بسم الله الرحمن الرحیم
چکیده:
بانوى مجتهده سیده نصرت امین " معروف به بانوى ایرانى " از علماى برجسته عالم اسلام بود . این بانوی بزرگوار ایرانی ، سراسر عمر پربرکتش را صرف تعلیم و تعلّم معارف اسلامى کرد و در طریق سیرو سلوك و جست و جوى قرب و رضاى حق تعالى به مخزن العرفان دست یافت و تألیفات گران قدرى در رشته هاى تفسیر قرآن ، حدیث ، حکمت ، فقه ، اصول و اخلاق از خود به یادگار گذاشت و با تأسیس حوزه علمیه خواهران و دبیرستانی دخترانه پایه گذار حرکت علمى و معنوى زنان در عصر خود بود. لذا این مقاله مى کوشد با معرّفى ابعاد اخلاقى ، معنوى و تربیتى بانو مجتهده امین، اجداد بانو و تاریخچه ی خاندان خاتون آبادی ، تولّد وتحصیلات و ازدواج ، اساتید ، فعالیت های اجتماعی و فرهنگی ، درخشندگی در علم وعمل ، ملاقات های بزرگان با ایشان ، اخذ درجه ی اجتهاد بانو از مجتهدین عصر خود ، عوامل موفقیت ، شاگردان و دانش آموختگان ، آثار قلمی و تألیفات ایشان ، ضمن ارج نهادن به شخصیّت آن استوانه علم و تقوا ، مردم متعهد جامعه ى اسلامى مخصوصا زنان را با یکی از بزرگ زنان تاریخ ایران و اسلام آشنا سازد.
کلید واژه ها : بانو امین ، تحصیلات علمى ، اجازات ، سیره تربیتى ، آثار و تألیفات ، آراء اخلاقى و عرفانى ، پژوهشهاى قرآنى ، فعالیتهاى اجتماعی
مقدمه
در تاریخ ایران اسلامی ، به خصوص از دوران مکتب پرارج تشیع نیز زنان پرهیزگار ، عالم و متقى فراوانى وجود داشته اند که از جمله آنها می توان به مادر سید رضى و سید مرتضى علم الهدى ، دختر شیخ طوسى و نیز آمنه بیگم دختر ملا محمدتقى مجلسى و ... اشاره نمود.(عقیقى بخشایشى ،1382، ص 157) حاجيه خانم سيده نصرت بيگم امين معروف به بانوی مجتهده اصفهانی نیز که اعاظم بانوان متقی عالم تشیع می باشند، در سال 1265 هجرى شمسى در شهر اصفهان ديده به جهان گشود.(یادنامه ، 1379، ص9) بانو امین از 9 سالگى علاقه خاصى به خواندن و نوشتن پیدا کرد . ایشان از خاطرات خود در این باره می گوید: « همبازى هایم به من ایراد مى گرفتند که چرا تو نمی آیى بازى کنى. ولى من عشقم فقط درس بود.»(مجموعه مقالات،1372،صص23-24) از چهار سالگى به مكتبخانه رفت تا به فراگيرى قرآن و زبان فارسى بپردازد و اين زمانى بود كه در زمينه تحصيل علوم و معارف دينى بالاتر از سطح روخوانى قرآن هيچ فرصت و یا زمينه اى براى حضور زنان نبود؛ بخصوص در سالهاى 1280 به بعد كه تحصيل علم براى پسران هم آسان و ميسر نبود تا چه رسد به دختران. بدین سان ، بانو امین به تحصیل ادامه می دهد در حین تحصیل و در پانزده سالگى با پسرعموى خود به نام حاج میرزا ملقب به معین التجار که از بازرگانان سرشناس و معتبر اصفهان بود ازدواج می کند. اما زندگى خانوادگى و تربيت فرزندان در فراگيرى دانش او اثرى نگذاشت و آن چنان در جهت كسب علوم دينى از خود جديّت نشان داد كه موافقت و مساعدت اطرافيان بويژه همسر خويش را براى ادامه تحصيلات در علوم دينى، فقه و اصول و زبان عربى به دست آورد و همزمان به فراگيری حکمت و فلسفه مبادرت ورزيد. (ریاحی،1376 ،ص57) در اين زمان او بيست ساله بود. مهمترين استاد ايشان كه فقه و اصول و حكمت را به وى آموخت، آيت الله نجف آبادى بود. بانو امين از زمان كودكى كه اهل ذوق و تفكر و تدبّر در موجودات و آثار حق تعالى و از عشاق پروردگار كريم بود، در حين تحصيل حكمت به كشف و شهود نيز نائل مى گرديد که در اين رابطه بهترين سند و گواه آثار تفسيرى ايشان دو كتاب اربعين الهاشميه و نيز نفحات الرحمانيه است(علويه همايوني،1386، ص و مقدمه). ابتلائات و آزمایش‌هایی كه خداوند كریم برای صیقلی شدن و خالص گردیدن روح مطهر این بنده مقربش نمود، مسئله از دست رفتن فرزندان ایشان بوده است. چنان كه هشت فرزندش به علل مختلف از قبیل بیماری و... از دست رفتند و تنها یك پسر برایش باقی ماند. این مصائب نتوانست خللی در عزم و اراده این یگانه بانوی مجتهده و عارف به وجود آورد. (ریاحی،1376 ،ص75) بزرگداشت و تجلیل از زنان نمونه مكتب اسلامی، وظیفه‌ای است كه باید همواره در انجام آن كوشید. در این میان به جاست، نگاهی گذرا به شخصیت یكی از اسوه‌های عالیقدر جامعه، كه از مراتب علمی و عملی والایی برخوردار است و به حق، از مفاخر زنان دنیای اسلام است داشته باشیم و خاطره آن استوانه علم و تقوا را ارج نهیم.
تولد وتحصیلات بانو تا ازدواج
بانوی بزرگوار، سیده مکرّمه نصرت امین (ره) معروف به بانوی ایرانی در سال 1274 هـ ش مطابق ماه ذی الحجه الحرام 1312 هـ ق در خانواده متدین، اصیل و نجیب در اصفهان دیده به جهان گشود. این تاریخ را از خود بانو ذکر کرده اند و با سال 1274 هـ ش مطابقت دارد بنابراین تاریخ 1265 که بعضی ها نوشته اند مطابق با واقع نمی باشد. پدر ایشان حاج سید محمد علی امین التجار فردی شریف، بزرگوار، مؤمن و از بازرگانان سرشناس متدین بوده است و مادر ایشان زهرا دختر حاج سید مهدی ملقب به جناب است که بانویی متدین و اهل ذکر و خیرخواه محرومان بوده است خداوند این دختر را پس از سه پسر به این خانواده عطا نمود. از همان کودکی عنایات خاص حق تعالی و تابش محبت الهی و گرایش به حقیقت وجود توحید نهفته در فطرت او آشکار بود. در یکی از سفرهایی که والدین بانو (ره) به عتبات داشته اند، مادر بانو (ره) امام علی (ع) را در عالم رؤیا می بیند و حضرت به ایشان (بانو سیده زهرا ولدیزی) وعده ولادت دختری به نام نصرت سادات امین را می دهند. توجهات حضرت (ع) به مادر بانو قطع نمی شود تا اینکه زمانی در رؤیای دیگری، دستور تعلّم این فرزند خلف و بحق خود را در مکتب خانه به مادر بزرگوارش می دهند. دوران اولیه زندگی بانو همزمان با حکومت ستم شاهی قاجار و نفوذ غرب و تهاجم وسیع فرهنگ غرب زدگی، تجمل گرایی و دور شدن از هویت اصلی و حقیقت دینی بود. در این موقعیت حساس پدر و مادر ایشان با جدیت تمام به مراقبت و تربیت این کودک می پردازند و از چهار سالگی وی را برای فراگیری قرآن، خواندن و نوشتن به مکتب می فرستند تا به مدد الهی او را از تهاجمات زمانه و انحرافات و خود باختگی ها حفظ نمایند. (علويه همايوني، 1386 ، ص272، نقل از کتاب کوکب درّی ص18 ). از چهار سالگى به مكتبخانه رفت و به فراگيرى قرآن و زبان فارسى پرداخت . ایشان در این رابطه می فرماید: «بعد از گذشتن زمان طفولیت و کودکی بلکه از اول دوران تمییز همواره قلبم را متعلق و متوجه به شیء و امر ناشناخته (خداوند متعال) می دیدم و نفسم را طالب ادراک و فهم آن می دیدم لکن نمی دانستم حقیقت آن چیست و راه وصول و رسیدن به آن چگونه می باشد تا اینکه عطا کرد پروردگارم مرا و چشمم را به نور توحید روشن گردانید و بر قلبم درهای اشراقات الهی گشوده شد ...» او در 15 سالگى به ازدواج و همسرى پسر عمويش درآمد. زندگى خانوادگى و تربيت فرزندان در فراگيرى دانش او اثرى نگذاشت و آن چنان در جهت كسب علوم دينى از خود جديت نشان داد كه موافقت و مساعدت اطرافيان بويژه همسر خويش را براى ادامه تحصيلات در علوم دينى، فقه و اصول و زبان عربى به دست آورد و همزمان به فراگيری حکمت و فلسفه مبادرت ورزيد. در اين زمان او بيست ساله بود. مهمترين استاد ايشان كه فقه و اصول و حكمت را به وى آموخت، آيت الله نجف آبادى بود. ابتلائات و آزمایش‌هایی كه خداوند كریم برای صیقلی شدن و خالص گردیدن روح مطهر این بنده مقربش نمود، مسئله از دست رفتن فرزندان ایشان بوده است. چنان كه هشت فرزندش به علل مختلف از قبیل بیماری و... از دست رفتند و تنها یك پسر برایش باقی ماند. گفته‌اند در جریان جنگ جهانی اول دو فرزند كوچك ایشان به فاصله چند روز فوت كردند. بدین مناسبت استادشان آیت الله نجف آبادی سه روز درس را تعطیل میكنند و به خانه‌شان نمیروند؛ روز چهارم بانو امین به دنبال استاد میفرستند و وقتی ایشان میآیند، علت تعطیلی درس را جویا میشوند. آیت الله نجف آبادی میگویند كه من شرمم میشود كه بچه‌تان تازه از دنیا رفته برای درس بیایم و خانم امین پاسخ می‌دهند: من پیش خدا شرمم میشود كه سه روز است چیزی نخواندهام. خدا یك چیزی به من داد خودش هم گرفت. (همايوني، 1386 ، مقدمه)
منزل بانو امین هیچ گاه با پیشرفت سبک های مختلف زمان، تجدد طلبی ها و فرهنگ های وارداتی غربی، تغییر نکرد. رفتار ساده ی ایشان، ظاهر بدون تکلف و گفتار ساده و روان او ، عامل جذب بسیاری از راه گم کردگان می شد. هر کس برای اولین بار به دیدار بانو می آمد، محال بود برای بار دوم مراجعه نکند. شاید اگر کسی ایشان را نمی شناخت و به مجلس ایشان وارد می شد، در ابتدا قادر به تشخیص بانو از دیگر خانم ها نبود و این نشان از بی پیرایگی بانو داشت.
اساتید بانو
1- آیت الله آقا سید ابوالقاسم دهکردی (1273-1353 ق)
2- حجه الاسلام و المسلمین میرزا علی اصغر شریف (متوفی 1384ق)
3- حضرت آیت الله میرزا علی شیرازی (1294- 1374ق)
4- حضرت حجه الاسلام و المسلمین حاج شیخ ابو القاسم زفره ای (متوفی1352ق)
5- حجه الاسلام حاج آقا حسین نظام الدین کچویی (همایونى ، 1383 ،ص 60)
6- آیت الله میر سید علی نجف آبادی (1275- 1362ق)
7- آیت الله شیخ محمد رضا اصفهانی (امین، 1386 ، ص111)
8- آیت الله سید محمد نجف آبادی (ریاحی ، 1376، ص 75 ، به نقل از الاجازات الکبیره، ص 245)
9- آیت الله شیخ مرتضی مظاهری (مهدوى ، 1384 ، ج 2 ،ص 1086)
درخشندگی در علم وعمل
وی همواره بر طریق تحصیل علم، تهذیب و خود سازی و عرفان و مراقبت از خود بود تا اینکه در چهل سالگی نور اجتهاد در وجودش آشکار شد و با انتشار اولین کتاب به نام اربعین هاشمیه به زبان عربی که در آن چهل حدیث را در زمینه های مختلف کلامی، فلسفی، فقهی، اصولی و اخلاقی بسیار عمیق و زیبا تجزیه و تحلیل نموده و نظریه های بدیعی را مطرح نموده، نام ایشان در جوامع علمی مخصوصاً حوزه علمیه نجف زبانزد خواص گردید و کتاب اربعین در نظر علما و اندیشمندان بسیار ارزشمند و عمیق جلوه گر شد و علماء از آن استقبال شایانی کردند. (یادنامه بانوی مجتهده، ص 14) از آن موقع مراجعات و پرسش ها از ایشان از اطراف و اکناف آغاز شد و علماء در صدد بر آمدند تا از او امتحان اجتهاد بگیرند و بدین ترتیب حاجیه خانم امین در مقام اولین مجتهده عصر خود قرار گرفت و تعدادی از بزرگان به وی اجازه اجتهاد دادند، همانند آیت الله شیخ محمد رضا نجفی، آیت الله شیخ محمد کاظم شیرازی، آیت الله حاج شیخ عبدالکریم حائری یزدی، آیت الله میرزا آقا اصطهباناتی و آیت الله شیخ مرتضی مظاهری، آیت الله سید شهاب الدین حسینی مرعشی نجفی، علامه سید عباس حسینی کاشانی صاحب معجم اعلام الشیعه، علامه شهید حاج سید محمد علی قاضی طباطبائی، علامه شیخ عبدالحسین امینی صاحب الغدیرو...
ملاقات های بزرگان با بانو (ره(
شهید مطهری (ره) جریان دیدار بانوی ایرانی را سال ها بعد در جلسه درس خود چنین بیان می کند : «از بانو مجتهده امین سؤالی کردم و وقتی او شروع به پاسخگویی کرد دیدم که من باید دست و پای خود را جمع کنم.» (همایونى ، 1383 ،ص 62) سید هاشم حداد یکی دیگر از ملاقات کنندگان بانوی ایرانی بود. آیت الله تهرانی، نویسنده کتاب روح مجرد می نویسد: « ما را در اتاق پذیرایی وارد کردند. مخدره محترمه ای عفیفه با چادر سفید که در آن هنگام هشتاد ساله می نمود به درون اتاق آمدند و خوش آمد گفتند و پس از پذیرایی، از هویت و محل سکونت آقای حداد سؤال نمودند.»( همایونى ، 1386 ،ص 63) بانو نور الحاجیه (یکی از چهره های قرآنی قم) و آیت الله حائری شیرازی و علامه طباطبایی (ره) مفسر کبیر قرآن از دیگر کسانی هستند که با بانو ملاقات داشته اند. آیت الله حائری شیرازی ملاقات خود را با ایشان چنین بیان می کنند: «سابقه آشنایی بنده با نام بانو امین بر می گردد به زمانی که یکی از همسایگان ما به نام ذوالریاستین کتاب «اخلاق و راه سعادت» بانو امین را به پدرم هدیه کرد. این کتاب که ترجمه «طهاره العراق ابن مسکویه» بود و حاشیه های زیبایی توسط بانوی ایرانی بر آن زده شده بود مورد توجه من قرارگرفت. (همایونى ، 1386 ،ص 65) مرحوم علامه دیدارهای زیادی با بانوی ایرانی داشته اند که شرح یکی از آنها به نقل از دکتر سید عبد الوهاب طالقانی که از شیفتگان علوم قرآنی و تفسیر بوده و خود نیز ملاقات هایی با بانو داشته است، بیان می شود. ایشان می گوید: «یازدهم مهر ماه سال 1356 مرحوم علامه با همسر خویش به اصفهان آمده و در منزل مرحوم حاج آقا منصور زاده، یکی از وعاظ مشهور، بودند و ایشان برای دیدار بانو امین اظهار علاقه و ارادت می کردند. وارد منزل بانو که شدیم ایشان ما را پذیرفتند...»( (همايوني،1386، ص68)
اخذ درجه ی اجتهاد بانو از مجتهدین عصر خود
بانو مجتهده امین ، توسط تعدادی از آیات عظام و مراجع عظیمالشان زمان خود به اخذ درجه اجتهاد و روایت نایل گردید كه برخی از آنان عبارتند از مرحومان: آیت الله العظمی حاج شیخ عبدالكریم حائری یزدی (موسس حوزه علمیه قم)، (یادنامه ، 1371 ،صص 15-16) آیت الله العظمی آقا سیدمحمدكاظم شیرازی، آیت الله ابراهیم حسینی شیرازی اصطهبناتی، آیت الله شیخ محمدرضا نجفی اصفهانی(امین، 1386 ، ص111)، حجه الاسلام والمسلمین حاج شیخ مرتضی مظاهری نجفی اصفهانی. (همایونى ، 1383 ،ص 60) مقام شامخ علمی و معنوی این بانوی فرزانه از اجازه روایت آیت الله شیخ محمدرضا نجفی به خوبی استنباط میشود كه در باره وی فرموده است: « به این سیده دانشمند و شریف، گوهر گرانقدر مستور، گل سر سبد باغ فرزندان زهرای اطهر، بانوی فرزانه، حكیم و عارف كامل... اجازه دادم كه روایت كند از من، هر چه را كه روایتش برای من صحیح است از كتب تفسیر و ادعیه و حدیث و فقه.» (ریاحى ، 1376 ،ص 88) نتیجه آن همه تلاش و كوشش علمی، كه زمینهیآن را تقوای علمی و زهد آن بانوی پرهیزگار فراهم كرده بود به طوری كه حتی دانشمند بزرگ، فقیه اهل‌بیت و رجال عظیمالشان، آیت الله العظمی سید شهاب الدین مرعشی نجفی، از خانم امین، درخواست اجازه روایت نمود و ایشان در قسمتی از این اجازه نامه كه به تاریخ اول محرم الحرام ۱۳۵۸ه. ق جهت آیت الله مرعشی نوشته، چنین آورده است: « پس از استخاره به ایشان اجازه دادم كه روایت كند از من هر چه را كه روایتش برای من صحیح است از كتب تفسیر و ادعیه و حدیث و فقه و غیره، اینها كه از تالیفات شیعه، آنچه اصحاب، از غیر شیعه روایت كرده‌اند، به جمیع طرقی كه معلوم و در خود مضبوط است.» ( ریاحی ، 1376، ص 75)
عوامل موفقیت بانو
هرچند خصائل بانو از حد گفتار و نوشتار فراتر است و برای هرکدام از موارد گفته شده ، می شود دیباچه ای در حد یک کتاب نوشت ، اما به عنوان قطره ای از دریا و جهت احتراز از اطاله ی کلام ، برخی از علل و عواملی که بانو به اوج موفقیت و بزرگی رساند ، را می توان تیتر وار به صورت زیر ردیف کرد :: خودسازی و تهذیب نفس، ترک معصیت و اجتناب از محرمات، محاسبه نفس، اشتیاق به تحصیل، استفاده از وقت و مطالعه مداوم، تهجد و شب زنده داری، شور و شوق، تفکر و تعقل و توجه، گمنامی و عزلت، جرأت و پشتکار، نظم و دقت، رعایت اعتدال و میانه روی در زندگی، داشتن قلب سلیم، وارهیدگی از غیر خدا، صبر و حلم در برابر ناملایمات، آرامش روحی، ولایت و اتصال به ائمه معصومین (علیهم السلام)، خلوص، قوت تعقل در دو عرصه معاش و معاد و ... (همایونى ، 1386 ،ص211)
شاگردان و دانش آموختگان
شاگردان بانو را می توان به شش گروه تقسیم کرد:
1-شاگردانی که به طور منظم از اول شرح امثله تا مدارج علمی بالا در حوزه های مختلف چون عرفان و فلسفه و غیره در محضر بانو بوده اند مانند علویه همایونی که این بانوی فاضله 50 سال از عمر شریف خود را در برابر کرسی استادی ایشان زانو زد.
2-شاگردانی که برخی از کتاب ها را بدون ترتیب خاصی نزد ایشان تلمذ نموده اند و در درس ایشان حاضر بوده اند مثل خانم غازی که بعد از فوت بانو به تبلیغ وسیعی در شهر اصفهان مشغول شد و کتابهای بانو را در جلسات متعدد برای بانوان شیفته علم و معنویت می خواند و در واقع یکی از کسانی است که همواره در ارائه تفکر صحیح و همه جانبه ایشان کوشش فراوانی داشته و سخنگوی ایشان بوده است.
3-کسانی که علاوه بر شاگردی آن استاد فرزانه، خود از اساتید اولیه مکتب فاطمه (س) بوده اند.
4-خواهرانی که از شاگردان اولیه مکتب فاطمه (س) و اولین دستاورد این مکتب و مرام بودند.
5-بانوانی که در جلسات چهارشنبه (تفسیر) شرکت کرده و پرورش یافته وعظ و خطابه بانو بودند.
6-بانوانی که علاوه بر شرکت در جلسات چهارشنبه همیشه همراه و ملازم بانوی ایرانی بودند و ساعات زیادی از عمر خود را در محضر بانو بوده و از ایشان استفاده می کردند.
بانو روی تحصیلات بالا تاكید داشتند. می‌فرمودند: « علم با عمل، علم با تهذیب، علم با تزكیه . اگر علم بدون تزكیه شد ، برای انسان غرور می‌آورد ، ممكن نیست كه انسان بتواند صعود كند . سقوط ؛ حتمی و صد در صد است.» می‌فرمودند: «نفس را تزكیه كنید كه بعثت انبیا به همین دلیل بوده است.» وی در بیان مقام و موقعیت خاندان عصمت و طهارت و منزلت و جایگاه آنان تلاش می‌كرد، به طوری كه عشق و علاقه‌اش به مقام والای ولایت در كتاب « مخزن اللئالی فی مناقب مولی الموالی حضرت علی(ع) »، روشنگر این حقیقت است.
تألیفات بانو (ره)
آثار و تألیفات نورانی و الهی بانو در دوره سوم زندگی ایشان واقع گردید که در بخش بررسی زندگی ایشان این تقسیم بندی اعلام شد. بهترین معرّف انسان تجلیات او و رفتار، کردار و ظهور صفات درونی در حرکات و سکنات خارجی او و همچنین هم نشینان ایشان و محبوبین او می باشد، بوده است ( ریاحى ، 1376 ،ص97) و در اینجا آثار قلمی و مکتوبات بانو که نشان دهنده حالات و علاقه های وی می باشد را مورد بررسی قرار می دهیم اگر چه بانو به جهت شدت اخلاص و تواضعی که داشتند نام خود را هرگز روی کتابهایشان ننوشتند بلکه بنام بانوی ایرانی آنها را منتشر می کردند. مرحوم علامه آیت الله محمد تقی جعفری می گویند: «کتاب سیر و سلوک تألیف آن عالمه معظمه شاهد روشنی است به این که معارف و فلسفه های حرفه ای، روح ایشان را نساییده است، بلکه آن نوع دریافت ها و معارف ایشان را جلب کرده است که دانستن آنها غالباً با (شدن ها) همراه است...» (ریاحی، 1376، ص 83)از آنجا که ایشان از افاضات رحمانی و رشحات سبحانی برخوردار بوده اند یکی از بستگان نزدیک ایشان نقل نموده است: «حاجیه خانم وقتی قلم به دست می گرفتند و به نوشتن می پرداختند اصلاً خط خوردگی در نوشته های ایشان ملاحظه نمی شد.» (همایونی، 1386، ص 216) و ما سعی می کنیم کتب ایشان را به ترتیب نگارش توضیح دهیم:
1- الاربعین الهاشمیة فی شرح جملة من الاحادیث الواردة فی العلوم الدینیة (به زبان عربی) : اربعین الهاشمیه کتاب اربعین الهاشمیه اولین اثر قلمی بانو امین است. وی این کتاب را در سال 1315 ش در پنجاهسالگی به نگارش درآوردند. ایشان در آن به شرح و توضیح چهل حدیث از احادیث گرانقدر اهل‌بیت علیهمالسلام میپردازند. به دنبال چاپ این اثر بود که آن بانوی پرهیزگار دانشدوست به کسب درجه اجتهاد نائل شدند. موضوعات و محورهای اصلی مباحث این اثر عبارتند از: روش دعوت به ایمان، روش تزکیه، تشویق به عبادات، روش اسوه و الگوسازی در احادیث، روش موعظه و انذار، روش تعلیم حکمت، روش فریضهسازی، مداومت و محافظت بر عمل، روش انذار، و قهر و مهر و... وی این کار را با هدف نشر احادیث معصومین علیهالسلام و نیل به ثواب و برکات حفظ سخنان آنها انجام دادند؛ چون پیامبر اکرم صلیاللهعلیهوآلهوسلم فرمودند: «هرکس چهل حدیث از احادیث ما را که مورد نیاز دین مردم است حفظ کند، خداوند در روز قیامت او را فقیه و عالم محشور میکند». این کتاب را یکی از شاگردان بانو امین به نام خانم زینتالسادات همایونی به فارسی ترجمه کردهاند.
2- مخزن اللئالی در فضیلت مولی الموالی حضرت علی بن ابی طالب (علیه السلام) ایشان بعد از مسافرت به نجف اشرف و زیارت جدّش امیرالمؤمنین (علیه السلام)، نذر می کند اگر حاجتش بر آورده شود کتابی در مورد حضرت بنویسد و بعد از رسیدن به حاجت در دریایی از فکر و تحیر در باب چگونگی اداء نذر فرو می رود. خود می گوید: « پس از یأس و نا امیدی در دریای فکر فرو رفتم، ناگاه این حدیث را متذکر گشتم «ما لا یدرک کله لا یترک کله» یعنی نباید انسان ترک کند چیزی را که مقدور او می باشد برای چیزی که مقدور او نیست. پس گستاخانه متعرض این شدم که شمه ای از فضائل و مناقب آن حضرت را بیان نمایم...» این کتاب را یکی از شاگردان بانو امین به نام خانم زینت السادات همایونی به فارسی ترجمه کرده اند.
3- سیر و سلوک در روش اولیاء طریق سیر سعداء : این کتاب بنابر نوشته خود بانو در پایان کتاب در روز شنبه دوم شهر رجب سنة 1363 قمری هجری مطابق سوم تیرماه سال 1323 شمسی به پایان رسید. یعنی نوشتن آن با کشف حجاب رضاخانی، حمله به مبانی اعتقادی و ایمانی و اخلاقی مردم واقع شده است. وی در این کتاب حقیقت انسانی و اینکه انسان در چه مقام و رتبه ای و متعلق به چه عالمی می باشد را بسیار زیبا، عمیق و روان بیان می کند و راه های رسیدن به جایگاه حقیقی و منازل سلوک و مراحل تکامل انسانی که نهایت آن توحید و فناء فی الله می باشد را به خوبی به رشته تحریر در می آورد. این کتاب اولین بار در سال 1323 به چاپ رسید.
4- معاد یا آخرین سیر بشر : مرحومه بانو با مشاهده وضعیت اجتماع و این که بعضی از انسان ها از حقیقت وجود خود و گوهرة انسانیت غفلت کرده اند و تنها به بعد جسمانی و زندگی مادی اهمیت می دهند، واقعاً رنج می بردند و بر همین اساس تصمیم گرفت، کتابی پیرامون سیر تکاملی انسان و اینکه بشر برای این دنیای چند روزه خلق نشده است، بنویسد.
5- روش خوشبختی و توصیه به خواهران ایمانی : دوران اجباری کشف حجاب که در کشور صورت گرفت، اکثر زنان ایرانی و مسلمان با این برنامه حکومت وقت مخالفت کردند و از حجاب و پوشش خود دست بر نداشتند و حتی برخی از زنان در این مدت از خانه و محل خود بیرون نیامدند تا مبادا بی حجاب در مقابل مردان نا محرم ظاهر شوند. دولت پهلوی نیروهای خود را بسیج کرده و مأموران کلانتری ها چادرها را از سر زنان با حجاب کشیده و بانوان مؤمنه را مورد اذیت و آزار قرار می دادند و از رانندگان تعهد گرفته بودند که زنان با حجاب را سوار نکنند و هرگونه خرید و فروش با خانم های محجبه ممنوع شده بود. مجموعه این عوامل و تبلیغات وسیع دستگاه حکومت در ترویج تجدد گرایی و غرب گرایی و معرفی کردن ضد ارزش های شیطانی به عنوان عوامل خوشبختی موجب شد تا بانو (ره) اقدام به نوشتن این کتاب نماید.این کتاب با تحقیق و اضافات آقای محمد رضا نیلفروشان به زیور طبع آراسته شده است.
6- النفحات الرحمانیه فی الواردات القلبیة (به زبان عربی) : این کتاب از برجسته ترین کتب بانو (ره) در زمینه عرفان و معرفت حق تعالی می باشد و بیان کننده حالات عرفانی و واردات و شهودات قلبی ایشان است و شامل بعضی از رؤیاهای صادقه ایشان است که به صورت چهار وقعه بیان شده است و همچنین شامل 55 نفحه رحمانیه که عمده مشاهدات و اشراقات قلبیه در آن بیان شده، می باشد نگارش آن در ماه رجب سال 1369 مطابق با 1329 هجری شمسی پایان یافت که سن بانو (ره) در حدود 55 سال شمسی بوده، بنابراین حالات عرفانی ایشان از این سال به بعد که شاید بیشترین و کامل ترین حالات ایشان است بیان نشده است.
7- جامع الشتّات (به زبان عربی) : وقتی که آوازه علمی و عرفانی بانو (ره) داخل و خارج کشور را فرا گرفت از اطراف و اکناف سؤالات مختلف در موضوعات متعدد فقهی، اصولی، عرفانی و ... به سمت ایشان سرازیر شد و بسیاری از سؤال کنندگان با القابی زیبا در مدح ایشان و حتی بعضی از آنها با اشعاری بسیاری متین و پر محتوا در عظمت وی، با طرح سوالات از ایشان توضیح می خواستند و ایشان تمامی آن سوالات را بسیار عالمانه و فقیهانه پاسخ دادند. این پرسش ها و پاسخ ها بوسیله آیت الله حاج شیخ مرتضی مظاهری (ره) که از اساتید بانو (ره) بودند جمع آوری و مرتب شد و تحت عنوان جامع الشتات (جامع مطالب پراکنده و سوالات مختلف) به زبان عربی منتشر گردید.
8- مخزن العرفان در تفسیر قرآن مجید (پانزده جلد): این اثر مشتمل بر پانزده جلد میباشد و تفسیر جامعی از قرآن کریم است. نقل میکنند بانو امین پس از تفسیر دو جزء اوّل قرآن از بیم آن که شاید براي تمام کردن تفسیر کل قرآن عمرش وفا نکند به تفسیر جزء سی ام میپردازند. بعد از آن به تدریج این کار را دنبال میکنند تا سرانجام در اواخرعمر پربرکتشان آن را کامل میکنند. روش ایشان در تفسیر آن است که از همان آغاز عین آیات را می آورند، آن گاه ترجمه و توضیح آن را بیان میکنند، سپس به همراه توضیح چگونگی شأن نزول آیات، به نقل اقوال مفسران واحادیث معصومین علیهالسلام میپردازند. در پایان نیز نظریه و برداشت خودشان را عرضه میکنند به طور کلی میتوان شیوه بانو امین را در تفسیر قرآن همانند روش صدرالمتألهین، فلسفی و عرفانی دانست.
9- اخلاق و راه سعادت: کتاب اخلاق بانو امین اقتباسی است از تَهذیب الاخلاق و تطهیر الاعراق ابن مسکویه ، توضیح آن که مؤلف پس از ترجمه این کتاب دیدگاه هاي خود را به همراه توضیحاتی که در نظر داشته اند بیان میکنند. این اثر که بهترین کتاب اخلاقی تا قرن پنجم محسوب میشود، مشتمل بر هفت مقاله اخلاقی است. مباحث این کتاب علاوه بر جنبه اخلاقی از اهمیت و ارزش علمی بیشتري برخوردار است. مجموعه مطالب این کتاب در 362 صفحه تنظیم و در تاریخ 19رجب 1368 ق چاپ شده است.( همایونی ، 1386، صص 107- 108 و مجموعه مقالات اولین کنگره بزرگداشت بانو ، 1372، ص 26)
رحلت بانو
بانو بعد از سالهای زیاد ریاضت و عبادت تحمل رنجها، ملاقات ها و سختی ها در این سیر الی الله و سفر از عالم فناء به عالم بقاء، ضعف عمومی و ناتوانی جسمی بانو را فرا می گیرد و مانع حضور او در فعالیت های اجتماعی و مکتب فاطمه (س) یکی از آثار با برکت وی در تربیت شاگردان و بانوان نمونه بود، می شود. ضعف و بیماری ایشان به حدی می رسد که تنها فرزند ایشان به مادر می گوید: «مادر شما یک زن عالمه، فاضله و موحده به تمام معنی هستید، چرا باید این قدر زجر و درد بکشید»؟! بانو با نهایت آرامش می گوید: «صوفی نشود صافی تا در نکشد جامی؛ پسرم من باید خالص شوم، اینها امتحان الهی است و باید امتحان پس داد.» سرانجام روز موعود و لقاء الهی فرا می رسد اول ماه مبارک رمضان 1403 هـ . ق مطابق با 23 خرداد ماه 1362 هـ . ش بانو در بستر احتضار است و بعد از مدتی خاموشی چشم های بسته وی باز می شود و لب هایش شروع به حرکت می کند. چشم هایی که در خلوت شب های بسیار در مناجات با پروردگارش می گریست و شب ها را در عبادت خدایش به بیداری به سرمی برد. و لب هایی که سال های متمادی ذکر خدا بر آن جاری بود، هم اکنون آخرین کلمات را در عالم دنیا زمزمه می کند و وحدانیت محبوب و معبودش و رسالت جدّش و ولایت پدرش بر زمزمه های خاموشش جاری می شود. در همان هنگام صدای اذان مؤذن بلند بود الله اکبر، الله اکبر، اشهد ان لا اله الا الله، چشمان بانو به آسمان دوخته می شود، اشهد ان محمداً رسول الله دیده پر نورش به قبله متمایل می شود. اشهد ان امیرالمؤمنین علیاً ولی الله و این ندای ملکوتی آخرین جمله ای بود که در این عالم فانی در گوش او طنین انداز شد. (علويه همايوني،1386، ص82) و عاقبت این بانوی آسمانی حاجیه خانم امین به ملکوت اعلی پیوست و جان به جان آفرین تقدیم نمود و در جوار رحمت الهی قرار گرفت. روحش شاد و یادش جاودانه باد.
