر حسین داودى و مرحوم دکتر جعفر شعار نیز به‌عنوان صاحب‌نظر در این جلسات حضور داشتند.
* آقاى دکتر سلیم نیسارى قبلاً کتابى با همین عنوان به طبع رسانده‌اند: دستور خطّ فارسى، تهران، 1374. در آخرین بازنگرى این دفتر (1384) از نظرات آقاى دکتر سلیم نیسارى نیز بهره گرفته شد. (فرهنگستان زبان و ادب فارسى، گروه دستور)
* از آقایان دکتر حسین واثق (از وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکى)، حسین موثّق (از دانشگاه صنعتى اصفهان)، موسى صدیقى (از وزارت ارشاد)، مهدى میرجابرى، صالح آزاده‌دل و م. ى. قطبى که با اظهار نظر کلّى درباب خطّ فارسى فرهنگستان را یارى کرده‌اند سپاسگزارى مى‌شود.
|
|||
|
|
ویژگى‌هاى خطّ فارسى
خطّ فارسى داراى ویژگى‌هایى است. این ویژگى‌ها و مثال‌هاى هریک در زیر مشخّص شده است:
الف)براى بعضى از صداها بیش از یک علامت وجود دارد:1
ت(در ت‍ـار، چ‍‍ت‍ر، دست، سوت)، ط (در ط‍اهر، خطر، ضبط ، شرط)؛
ز(در زن، ب‍‍زم، تی‍‍ز، باز)، ذ (در ذرت، غذا، کاغذ، نفوذ)، ض (در ضرب، حضرت، تبعی‍‍ض، فرض)، ظ (در ظاهر، نظر، حفظ، حفاظ)؛
ث(در ثبت، مثل، عب‍‍ث، حادث)، س (در س‍بد، پ‍س‍ر، نف‍‍س، خروس)، ص (در ص‍بر، ن‍‍ص‍‍‍ر، تفح‍ّ‍ص، حرص)؛
غ(در غ‍الب، مغز، تیغ، باغ)، ق (در ق‍الب، ف‍‍ق‍یر، حل‍‍ق، برق)؛
همزه(در اسم، اسب، آرد، مآخذ، قرآن، رأس، یأس، رؤیا، لؤم، رئیس، لئیم، متلألئ، جزء)، ع (در علم، رع‍د، وضع)؛
ح(در حاکم، س‍ح‍ر، شب‍‍ح، روح)، ه (در ه‍اشم، ش‍‍ه‍ر، فقیه، دانشگاه)؛
ــِـ(در اسم و نامه)؛
ــَـ(در اسب و نه)؛
ــُـ(در بُلند و رُوز).
ب)بعضى حروف نمایندهٔبیش‌از یک صدا هستند:
|
و
|
مثل
|
دو (عدد)، چو
مور، روز، لیمو، دارور، رز،
وام، ج‍واب، روان، ناو، ج‍وشن، روشن، نو،
خواهر، خویش،
|
|
ى
|
مثل
|
ی‍ار، پیدا، ناى
م‍‍‍ی‍ز، ری‍ز، پریز،
موسى، حتّى، عل‍‍ى‌رغم
|
|
ه
|
مثل
|
ه‍وا، مهر، مشابه، دانشگاه
نامه، درّه، درّ
|
ج)«و»، اگر پس‌از «خ» قرار گیرد، گاهى خوانده نمى‌شود، چنانکه در واژه‌هاى زیر:
خوان، خویش، خواهر
این «و» که آن را «واو معدوله» مى‌گویند، در قدیم تلفّظ خاصى داشته است که امروزه دیگر متداول نیست.
د)مصوّت‌هاى ــَـ ، ــِـ ، ــُـ معمولاً در خط منعکس نمى‌شود و به همین سبب، بسیارى از کلمات با املاى مشابه، تلفّظ و معناى متفاوت دارند:
برد: بَرَد، بُرْد، بَرْد، بُرَد
در بیشتر موارد، از سیاق عبارت یا معناى جمله باید تلفّظ مورد نظر را حدس زد:
برد (بُردِ) این تفنگ 1000 متر است.
این کارد خوب نمى‌برد (بُرَد).
در فصل ربیع... که صولت برد (بَرْد) آرمیده‌بود و اوان دولت وَرْد رسیده (سعدى)
در بعضى موارد، به کار نگرفتن نشانهٔاین مصوّت‌ها در خط باعث ابهام یا اشتباه مى‌شود، به‌خصوص در مواردى مثل اَعلام و کلمات دخیل فرنگى و لغات مهجور که تلفّظ صحیح آنها براى عامّهٔخوانندگان روشن نیست. در چنین مواردى صورت نوشتارى حتماً باید بسیار روشن و خوانا و با حرکت‌گذارى باشد:
سارْتْرْ (sartre)، بــِکت (Beckett)، کنِت (Kenneth)، سیر/ سِیر/ سِیر؛دیر/ دِیر؛عَبید/ عُبَید.
ﻫ)در خطّ فارسى غالباً یک حرف به دو یا چند صورت نوشته مى‌شود و این بستگى به جایگاه آن حرف در کلمه دارد:
ء/ ئ/ ؤ/ أ
ب/ ـب/ ـب/ ب؛ پ/ ـپ/ ـپ/ پ؛ ت/ ـت/ ـت/ ت
ج/ ـج/ ـج/ ج؛ چ/ ـچ/ ـچ/ چ؛ ح/ ـح/ ـح/ ح؛ خ/ ـخ/ ـخ/ خ
س/ ـس/ ـس/ س؛ ش/ ـش/ ـش/ ش
ص/ ـص/ ـص/ ص؛ ض/ ـض/ ـض/ ض
ع/ ـع/ ـع/ ع؛ غ/ ـغ/ ـغ/ غ
ف/ ـف/ ـف/ ف؛ ق/ ـق/ ـق/ ق
ک/ ـک/ ـک/ ک؛ گ/ ـگ/ ـگ/ گ
ل/ ـل/ ـل/ ل
م/ ـم/ ـم/ م
ن/ ـن/ ـن/ ن
ه/ ـه/ ـه/ ه
ى/ ـى/ ـى/ ى
و)حروف فارسى دو دسته است:
1. منفصل (پیوندناپذیر) که به حرف بعد از خود نمى‌چسبد (ا، د، ذ، ر، ز، ژ، و)؛
2. متّصل (پیوندپذیر) که به حرف بعد از خود مى‌چسبد.
ز)علاوه بر حروف، در خطّ فارسى نشانههاى دیگرى به شرح زیر وجود دارد:
1. حرکات یا مصوّت‌هاى کوتاه (ــَـ ، ــِـ ، ــُـ)، مانند پَر، پــِر، پُر؛
2. مَدّ ( ~ )روى الف، مانند آرد، مآخذ؛
3. تشدید ( ّ )، مانند عدّه، پلّه، بقّالى، ارّه؛
4. سکون ( ْ )، مانند لبْ‌تشنه؛
5. یاى کوتاه ( ء )، مانند نامهٔمن؛؛
6. تنوین (ــًـ ، ــٍـ ، ــٌـ)، مانند ظاهراً، بعبارةٍاُخرى، مضافٌالیه.
ح) در املاى کلمات و ترکیبات و عبارات عربى، که عیناً وارد زبان فارسى شده است، در بعضى موارد، قواعد املاى عربى رعایت مى‌شود:
موسى، بالقوّه، خَلْقُ‌السّاعه، حتّى، اِلی
ط)دو حرف «و» و «ه» گاهى براى بیان حرکت به کار مى‌رود.
و اگر براى بیان حرکت ماقبل خود به کار رود سه نوع است:
1. مصوّت کوتاه، مانند دو، تو، چو؛
2. مصوّت مرکب، مانند اوج، گوهر، روشن، نو (مثلاً در نوروز)؛
3. مصوّت بلند، مانند مور، روز، موش، سبو، لیمو، تکاپو.
ه/ ـه براى بیان حرکت (ــِـ) و ندرتاً (ــَـ) به کار مى‌رود:
شماره، نامه، خانه، نه
ى)در خطّ فارسى برای دو دسته نشانه به کار مى‌رود: 1. نشانههاى اصلى؛ 2. نشانههاى ثانوى.
نشانههاى اصلى مرکب از 33 نشانه است که به آنها حروف الفبا مى‌گوییم. بعضى از حروف به‌تنهایى نمایندهٔبیش از یک صداست (مانند «و») و بعضى دیگر مجموعاً نمایندهٔیک صدا (مانند ث، س، ص).
نشانههاى ثانوى،مرکب از 10 نشانه است که در بالا یا پایین نشانههاى اصلى قرار مى‌گیرد و در هنگام ضرورت به کار مى‌رود.
فهرست کامل نشانههاى خطّ فارسى، همراه با مثال، در صفحات بعد در ضمن دو جدول آمده است. یادآورى مى‌شود که این حروف براى خطّ چاپى است. الفباى خطّ تحریرى و نستعلیق تنوّع بیشترى دارد.
جدول 1. نشانههاى خطّ فارسى
نشانههاى اصلى
|
شماره
|
نام نشانه
|
اول
|
وسط
|
آخر
|
تنها
|
|
که فقط به حرف بعد بچسبد
|
که هم به حرف قبل و هم به حرف بعد بچسبد
|
که فقط به حرف قبل بچسبد
|
که نه به حرف قبل و نه به حرف بعد بچسبد
|
||
|
1
|
همزه
|
ئ
رئیس، رئالیسم
|
ـئ
لئیم
|
ـأ، ـؤ، ـئ
مأخذ، مؤمن، متلألئ
|
ء، أ
جزء، رأس
|
|
2
|
الف*
|
ــ
|
ــ
|
ـا
نَایست
(= توقّف مکن) |
ا
اسب، خانه‌اى
|
|
3
|
ب
|
ب
بار، دبیر
|
ـب
طبل
|
ـب
شب
|
ب
آب
|
|
4
|
پ
|
پ
پدر، آپارتمان
|
ـپ
سپاه
|
ـپ
چپ
|
پ
توپ
|
|
5
|
ت
|
ت
تار، رتبه
|
ـت
استان
|
ـت
دست
|
|
|
6
|
ث
|
ث
ثابت، وراثت
|
ـث
مثل
|
ـث
باعث
|
ث
ارث
|
|
7
|
جیم
|
ج
جان، مواجب
|
ـج
مجلس
|
ـج
رنج
|
ج
موج
|
|
8
|
چ
|
چ
چشم، کوچه
|
ـچ
پامچال
|
ـچ
گچ
|
چ
پوچ
|
|
9
|
ح
|
ح
حال، رحم
|
ـح
محل
|
ـح
صبح
|
ح
روح
|
|
10
|
خ
|
خ
خال، ناخن
|
ـخ
سخن
|
ـخ
نخ
|
خ
شاخ
|
|
11
|
دال
|
ــ
|
ــ
|
ـد
صدف
|
د
دست، آدم
|
|
12
|
ذال
|
ــ
|
ــ
|
ـذ
بذل
|
ذ
ذرت، نفوذ
|
|
13
|
ر
|
ــ
|
ــ
|
ـر
سرد
|
ر
رنگ، سوار
|
|
14
|
ز
|
ــ
|
ــ
|
ـز
مزد
|
ز
زنگ، نیاز
|
|
15
|
ژ
|
ــ
|
ــ
|
ـژ
مژده
|
ژ
ژاله، دژ
|
|
16
|
سین
|
س
سیب، آسیب
|
ـس
مست
|
ـس
مِس
|
س
داس
|
|
17
|
شین
|
ش
شور، آشوب
|
ـش
کشتی
|
ـش
آتش
|
ش
هوش
|
|
18
|
صاد
|
ص
صابون، اصیل
|
ـص
عصر
|
ـص
شخص
|
ص
خاص
|
|
19
|
ضاد
|
ض
ضرب، حاضر
|
ـض
حضرت
|
ـض
قبض
|
ض
فرض
|
|
20
|
طا
|
ط
طناب، باطن
|
ـط
خطاب
|
ـط
بسیط
|
ط
افراط
|
|
21
|
ظا
|
ظ
ظهر، ناظم
|
ـظ
نظم
|
ـظ
حفظ
|
ظ
حفاظ
|
|
22
|
عین
|
ع
عمل، اعمال
|
ـع
مبعث
|
ـع
طبع
|
ع
شجاع
|
|
23
|
غین
|
غ
غذا، کاغذ
|
ـغ
مغز
|
ـغ
تیغ
|
غ
باغ
|
|
24
|
ف
|
ف
فصل، دفتر
|
ـف
گفتار
|
ـف
ردیف
|
ف
برف
|
|
25
|
قاف
|
ق
قند، باقی
|
ـق
بقا
|
ـق
حق
|
ق
ساق
|
|
26
|
کاف
|
ک
کتاب، ساکت
|
ـک
سکته
|
ـک
سبک
|
ک
باک
|
|
27
|
گاف
|
گ
گل، آگاه
|
ـگ
نگهبان
|
ـگ
بانگ
|
گ
بزرگ
|
|
28
|
لام
|
ل
لازم، ناله
|
ـل
علم
|
ـل
عمل
|
ل
دل
|
|
29
|
میم
|
م
مادر، نامه
|
ـم
عمل
|
ـم
علم
|
م
نام
|
|
30
|
نون
|
ن
نام، لانه
|
ـن
قند
|
ـن
زمین
|
ن
زمان
|
|
31
|
واو
|
ــ
|
ــ
|
ـو
گوهر، آهو، عفو، خوش، خواهر
|
و
راهرو، دارو، ناو
|
|
32
|
ه
|
ه
هنوز، راهنما
|
ـه
مهر
|
ـه
فقیه، نامه
|
ه
کوه، روزه
|
|
33
|
ى
|
ی
یاد، دیوار
|
ـی
سیاه
|
ـى
ترشى، نَفْى
|
ى
بازى، خوى
|
جدول 2.نشانههاى خطّ فارسى
نشانههاى ثانوى
|
شماره
|
نام نشانه
|
علامت
|
مثال
|
|
|
1
|
مدّ
روى الف
|
آ
|
آرد، مآخذ
|
|
|
2
|
زبر
(فتحه)
|
ــَـ
|
گَرما، دَرَجات
|
|
|
3
|
پیش
(ضمّه)
|
ــُـ
|
گندُم، عُبُور
|
|
|
4
|
زیر
(کسره)
|
ــِـ
|
نِگاه، فِرستادن
|
|
|
5
|
سکون
(جزم)
|
ــْـ
|
دِلْ، گِرهْ
|
|
|
6
|
تشدید
|
ــّـ
|
معلّم، حقّ مطلب
|
|
|
7
|
یاى کوتاه
روى هاى غیرملفوظ
|
|
نامهٔمن
|
|
|
8
|
تنوین نصب
|
اً، ـاً، ءً
|
ظاهراً، واقعاً، بناءً على هذا
|
|
|
9
|
تنوین رفع
|
ــٌـ
|
مضافٌالیه
|
|
|
10
|
تنوین جرّ
|
ــٍـ
|
بعبارةٍاُخرى
|
تبصره. استعمال نشانههاى شماره‌هاى 2، 3، 4، 5، 6 الزامى نیست و این علائم را عمدتاً براى رفع ابهام به کار مى‌برند.
ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
1.آنچه دربارهٔتلفّظ حروف در اینجا آمده مطابق با زبان معیار رایج در تهران است.در نواحى مختلف ایران میان تلفّظ بعضى از حروف فرق مى‌گذارند که در اینجا نیازى به ذکر آن نیست.
*در فرهنگ‌هاى کنونى فارسى حرف اول الفبا را با نشانهٔمد «آ» یک حرف قرار داده‌اند و ابتدا هم آن را مى‌آورند و در آموزش زبان فارسى هم از این شیوه استفاده مى‌شود.
**نشانهٔنوشتارى «ة/ ـة» در کلمه‌هایى چون صلوة، دایرةالمعارف، بقیةالله، سریع‌الحرکة عیناً از عربى وارد خطّ فارسى شده است.
املاى بعضى از واژه‌ها و پیشوندها و پسوندها
اى (حرف ندا) همیشه جدا از منادا نوشته مى‌شود:
اى خدا، اى که
این، آنجدا از جزء و کلمهٔپس از خود نوشته مى‌شود:
استثنا: آنچه، آنکه، اینکه، اینجا، آنجا، وانگهى
همین، همانهمواره جدا از کلمهٔپساز خود نوشته مى‌شود:
همین خانه، همین‌جا، همان کتاب، همان‌جا
هیچهمواره جدا از کلمهٔپس از خود نوشته مى‌شود
هیچ‌یک، هیچ‌کدام، هیچ‌کس
چهجدا از کلمهٔپس از خود نوشته مى‌شود، مگر در
چرا، چگونه، چقدر، چطور، چسان
چههمواره به کلمهٔپیش از خود مى‌چسبد
آنچه، چنانچه، خوانچه، کتابچه، ماهیچه، کمانچه، قباله‌نا‌مچه
رادر همه جا جدا از کلمهٔپیش از خود نوشته مى‌شود، مگر در موارد زیر:
چرا در معناى «براى چه؟» و در معناى «آرى»، در پاسخ به پرسش منفى.
کهجدا از کلمهٔپیش از خود نوشته مى‌شود
همان‌که چنانکه، آنکه (= آن‌کسى‌که)
استثناء: بلکه، آنکه، اینکه
ابن، حذف یا حفظ همزهٔاین کلمه، وقتى که بین دو عَلَم (اسم خاص اشخاص) واقع شود، هر دو صحیح است:
حسین‌بن‌على/ حسین‌ابن‌على؛ محمّدبن‌زکریاى رازى/ محمّدابن زکریاى رازى؛ حسین‌بن‌عبدالله‌بن‌سینا/ حسین‌ابن‌عبدالله‌ابن‌سینا
بهدر موارد زیر پیوسته نوشته مى‌شود
1. هنگامى که بر سر فعل یا مصدر بیاید(اصطلاحاً «باى زینت» یا «باى تأکید» خوانده مى‌شود
)بگفتم، بروم، بنماید، بگفتن = گفتن)
2. بهصورت بدین، بدان، بدو، بدیشان1 به کار رود.
3. هرگاه صفت بسازد
بخرد، بشکوه، بهنجار، بنام
بهدر سایر موارد جدا نوشته مى‌شود
به برادرت گفتم، به سر بردن، به آواز بلنـد، به‌سختى، منـزل‌به‌منـزل، به نام خدا
تبصره: حرف «به» که در آغاز بعضى از ترکیب‌هاى عربى مى‌آید از نوع حرف اضافهٔفارسى نیست و پیوسته به کلمهٔبعد نوشته مى‌شود:
بعینه، بنفسه، برأی‌العین، بشخصه، مابازاء، بذاته
ـ هرگاه «باى زینت»، «نون نفى»، «میم نهى» بر سر افعالى که با الف مفتوح یا مضموم آغاز مى‌شوند (مانند انداختن، افتادن، افکندن) بیاید، «الف» در نوشتن حذف مى‌شود
بینداز، نیفتاد، میفکن
بى‌همیشه جدا از کلمهٔپس از خود نوشته مى‌شود، مگر آنکه کلمه بسیط گونه باشد، یعنى معناى آن دقیقاً مرکب از معانى اجزاى آن نباشد:
بیهوده، بیخود، بیراه، بیچاره، بینوا، بیجا
مى و همىهمواره جدا از کلمهٔپس از خود نوشته مى‌شود:
مى‌رود، مى‌افکند، همى‌گوید
هم‌همواره جدا از کلمهٔپس از خود نوشته مى‌شود، مگر در موارد زیر:
1. که کلمه بسیط گونه باشد
همشهرى، همشیره، همدیگر، همسایه، همین، همان، همچنین، همچنان
2. جزء دوم تک‌هجایى باشد:
همدرس، همسنگ، همکار، همراه
در صورتى که پیوسته‌نویسى «هم» با کلمهٔبعد از خود موجب دشوارخوانى شود، مانند همصنف، همصوت، همتیم جدانویسى آن مرجّح است.
3. جزء دوم با مصوت «آ» شروع شود:
همایش، هماورد، هماهنگ
در صورتى که قبلاز حرف «آ» همزه در تلفّظ ظاهر شود، هم جدا نوشته مى‌شود:
هم‌آرزو، هم‌آرمان
تبصره: هم، بر سر کلماتى که با «الف» یا «م» آغاز مى‌شود، جدا نوشته مى‌شود:
هم‌اسم، هم‌مرز، هم‌مسلک
تر و ترینهمواره جدا از کلمهٔپیش از خود نوشته مى‌شود، مگر در:
بهتر، مهتر، کهتر، بیشتر، کمتر
ها (نشانهٔجمع) در ترکیب با کلمات به هر دو صورت (پیوسته و جدا) صحیح مى‌باشد:
کتابها/ کتابها، باغها/ باغها، چاهها /چاهها، کوهها/ کوهها، گرهها/ گرهها
اما در موارد زیر جدانویسى الزامى است:
1. هرگاه ها بعداز کلمه‌هاى بیگانهٔنامأنوس به کار رود:
مرکانتیلیست‌‌ها، پزیتیویست‌ها، فرمالیست‌‌ها
2. هنگامى که بخواهیم اصل کلمه را براى آموزش یا براى برجسته‌سازى مشخص کنیم:
کتابها، باغها، متمدن‌ها، ایرانى‌ها
3. هرگاه کلمه پردندانه (بیشاز سه دندانه) شود و یا به «ط» و «ظ» ختم شود:
پیش‌بینى‌ها، حساسیت‌‌ها، استنباط‌ها، تلفّظ‌ها
4. هرگاه جمع اسامى خاص مدّ نظر باشد:
سعدى‌ها، فردوسى‌ها، مولوى‌ها، هدایت‌ها
5. کلمه به هاى غیرملفوظ ختم شود:
میوه‌ها، خانه‌ها
یا به هاى ملفوظى ختم شود که حرف قبل از آن حرف متّصل باشد:
سفیه‌ها، فقیه‌ها، پیه‌ها، به‌ها
ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
1. گونهٔقدیمى حرف اضافهٔ«به» فقط در کلمات بدین، بدان، بدو، بدیشان باقى مانده است
مجموعهٔام، اى، است،...
صورت‌هاى متّصل فعل «بودن» در زمان حال (ام، اى، است، ایم، اید، اند)، به صورت‌هاى زیر نوشته مى‌شود:
|
کلمات مختوم به
|
صامت میانجى
|
مثال
|
||
|
صامت منفصل
|
ــ
|
خشنودم
|
خشنودى
|
خشنود است
|
|
|
|
خشنودیم
|
خشنودید
|
خشنودند
|
|
«و» با صدایى نظیر آنچه در «رهرو»
|
|
رهروم
|
رهروى
|
رهرو است
|
|
به کار رفتهاست
|
ــ
|
رهرویم
|
رهروید
|
رهروند
|
|
صامت متّصل
|
ــ
|
پاکم
|
پاکى
|
پاک است
|
|
|
|
پاکیم
|
پاکید
|
پاک‌اند
|
|
«آ»
|
«ى»
|
دانایم
|
دانایى
|
داناست*
|
|
|
|
داناییم
|
دانایید1
|
دانایند
|
|
«و» با صدایى نظیر آنچه در «دانشجو»
|
«ى»
|
دانشجویم
|
دانشجویى
|
دانشجوست*
|
|
بهکار رفتهاست
|
|
دانشجوییم
|
دانشجویید
|
دانشجویند
|
|
«و» با صدایى نظیر آنچه در «تو»
|
همزه
|
توام
|
تواى/ تویى
|
توست*
|
|
بهکار رفته است
|
|
توایم
|
(شماکارمند) مترواید2
|
تواند
|
|
«ـــِــ» (هاى
غیرملفوظ)
|
همزه
|
خسته‌ام
|
خسته‌اى
|
خسته است
|
|
|
|
خسته‌ایم
|
خسته‌اید
|
خسته‌اند
|
|
«اِى»
|
همزه
|
تیزپى‌ام
|
تیزپىاى
|
تیزپى است
|
|
|
|
تیزپى‌ایم
|
تیزپى‌اید
|
تیزپى‌اند
|
|
«اى»
|
همزه
|
کارى‌ام
|
کارى‌ای
|
کارى است
|
|
|
|
کارى‌ایم
|
کارى‌اید
|
کارى‌اند
|
ضمایر ملکى و مفعولى
ضمایر ملکى و مفعولى3 [ــَم، ــَـت، ــَـش، ــِـمان (مان)، ــِـتان (تان)، ــِـشان (شان)[، در حالات شش‌گانه، همراه با واژه‌هاى پیش از خود به صورت‌هاى زیر نوشته مى‌شود:
|
کلمات مختوم به
|
صامت میانجى
|
مثال
|
||
|
صامت منفصل
|
ــ
|
برادرم
|
برادرت
|
برادرش
|
|
|
|
برادرمان
|
برادرتان
|
برادرشان
|
|
صامت متّصل
|
ــ
|
کتابم
|
کتابت
|
کتابش
|
|
|
|
کتابمان
|
کتابتان
|
کتابشان
|
|
«و» با صدایى نظیر آنچه در «رهرو»
|
ــ
|
رهروم
|
رهروت
|
رهروش
|
|
به کار رفته است
|
|
رهرومان
|
رهروتان
|
رهروشان
|
|
«آ»
|
«ى»4
|
پایم
|
پایت
|
پایش
|
|
|
|
پایمان
|
پایتان
|
پایشان
|
|
«و» با صدایى نظیر آنچه
|
«ى»
|
عمویم
|
عمویت
|
عمویش
|
|
در«عمو» به کار رفته است
|
|
عمویمان
|
عمویتان
|
عمویشان
|
|
«ــِـ» (های غیرملفوظ)
|
همزه
|
خانه‌ام
|
خانه‌ات
|
خانه‌اش
|
|
پیش از ضمایر ملکى مفرد
|
|
خانه‌مان
|
خانه‌تان
|
خانه‌شان
|
|
«اِى» پیش از ضمایر ملکى مفرد
|
همزه
|
پى‌ام
|
پى‌ات
|
پى‌اش
|
|
|
|
پى‌‌مان
|
پى‌‌تان
|
پى‌شان
|
|
«اى» پیش از ضمایر ملکى مفرد
|
همزه
|
کشتى‌ام
|
کشتى‌ات
|
کشتى‌اش
|
|
|
کشتى‌مان
|
کشتى‌تان
|
کشتى‌شان
|
|
|
«و» با صدایى نظیر آنچه در «رادیو»
به کار رفته است
|
همزه5
|
رادیوام
|
رادیوات
|
رادیواش
|
|
پیشاز ضمایر ملکى مفرد
|
|
رادیومان
|
رادیوتان
|
رادیوشان
|
یاى نکره و مصدرى و نسبى
یاى نکره (همچنین یاى مصدرى و نسبى) در حالات گوناگون به صورت‌هاى زیر نوشته مى‌شود:
|
کلمات مختوم به
|
صامت میانجى
|
مثال
|
|
صامت منفصل
صامت متّصل
«و» با صدایى نظیر آنچه در «رهرو» به کار رفته است.
|
ـــ
ـــ
ـــ
|
برادرى
کتابى
رهروى
|
|
«ـــِــ» (هاى غیرملفوظ)6
«اِى»
«اى»
«و» با صدایى نظیر آنچه در «رادیو» به کار رفته است
«آ»
«و» با صدایى نظیر آنچه در «دانشجو» به کار رفته است
|
همزه
همزه
همزه
«ى»
«ى»
«ى»
|
خانه‌اى
تیزپىاى
کشتى‌اى
رادیویى
دانایى
دانشجویى
|
کسرهٔاضافه
نشانهٔکسرهٔاضافه در خط آورده نمى‌شود، مگر براى رفع ابهام در کلماتى که دشوارى ایجاد مى‌کند:
اسبِ سوارى/ اسب‌ْسواری
ـ کلماتى مانند رهرو، پرتو، جلو، در حالت مضاف، گاهى با صامت میانجى «ى» مى‌آید، مانند «پرتوى آفتاب» و گاهى بدون آن، مانند «پرتو آفتاب». آوردن یا نیاوردن صامت میانجى «ى» تابع تلفّظ خواهد بود.
خانهٔمن، نامهٔاو
ـ «ى»، در کلمه‌هاى عربى مختوم به «ى» (که «آ» تلفّظ مى‌شود)، در اضافه به کلمهٔبعد از خود، به «الف» تبدیل مى‌شود:
عیساى مسیح، موساى کلیم، هواى نَفْس، کبْراى قیاس
نشانهٔهمزه*
همزهٔمیانى
الف) اگر حرف پیشاز آن مفتوح باشد، روى کرسى «ا» نوشته مى‌شود، مگر آنکه پس از آن مصوّت «اى» و «او» و «ــِـ» باشد که دراینصورت روى کرسى «یـ» نوشته مى‌شود:
رأفت، تأسّف، تلألؤ، مأنوس، شأن
رئیس، لئیم، رئوف، مئونت، مطمئن، مشمئز
تبصره: در کلمات عربى بر وزن «مُتَفَعِّل» نظیر متأثّر، متأخّر، متألّم که در تداول، اولین فتحهٔآنها به کسره تبدیل شده، همان صورت عربى آن ملاک قرار گرفته است.
ب) اگر حرف پیش از آن مضموم باشد، روى کرسى «و» نوشته مى‌شود، مگر آنکه پس از آن مصوّت «او» باشد که دراینصورت روى کرسى «ى» نوشته مى‌شود:
رؤیا، رؤسا، مؤسّسه، مؤذّن، مؤثّر، مؤانست
شئون، رئوس
ج) اگر حرف پیش از آن مفتوح یا ساکن و پس از آن حرف «آ» باشد، بهصورت ـآ/ آ نوشته مى‌شود:
مآخذ، لآلى، قرآن، مرآت
در بقیهٔموارد و در کلّیهٔکلمات دخیل فرنگى با کرسى «ى » نوشته مى‌شود:
لئام، رئالیست، قرائات، استثنائات، مسئول، مسئله، جرئت، هیئت
لئون، سئول، تئاتر، نئون8
استثنا: توأم
همزهٔپایانی
الف) اگر حرف پیش از آن مفتوح باشد (مانند همزهٔمیانى ماقبلمفتوح)، روى کرسى «ا» نوشته مى‌شود:
خلأ، ملأ، مبدأ، منشأ، ملجأ
ب) اگر حرف پیش از آن مضموم باشد (مانند همزهٔمیانى ماقبلمضموم)، روى کرسى «و» نوشته مى‌شود:
لؤلؤ، تلألؤ
ج) اگر حرف پیش از آن مکسور باشد، روى کرسى «ى» نوشته مى‌شود:
متلألئ9
د) اگر حرف پیش از آن ساکن یا یکى از مصوّت‌هاى بلند «آ» و «او» و «اى» باشد، بدون کرسى نوشته مى‌شود:
جزء، سوء، شیء، بُطء، بطیء، سماء، ماء، املاء، انشاء10
تبصرهٔ1: کلماتى مانندانشاء، املاء، اعضاء در فارسى بدون همزهٔپایانى هم نوشته مى‌شود که صحیح است.
تبصرهٔ2: هرگاه همزهٔپایانى ماقبل ساکن (بدون کرسى) یا همزهٔپایانى ماقبل مفتوح (با کرسى «ا») و یا همزهٔپایانى ماقبل مضموم (با کرسى «و») به یاى وحدت یا نکره متّصل شود، کرسى «ى» مى‌گیرد و کرسى قبلى آن نیز حفظ مى‌شود.
جزئى، شیئى، منشائى، مائى، لؤلوئی
راهنماى کتابت همزه، در صفحات بعد، در جدول شمارهٔ3، ارائه شده است.
جدول 3.راهنماى کتابت همزه
|
کرسى «ا»
|
کرسى «و»
|
کرسى «ی»
|
بدون کرسى
|
|
|
«أ، ـأ»
|
«آ، ـآ»
|
«ؤ، ـؤ»
|
«ئ، ـئ»
|
«ء»
|
|
بأس
|
قرآن
|
تلألؤ
|
ائتلاف
|
بُطء
|
|
تأثیر
|
لآلى
|
رؤسا
|
ارائه
|
بَطىء
|
|
تأخّر
|
مآل
|
رؤیا
|
اسائه
|
جزء
|
|
تأخیر
|
مرآت
|
رؤیت
|
استثنائات
|
سوء
|
|
تأدیب
|
مآخذ
|
سؤال
|
استثنائی
|
شىء
|
|
تأذّی
|
مآثر
|
فؤاد
|
القائات
|
ضوء
|
|
تأسّف
|
منشآت
|
لؤلؤ
|
اورلئان
|
فىء
|
|
تأسیس
|
مآب
|
لؤم
|
ایدئالیسم
|
ماء
|
|
تأکید
|
مآرب
|
مؤالفت
|
بئاتریس
|
|
|
تألّف
|
|
مؤانست
|
بئر
|
|
|
تألیف
|
|
مؤتلف
|
پرومتئوس
|
|
|
تأمّل
|
|
مؤتمن
|
پنگوئن
|
|
|
تأمین
|
|
مؤثّر
|
تبرئه
|
|
|
تأنّی
|
|
مؤدّب
|
تخطئه
|
|
|
تأنیث
|
|
مؤدّی
|
تئاتر
|
|
|
تأویل
|
|
مؤذّن
|
تئودور
|
|
|
تفأّل
|
|
مؤسّس
|
توطئه
|
|
|
تلألؤ
|
|
مؤسّسه
|
جزئى
|
|
|
توأم
|
|
مؤکد
|
سوئى
|
|
|
بدون کرسى
|
کرسى «ى»
|
کرسى «و»
|
کرسى «ا»
|
|
|
«ء»
|
«ئ ، ـئ»
|
«ؤ، ـؤ»
|
«آ، ـآ»
|
« أ، ـأ»
|
|
|
جرئت
|
مؤلّف
|
|
خلأ
|
|
|
دنائت
|
مؤمن
|
|
رأس
|
|
|
دوئل
|
مؤنّث
|
|
رأى
|
|
|
رافائل
|
مؤوّل
|
|
سبأ (قرآنى)
|
|
|
رئالیست
|
مؤید
|
|
شأن
|
|
|
رئالیسم
|
|
|
مأثور
|
|
|
رئوس
|
|
|
مأجور
|
|
|
رئوف
|
|
|
مأخذ
|
|
|
رئیس
|
|
|
مأخوذ
|
|
|
ژوئن
|
|
|
مأذون
|
|
|
ژئوفیزیک
|
|
|
مأکول
|
|
|
سئانس
|
|
|
مألوف
|
|
|
سئول
|
|
|
مأمن
|
|
|
سوئد
|
|
|
مأمور
|
|
|
سیئات
|
|
|
مأنوس
|
|
|
شائول
|
|
|
مأوا
|
|
|
شئون
|
|
|
مأیوس
|
|
|
قرائت
|
|
|
مبدأ
|
|
|
قرائات
|
|
|
متأثّر
|
|
|
کاکائو
|
|
|
متأخّر
|
|
|
کلئوپاترا
|
|
|
متأذّى
|
|
|
لائوس
|
|
|
متألّم
|
|
بدون کرسى
|
کرسى «ى»
|
کرسى «و»
|
کرسى «ا»
|
|
|
«ء»
|
«ئ ، ـئ»
|
«ؤ، ـؤ»
|
«آ، ـآ»
|
« أ، ـأ»
|
|
|
لئام، لئیم
|
|
|
متأمّل
|
|
|
لئون
|
|
|
متأهّل
|
|
|
لوئى
|
|
|
متلألئ
|
|
|
مائومائو
|
|
|
مستأصل
|
|
|
مسائل
|
|
|
ملأ
|
|
|
مسئول
|
|
|
ملجأ
|
|
|
مئونت
|
|
|
منشأ
|
|
|
مرئوس
|
|
|
نبأ (قرآنى)
|
|
|
مرئى
|
|
|
یأس
|
|
|
مشمئز
|
|
|
|
|
|
ناپلئون
|
|
|
|
|
|
نشئه
|
|
|
|
|
|
نشئت
|
|
|
|
|
|
نوئل
|
|
|
|
|
|
نئون
|
|
|
|
|
|
ویدئو
|
|
|
|
|
|
هیئت
|
|
|
|
ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
* کلمه‌هاى ستاره‌دار در این جدول از قاعده مستثنا هستند.
1.چنانچه کلمه‌اى مختوم به مصوّت باشد و جزء پس از آن نیز با مصوّت آغاز شده باشد، مى‌توان در فاصلهٔمیان دو مصوّت از دو نوع صامت میانجى (با ارزش یکسان) استفاده کرد: یکى صامت «ى» و دیگرى صامت «همزه»؛ نظیر دانایید/ دانائید؛ زیبایى/ زیبائى؛ تنهایى/ تنهائى، که در بعضى همزه غلبه دارد و در بعضى دیگر «ى» و از کلمه‌اى به کلمهٔدیگر فرق مى‌کند. در اینجا، براى حفظ یکدستى و سهولت آموزش، صامت میانجى «ى» انتخاب شده است.
2. چون «تواید» معنا ندارد، «مترواید» آورده شد.
3.در دستورهاى اخیر زبان فارسى، به‌جاى اصطلاحاتى نظیر «ضمیر ملکى» یا «ضمیر مفعولى»، اصطلاح «ضمیر شخصى متّصل» به کار مى‌رود.
4.این «ى» ممکن است در مواردى حذف شود. در تداول عامّه «بابام» به‌جاى «بابایم» گفته مى‌شود. در ادبیات داستانى هم، زمانى که نویسنده زبان گفتار را ضبط مى‌کند، وضع به همین منوال است. در شعر به‌ضرورت شعرى این حذف صورت مى‌گیرد، مثلاً استعمال «بازوت» به‌جاى «بازویت» در این مصراع: «آفرین بر دست و بر بازوت باد».
5.در محاوره، اصولاً همزه و مصوّت آغازى حذف مى‌شود، مثلاً گفته مى‌شود «رادیوم خراب شد» و نه «رادیوام خراب شد».
6.هاى غیرملفوظ، در الحاق به «یاى مصدرى»، حذف مى‌شود و «گ» میانجى به‌جاى آن مى‌آید: بندگى. در چند کلمه، هاى غیرملفوظ در الحاق به «یاى نسبت» افتاده و «گ» میانجى اضافه شده است: «خانگى»، «همیشگى»، «هفتگى».
7.این علامت کوتاه‌شدهٔ«ى» است.
* گاهى، خصوصاً در خوشنویسى، در زیر همزهٔپایانى «ء»، بدون اینکه به کلمهٔدیگرى اضافه شده باشد، علامتى شبیه کسره مى‌گذارند که صحیح نیست.
8.کلمهٔهیدروژن گاهى ئیدورژن نوشته مى‌شود که صحیح نیست.
9.کلمهٔمنشىدر اصل مُنشِئ بوده‌است که در فارسى «ء» به «ى» بدل شده است.
10.همزهٔپایانى بدون کرسى در کلمات انشاء، املاء، اعضاء، در فارسى، در اضافه به کلمهٔبعداز خود، غالباً حذف مى‌شود و به‌جاى آن «ى» میانجى مى‌آید، مانند انشاى خوب، اعضاى بدن، ولى حفظ همزهٔآن هم صحیح است: انشاءِ خوب، اعضاءِ بدن.
واژه‌ها و ترکیبات و عبارات مأخوذ از عربى
«ة»در واژه‌ها و ترکیبات و عبارات مأخوذ از عربى به صورت‌هاى زیر نوشته مى‌شود:
1. اگر در آخرِ کلمه تلفّظ شود، بهصورت «ت» نوشته مى‌شود:
رحمت، جهت، قضات، نظارت، مراقبت، برائت
استثنا: صلوة، مشکوة، زکوة، رحمةالله‌علیه(در جایى که مراعات رسم‌الخطّ قرآنى این کلمات در نظر باشد).
2. اگر در آخرِ کلمه تلفّظ نشود، بهصورت «ـه/ ه» (هاى غیرملفوظ) نوشته مى‌شود:
علاقه، معاینه، نظاره، مراقبه، آتیه
و در این حالت از قواعد مربوط به «هاى غیرملفوظ» تبعیت مى‌کند:
علاقه‌مند، نظارگان، معاینهٔبیمار، مراقبه‌اى
3. در ترکیبات عربى رایج در فارسى، مانند کاملةالوداد، لیلةالقدر، ثقةالاسلام، خاتمةالامر، دایرةالمعارف، معمولاً بهصورت «ـة/ ة» نوشته مى‌شود، اما گاهى در بعضى از ترکیبات، مانند حجّت‌الاسلام و آیت‌الله، بهصورت «ت» مى‌آید که آن هم درست است.
«و» که در برخى از کلمه‌هاى عربى، مانند زکوة، حیوة، مشکوة، صلوة بهصورت «آ» تلفّظ مى‌شود، در فارسى (جز در مواردى که رعایت رسم‌الخطّ قرآنى این‌گونه کلمات مورد نظر باشد) بهصورت «الف» نوشته مى‌شود.1
زکات، حیات، مشکات، صلات
تبصره: کلمه‌هایى مانند زکوة، مشکوة، صلوة (اگر به این صورت نوشته شده باشد)، در اضافه به «ى» نسبت یا وحدت، با «ا» و «ت» نوشته مى‌شود:
زکاتى، مشکاتى، صلاتى، حیاتى
«الف کوتاه» همیشه بهصورت «الف» نوشته مى‌شود، مگر در موارد زیر:
1. الى، على، حتّى، اولى، اوُلى؛
2. اسم‌هاى خاص:
عیسى، یحیى، مرتضى، مصطفى، موسى، مجتبى
تبصره: واژه‌هایى مانند اسمعیل، هرون، رحمن که در رسم‌الخطّ قرآنى به این صورت نوشته مى‌شود در فارسى با «الف» نوشته مى‌شود: اسماعیل، هارون، رحمان. بعضى کلمات از قاعدهٔفوق مستثناست: الهى، اعلیحضرت... .
3. ترکیباتى که عیناً از عربى گرفته شده است:
اعلام‌الهدى، بدرالدُّجى، طوبى‌لک، لاتُعَدُّولاتُحْصى، سِدرَةُالمُنتَهى، لاتُحصى (صیغه‌هاى فعلى)
ــ اسامى سوره‌هاى قرآن (مانند یس، طه، و...) به شکل مضبوط در قرآن نوشته مى‌شود، اما در کلماتى مانند یاسین، آل طاها و... قاعدهٔتطابق مکتوب و ملفوظ رعایت مى‌شود.
تنوین، تشدید، حرکت‌گذارى
هجاى میانى «ـ وو ـ»
آوردن تنوین (درصورتى‌که تلفّظ شود) در نوشته‌هاى رسمى و نیز در متون آموزشى الزامى است. تنوین به صورت‌هاى زیر نوشته مى‌شود:
1. تنوین نصب: در همه‌جا بهصورت «اً/ ـاً» نوشته مى‌شود:
واقعاً، جزئاً، موقتاً، عجالتاً، نتیجتاً، مقدمتاً، طبیعتاً، عمداً، ابداً2
تبصرهٔ1: کلمه‌هاى مختوم به همزه، مانند جزء، استثناء، ابتداء، هرگاه با تنوین نصب همراه باشد، همزهٔآن‌ها روى کرسى «ى» مى‌آید و تنوین روى «الف» بعداز آن قرار مى‌گیرد: جزئاً، استثنائاً، ابتدائاً.
تبصرهٔ2: تاء عربى «ة/ ـة»، اعم از آنکه در فارسى بهصورت «ت» یا «ه/ ـه» (هاى غیرملفوظ) نوشته یا تلفّظ شود، در تنوین نصب، بدل به «ت» کشیده مى‌شود و علامت تنوین روى الفى قرار مى‌گیرد که پس از «ت» مى‌آید، مانند نتیجتاً، موقتاً، نسبتاً، مقدمتاً، حقیقتاً؛
2. تنوین رفع و تنوین جرّ: در همه جا بهصورت ــٌـ و ـــٍــ نوشته مى‌شود و فقط در ترکیبات مأخوذ از عربى که در زبان فارسى رایج است به کار مى‌رود:
مشارٌ‌الیه، مضافٌالیه، منقولٌ‌عنه، مختلفٌ‌فیه، متفق‌ٌعلیه، بعبارةٍاُخرى، اباًعن‌جدٍ، اىّ‌نحوٍکان.
گذاشتن تشدید همیشه ضرورت ندارد مگر در جایى که موجب ابهام و التباس شود که یکى از مصادیق آن هم‌نگاشت‌هاست:3
معین/ معیّن؛ على/ عِلّى؛ دوار/دوّار؛ کره/کرّه؛ بنا/ بنّا
تبصره: در متون آموزشى براى نوآموزان و غیرفارسى‌زبانان و نیز در اسناد و متون رسمى دولتى، گذاشتنِ تشدید در همهٔموارد ضرورى است.
حرکت‌گذارى تنها در حدّى لازم است که احتمال بدخوانى داده شود:
عُرضه/ عَرضه؛ حَرف/حِرَف؛ بُرْد/ بُرَد؛ سرْچشمه/سرِچشمه
واژه‌هاى داراى هجاى میانى «ـ وو ـ» با دو واو نوشته مى‌شود:
طاووس، لهاوور، کیکاووس، داوود
تبصرهٔ1: نوشتن «داود» با یک واو به‌تبعیت از رسم‌الخطّ قرآنى بلامانع است.
تبصرهٔ2: در مورد نام شخص، ضبط نهادى‌شده (مطابق شناسنامه) اختیار مى‌شود:
کاوس، کاوسى
ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
1. اسامى خاص در متون قدیم و نام‌خانوادگى اشخاص، اگر با املاى عربى ثبت شده‌باشد، به همان شکل حفظ مى‌شود: مشکوةالدّینى، حیوةالحیوان. و اگر با املاى فارسى ثبت شده‌باشد بهصورت رحمت‌الله، حشمت‌الله نوشته مى‌شود.
2. اگر بخواهیم بى‌تنوین خوانده شود: مطلقا، اصلا، ابدا.
3. هم‌نگاشت: به واژه‌هایى اطلاق مى‌شود که املاى واحد اما دو تلفّظ و دو معنى متفاوت دارد.
ترکیبات*
در باب پیوسته‌نویسى و یا جدانویسى ترکیبات در زبان فارسى سه فرض قابل تصوّر است:
1. تدوین قواعدى براى جدانویسى همهٔکلمات مرکب و تعیین موارد استثنا؛
2. تدوین قواعدى براى پیوسته‌نویسى همهٔکلمات مرکب و تعیین موارد استثنا؛
3. تدوین قواعدى براى جدانویسى الزامى بعضى از کلمات مرکب و پیوسته‌نویسى بعضى دیگر و دادن اختیار در خصوص سایر کلمات به نویسندگان.
فرهنگستان در تدوین و تصویب «دستور خطّ فارسى»، فرض سوم را برگزیده و تنها موارد الزامى جدانویسى و یا پیوسته‌نویسى را به شرح زیر معین کرده است:
الف) کلمات مرکبى که الزاماً پیوسته نوشته مى‌شود:
1. کلمات مرکبى که از ترکیب با پیشوند ساخته مى‌شود همیشه جدا نوشته مى‌شود، مگر مرکب‌هایى که با پیشوندهاى «به»، «بى» و «هم»، با رعایت استثناهایى، ساخته مى‌شودو احکام آن در «املاى بعضى از واژه‌ها و پیشوندها و پسوندها» (ص 22 و 23) آمده است.
2. کلمات مرکبى که از ترکیب با پسوند ساخته مى‌شود همیشه پیوسته نوشته مى‌شود، مگر هنگامى که:
الف) حرف پایانى جزء اوّل با حرف آغازى جزء دوم یکسان باشد:
نظام‌مند، آب‌بان
ب) جزء اوّل آن عدد باشد:
پنج‌گانه، ده‌گانه، پانزده‌گانه
استثنا: بیستگانى (واحد پول)
تبصره: پسوند «وار»ازحیث جدا و یا پیوسته‌نویسى تابع قاعده‌اى نیست، در بعضى کلمه‌ها جدا و در بعضى دیگر پیوسته نوشته مى‌شود:
طوطى‌وار، فردوسى‌وار، طاووس‌وار، پرى‌وار
بزرگوار، سوگوار، خانوار
3. مرکب‌هایى که بسیط‌گونه است:
آبرو، الفبا، آبشار، نیشکر، رختخواب، یکشنبه، پنجشنبه، سیصد، هفتصد، یکتا،
بیستگانى
4. جزء دوم با «آ» آغاز شود و تک‌هجایى باشد:
گلاب، پساب، خوشاب، دستاس
تبصره: جزء دوم، اگر با «آ» آغاز شود و بیشاز یک هجا داشته باشد، از قاعده‌اى تبعیت نمى‌کند: گاهى پیوسته نوشته مى‌شود، مانند دلاویز، پیشاهنگ، بسامد، و گاهى جدا، مانند دانش‌آموز، دل‌آگاه، زبان‌آور.
5. هرگاه کاهش یا افزایش واجى یا ابدال یا ادغام و مزج یا جابه‌جایى آوایى در داخل آنها روى داده باشد:
چنو، هشیار، ولنگارى، شاهسپرم، نستعلیق، سکنجبین
6. مرکبى که دست‌کم یک جزء آن کاربرد مستقل نداشته باشد:
غمخوار، رنگرز، کهربا
7. مرکب‌هایى که جدا نوشتن آنها التباس یا ابهام معنایى ایجاد کند:1
بهیار (بهیار)، بهروز (بهروز)، بهنام (بهنام)
8. کلمه‌هاى مرکبى که جزء دوم آنها تک‌هجایى باشد و بهصورت رسمى یا نیمه‌رسمى، جنبهٔسازمانى و ادارى و صنفى یافته باشد:
استاندار، بخشدار، کتابدار، آشپز
ب) کلمات مرکبى که الزاماً جدا نوشته مى‌شود:
1. ترکیب‌هاى اضافى (شامل موصوف و صفت، و مضاف و مضافٌالیه):
دست‌کم، شوراى عالى، حاصل ضرب، صرف نظر، سیب‌زمینى، آب‌میوه، آب‌لیمو
2. جزء دوم با «الف» آغاز شود:
دل‌انگیز، عقب‌افتادگى، کم‌احساس
3. حرف پایانى جزء اول با حرف آغازى جزء دوم همانند یا هم‌مخرج باشد:
آیین‌نامه، پاک‌کن، کم‌مصرف، چوب‌برى، چوب‌پرده
4. مرکب‌هاى اتباعى و نیز مرکب‌هاى متشکل از دو جزء مکرر:
سنگین‌رنگین، پول‌مول، تک‌تک، هق‌هق
5. مصدر مرکب و فعل مرکب:
سخن گفتن، نگاه داشتن، سخن گفتم، نگاه داشتم
6. مرکب‌هایى که یک جزء آنها کلمهٔدخیل باشد:
خوش‌پُز، شیک‌پوش، پاگون‌دار
7. عبارت‌هاى عربى که شامل چند جزء باشد:
مع‌ذلک، من‌بعد، على‌هذا، ان‌شاء‌الله، مع‌هذا، بارى‌تعالى، حقّ‌تعالى، على‌اىّ‌حال
تبصره: هر دو صورت نوشتارى «باسمه‌تعالى» و «بسمه‌تعالى» جایز است.
8. یک جزء از واژه‌هاى مرکب عدد باشد:
پنج‌تن، هفت‌گنبد، هشت‌بهشت، نُه‌فلک، ده‌چرخه
تبصره: به‌استثناى عدد یک، که بسته به مورد و با توجّه به قواعد دیگر، با هر دو املا صحیح است:
یکسویه/ یکسویه؛ یکشبه/ یکشبه؛ یکسره/ یکسره؛ یکپارچه/ یکپارچه
9. کلمه‌هاى مرکبى که جزء اوّل آنها به «هاى غیرملفوظ» ختم شود (هاى غیرملفوظ در حکم حرف منفصل است):
بهانه‌گیر، پایه‌دار، کناره‌گیر
تبصره: کلمه‌هایى مانند تشنگان، خفتگان، هفتگى، بچگى که در ترکیب، هاى غیرملفوظ آنها حذف شده و به‌جاى آن «گ» میانجى آمده است، از این قاعده مستثناست.
10. کلمه با پیوسته‌نویسى، طولانى یا نامأنوس یا احیاناً پردندانه شود:
عافیت‌طلبى، مصلحت‌بین، پاک‌ضمیر، حقیقت‌جو
11. هرگاه یکى از اجزاى کلمهٔمرکب داراى چند گونهٔمختوم به حرف منفصل و حرف متصّل باشد، چون جدانویسى گونه یا گونه‌هاى مختوم به حرف منفصل اجبارى است به تبع آن جدانویسى گونه یا گونه‌هاى دیگر نیز منطقى‌تر است:
پابرهنه/ پاىْ‌برهنه؛ پامال/ پاىْ‌مال
12. یک جزء کلمهٔمرکب صفت مفعولى یا صفت فاعلى باشد:
اجل‌رسیده، نمک‌پرورده، اخلال‌کننده، پاک‌کننده
13. یک جزء آن اسم خاص باشد:
سعدى‌صفت، عیسى‌دم، عیسى‌رشتهٔمریم‌بافته
14. جزء آغازى یا پایانى آن بسامد زیاد داشته باشد:
نیک‌بخت، هفت‌پیکر، شاه‌نشین، سیه‌چشم
15. هرگاه با پیوسته‌نویسى، اجزاى ترکیب معلوم نشود و احیاناً ابهام معنایى پدید آید:
پاک‌نام، پاک‌دامن، پاک‌راى، خوش‌بیارى
ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
* در اینجا ترکیبات شامل مرکب و مشتق است و به معنایى اعم از معناى مورد نظر نویسندگان کتاب‌هاى دستور زبان به کار رفته است.
1.این التباس بیشتر در بــِهْ، کهْ و کهْ (صورت کهْ بیشتر در قدیم و عمدتاً در شعر به کار رفته است) مشاهده مى‌شود: بهساز، کهربا، کهکشان، کهگِل، کهریز، کهسار.
واژه‌هایى با چند صورت املایى
در فارسى کلماتى وجود دارد که داراى دو یا چند صورت املایى مضبوط است. مرادْ واژه‌هایى است که در کتابت آنها حروف هماوا (ا/ ع؛ ت/ ط؛ ث/ س/ ص؛ ح/ ه؛ ذ/ ز/ ض/ ظ؛ غ/ ق) به کار رفته باشد. فهرست این واژه‌ها و ضبط پیشنهادى براى آنها، به تفکیک عام و خاص، به شرح زیر است:
فهرست واژه‌هاى داراى دو یا چند صورت املایى با ضبط مختار
در این فهرست فقط واژه‌هایى درج شده است که داراى دو یا چند صورت املایى ضبط‌‌شده باشد و علاوه بر آن، در زبان فارسى امروز به کار رود، یا واژه‌هایى چون نام‌هاى گیاهان و جانوران و خوراک‌ها و داروها و نظایر آنها که کاربرد فراوان دارد.
واژه‌هاى مهجور یا متروک در فهرست نیامده است. این‌گونه واژه‌ها از هر متنى با ضبط همان متن نقل مى‌شود.
در مواردى که ضبط کلمه یا اسمى (اعم از اسم شخص یا محل جغرافیایى) با ضبط مختار آن کلمه یا اسم متفاوت باشد، در متون تاریخى و قدیمى همان ضبط قدیم نوشته مى‌شود.
در ضبط واژه‌ها، ضوابط زیر به ترتیب اولویت رعایت شده است:
ـ رواج ضبط: مثلاً صورت‌هاى آذوقه، حوله، حلیم، تالار، قدّاره، قورباغه و... به همین اعتبار انتخاب شده است.
ـ در موارد نادر، بعضى ملاحظات تاریخى و همچنین پرهیز از افزایش تعداد واژه‌هایى که داراى املاى واحد اما به دو یا چند معنى است مورد نظر بوده است.
ـ عموماً ضبط کتاب‌هاى درسى، به‌ویژه دبستانى، ترجیح داده شده است.
ـ صورت املایى تازه، هرچند مرجّح باشد، پیشنهاد نشده است.
|
صورت‌هاى املایى*
|
ضبط مختار
|
|
آ/ا
|
|
|
آزوقه/ آذوقه
|
آذوقه
|
|
آروغ/ آروق
|
آروغ
|
|
آقا/ آغا
|
آقا
(کلمهٔ«آقا» امروزه با حرف «ق» نوشته مى‌شود، ولى این کلمه در قدیم گاهى لقب زنان بوده و با حرف «غ» بهصورت «آغا» نوشته مى‌شده است، مانند شادملک‌آغا، گلین‌آغا، و گاهى نیز با همین کتابت در مورد مردان بهکار مى‌رفته‌است، مانند آغامحمّدخان و آغاپاشا. در این موارد خاص، در خطّ فارسى امروز نیز همان ضبط قدیم رعایت مى‌شود.)
|
|
اتاق/ اطاق
|
اتاق
|
|
اتو/ اطو
|
اتو/ اطو
|
|
اختاپوس/ اختاپوث
|
اختاپوس
|
|
اسطبل/ اصطبل
|
اسطبل
|
|
اسطرلاب/ اصطرلاب
|
اسطرلاب
|
|
افسنتین/ افسنطین
|
افسنتین
|
|
اَلَم‌شنگه/ عَلَم‌شنگه
|
اَلَم‌شنگه
|
|
امپراتور/ امپراطور
|
امپراتور
|
|
امپراتریس/ امپراطریس
|
امپراتریس
|
|
اُتراق/ اطراق
|
اُتراق
|
|
ب
|
|
|
باباغورى/ باباقورى
|
باباغورى
|
|
باترى/ باطرى
|
باترى/ باطرى
|
|
باتلاق/ باطلاق
|
باتلاق
|
|
باجناغ/ باجناق
|
باجناغ
|
|
بغچه/ بقچه
|
بغچه/ بقچه
|
|
بلغور/ بلقور
|
بلغور
|
|
بلیت/ بلیط
|
بلیت
|
|
پ
|
|
|
پاتوق/ پاتوغ
|
پاتوق
|
|
ت
|
|
|
ترق‌وتوروق/ تاراغ‌وتوروغ
|
ترق‌وتوروق
|
|
تارم/ طارم
|
طارم
|
|
تنبور/ طنبور
|
تنبور
|
|
تاس/ طاس
|
طاس
|
|
تاس‌کباب/ طاس‌کباب
|
طاس‌کباب
|
|
تاغ/ تاق (نام درختچه)
|
تاغ
|
|
تاق/ طاق
|
طاق
|
|
تاق/ طاق (در مقابل جفت)
|
تاق
|
|
تاقدیس/ طاقدیس
|
طاقدیس
|
|
تالار/ طالار
|
تالار
|
|
تاول/ طاول
|
تاول
|
|
تایر/ طایر (چرخ‌ماشین)
|
تایر
|
|
تباشیر/ طباشیر
|
تباشیر
|
|
تبرخون/ طبرخون
|
تبرخون/ طبرخون
|
|
تبرزد/ طبرزد
|
تبرزد/ طبرزد
|
|
تبرزین/ طبرزین
|
تبرزین
|
|
تپانچه/ طپانچه
|
تپانچه
|
|
تپیدن/ طپیدن
|
تپیدن
(مشتقات آن نیز با «ت» نوشته مى‌شود)
|
|
تُپق/ طُپق/ تُپغ
|
تُپُق
|
|
تُتماج/ طُطماج (نام نوعى آش)
|
تُتماج
|
|
تراز/ طراز
|
تراز (= ترازِ آبى)
|
|
تراز/ طراز
|
طراز (= نگارِ جامه)
(همچنین در عبارتى مثل «طراز اول» به معناى «داراى مقام اول») هم‌تراز و هم‌طراز هر دو صحیح است.
|
|
ترخون/ طرخون
|
ترخون
|
|
ترقّه/ طرقّه
|
ترقّه
|
|
تشت/ طشت
|
تشت/ طشت
|
|
تغار/ طغار
|
تغار
|
|
توبیقا/ طوبیقا
|
طوبیقا
|
|
توفان/ طوفان
|
توفان/ طوفان
|
|
چ
|
|
|
چارق/ چارغ
|
چارق
|
|
چلغوز/ چلقوز
|
چلغوز
|
|
خ
|
|
|
ختمى/ خطمى (گُل)
|
خطمی
|
|
د
|
|
|
دوقلو/ دوغلو
|
دوقلو
|
|
ز
|
|
|
زغال/ ذغال
|
زغال
|
|
س
|
|
|
سوغات/ سوقات
|
سوغات
|
|
غ
|
|
|
غلتیدن/ غلطیدن
|
غلتیدن
(همچنین مشتقات آن مثل «غلتان»، «غلتک»، «بام غلتان»)
|
|
ق
|
|
|
قاتى/ قاطی
|
قاتى
|
|
قاروقور/ غاروغور
|
قاروقور
|
|
قباد/ غباد (نام ماهى)
|
قباد
|
|
قدّاره/ غدّاره
|
قدّاره
|
|
قُدقُد/ غُدغُد
|
قُدقُد
|
|
قدغن/ غدغن/ غدقن
|
غدغن
|
|
قراقروت/ قراقروط
|
قراقروت
|
|
قرتى/ غرتی
|
قرتى
|
|
قرشمال/ غرشمال
|
قرشمال
|
|
قُرُق/ غُرُق
|
قُرُق
|
|
قرمه/ غرمه/ قورمه
|
قورمه
|
|
قروش/ غروش
|
قروش
|
|
قَزقان/ قَزغان
(گونه‌هاى دیگر: قازغان/ قازقان، غزغن/ قزغن)
|
قَزقان
|
|
قشقرق/ غشغرق
|
قشقرق
|
|
قشلاق/ قشلاغ
(گونه‌هاى دیگر: قیشلاق/ قیشلاغ)
|
قشلاق
|
|
قفس/ قفص
|
قفس
|
|
قُلُپ/ غُلُپ
|
قُلپ
|
|
قلنبه/ غلنبه
|
قلنبه
|
|
قلیان/ غلیان
|
قلیان
|
|
قورباغه/ غورباغه
|
قورباغه
|
|
قورت/ غورت
|
قورت
|
|
قوطى/ قوتی
|
قوطى
|
|
قِیقاج/ غِیقاج
|
قِیقاج
|
|
قِیماق/ قِیماغ
|
قِیماق
|
|
ل
|
|
|
لاتارى/ لاطاری
|
لاتارى
|
|
لق/ لغ
|
لق
|
|
لق‌ولوق/ لغ‌ولوغ
|
لق‌ولوق
|
|
لق‌لق/ لغ‌لغ
|
لق‌لق
|
|
لوطى/ لوتى
|
لوطى
|
|
م
|
|
|
ملات/ ملاط
|
ملاط
|
|
ن
|
|
|
ناسور/ ناصور
|
ناسور
|
|
نسطورى/ نستورى
|
نسطورى
|
|
نِق‌نِق/ نِغ‌نِغ
|
نِق‌نِق
|
|
نفت/ نفط
|
نفت
|
|
نفتالین/ نفطالین
|
نفتالین
|
|
و
|
|
|
ورغُلُمبیدن/ ورقُلُمبیدن
|
ورقُلُمبیدن
|
|
وَق‌وَق/ وَغ‌وَغ
|
وَغ‌وَغ
|
|
ﻫ
|
|
|
هلیم/ حلیم
|
حلیم
|
|
هوله/ حوله
|
حوله
|
|
هیز/ حیز
|
هیز
|
|
ى
|
|
|
یاتاقان/ یاطاقان
|
یاتاقان
|
|
یالقوز/ یالغوز
|
یالقوز
|
|
یرقه/ یرغه/ یورقه/ یورغه
|
یورغه
|
|
یغور/ یقور
|
یغور
|
فهرست اَعلام داراى دو یا چند صورت املایى با ضبط مختار
|
صورت‌هاى املایى
|
ضبط مختار
|
|
آ/ ا
|
|
|
آغاخان/ آقاخان
|
آقاخان
|
|
آغاجرى/ آقاجرى
|
آغاجرى
|
|
آلاداغ/ آلاداق
|
آلاداغ
|
|
اُترار/ اُطرار
|
اُترار
|
|
اتریش/ اطریش
|
اتریش
|
|
استهبانات/ اسطهبانات/ اصطهبانات
|
اصطهبانات1
|
|
استخر/ اسطخر/ اصطخر
|
استخر/ اسطخر
|
|
ایتالیا/ ایطالیا
|
ایتالیا
|
|
ایذه/ ایزه
|
ایذه
|
|
ب
|
|
|
باتوم/ باطوم
|
باطوم
|
|
بوذرجمهر/ بوزرجمهر
|
بوزرجمهر
|
|
پ
|
|
|
پتر کبیر/ پطر کبیر
|
پتر کبیر
|
|
پترزبورگ/ پطرزبورگ
|
پترزبورگ
|
|
ت
|
|
|
تائیس/ طائیس
|
تائیس
|
|
تاب/ طاب
(نام رودى که از کهکیلویه سرچشمه مى‌گیرد)
|
تاب
|
|
تارم/ طارم
|
طارم
|
|
تالش/ طالش
|
تالش/ طالش
|
|
تایباد/ طایباد
|
تایباد
|
|
تَبَرک/ طَبَرک
|
تَبَرک
|
|
تپور/ طپور
|
تپور
|
|
تخار/ طخار
|
تخار/ طخار
|
|
تخارستان/ طخارستان
|
تخارستان/ طخارستان
|
|
ترابلس/ طرابلس
|
طرابلس
|
|
ترشیز/ طرشیز
|
ترشیز
|
|
ترقبه/ طرقبه
|
ترقبه/ طرقبه*
|
|
تسوج/ طسوج
|
تسوج*/ طسوج
|
|
توالش/ طوالش
|
توالش/ طوالش*
|
|
توس/ طوس
|
توس/ طوس*
|
|
توسى/ طوسى
|
طوسى
(طوسى وقتى اسم یا لقب باشد، مانند خواجه نصیرالدّین طوسى، فردوسى طوسى، همیشه با «ط» مى‌آید.)
|
|
تهران/ طهران
|
تهران
|
|
تهماسب/ طهماسب
|
تهماسب/ طهماسب
|
|
تهمورث/ طهمورث
|
تهمورث/ طهمورث
|
|
تیسفون/ طیسفون
|
تیسفون
|
|
ج
|
|
|
جابلسا/ جابلصا
|
جابلسا
|
|
خ
|
|
|
ختا/ خطا
|
ختا
|
|
خواف/ خاف
|
خاف
|
|
ز
|
|
|
زنون/ ذنن
|
زنون
|
|
س
|
|
|
ساوجبلاغ/ ساوجبلاق
|
ساوجبلاغ
|
|
سُغد/ صُغد
|
سُغد
|
|
سقلاب/ صقلاب
|
سقلاب/ صقلاب
|
|
ش
|
|
|
شبورغان/ شبورقان
|
شبورغان
|
|
ع
|
|
|
عیسو/ عیصو
|
عیسو
|
|
ق
|
|
|
قباد/ غباد
|
قباد
|
|
قَرلغ/ قَرلق
|
قَرلق
|
|
قره‌آغاج/ قره‌آقاج
|
قره‌آغاج
|
|
ک
|
|
|
کیقباد/ کیغباد
|
کیقباد
|
|
ل
|
|
|
لوت/ لوط (کویر)
|
لوت
|
|
لوت/ لوط (قوم)
|
لوط
|
ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
* واژه‌هایى که حرف آغازى آنها داراى دو گونهٔنوشتارى است، براى سهولت مراجعه، فقط ذیل حرفى آورده شده است که اگر می‌خواستیم آن کلمه را به فارسى سَره بنویسیم با آن حرف می‌نوشتیم، به‌جز کلماتى که با دو حرف «ق» و «غ» آغاز مى‌شود که ذیل حرف «ق» آورده شده است.
1.وزارت کشور، در تقسیمات کشورى، «استهبان» را به‌جاى «استهبانات» برگزیده است.
* انتخابِ وزارت کشور.
