چکيده
«نیاز» یکی از مسائل مهم در حوزه روانشناسی است زیرا منشا رفتارهای انسان میباشد. روانشناسان غربی در این باره بسیار سخن گفتهاند. مهمترین نظریه پرداز در این عرصه مازلو میباشد. نظریه او در این حوزه توانسته است به عنوان نظریة معیار در حوزههای مختلف روانشناسی و به تبع آن مدیریت محسوب شود. این تحقيق، به دنبال بررسی موضوع نیاز از منظر قرآن است و به تبع آن به دنبال پاسخگويي به اين سؤال بوده است که: «نيازهاي انسان در حيات اخروي و دنيوي از منظر قرآن چيست؟ » برای رسیدن به پاسخ این سوال، از روش تحقیق موضوعی در قرآن بهره گرفته شده است. در راستای این کار، نخست کلید واژه «فقر و غنا» انتخاب گردیده و با تدبر در آیاتی که در آنها واژههای مورد نظر آمده است. همچنین مراجعه به تفاسیر، نگاه و نظریه قرآنی به دست آمد. در گام بعدی این نظریه با دیدگاههای روانشناسان غربی در یک مطالعه تطبیقی بررسی شده است.
نظریه قرآنی در این خصوص را میتوان ترکیب انسان از جسم و روح، همچنین نیازمندی بدن وی در حیات دنیا و آخرت، صورتبندی کرد. انتخاب نیازهای اصیل که او را به سعادتمندی برساند، همانند تعیین سرنوشت او میباشد. قرآن به تعيين نيازهاي دنيوي در پرتو بصيرت قرآني تأکيد دارد تا فرد در سايه ايمان به خداوند و اعمال صالح به رضايت از زندگي در حيات اخروي دست يابد. انسان در ديدگاه قرآن، ذاتاً نيازمند به خالق خود ميباشد و توانگري مالي يا علمي نميتواند وي را از خداوند بينياز نمايد. افرادي که از اين طريق راه بينيازي را ميپيمايند به «سراب بينيازي» و خسران در حيات اخروي ميرسند.
دستاورد مطالعه تطبیقی نظريه مازلو با نظریه مستخرج از آیات قرآن، سه شباهت و پنج تفاوت ميباشد .هر دو دیدگاه به نیازمندی انسان و نیازهای شناختی و حیات دنیوی وی توجه دارند. اما قرآن بر خلاف مازلو نیازها را دارای سلسله مراتب نمیداند و با چشم انداز وسیع تری نیازهای انسان در سرای آخرت را بیان نموده و نیاز به رهبری، خود شکوفایی، شکل گیری نیازها بر محور ایمان را بیان میدارد. مبناي اختلاف نظريه ها، تفاوت انسان شناسي دو ديدگاه است.
کليد واژه ها: تحقیق موضوعی، انسان‌شناسي اسلامي، سلسله نيازها، نيازهاي دنیوی، نيازهاي اخروی، مازلو.
نتيجه
پرسش آغازين تحقيق ، بررسي نيازهاي دنيوي و اخروي از منظر قرآن کريم مي باشد . پژوهشگر با بکارگيري روش تحقيق موضوعي به بررسي دو واژه «فقر» و «غني» در قرآن کريم پرداخته است و مقارن با آن به بررسي نيازهاي انسان از منظر کارشناسان و صاحبنظران غربي پرداخته و در ميان آنها نظريه مازلو را به علت مقبوليت آن در جوامع امروزي مورد بحث و بررسي قرار داده است . نتايج و دستاوردهاي پژوهش به شرح ذيل مي باشد :
الف) ارائه انسان شناسي قرآني
ب) از ديدگاه قرآن بصيرت يک نياز انساني است ، که تأمين ديگر نيازها در پرتو آن شکل مي گيرد.
ج) احصاء نيازهاي اخروي و دنيوي انسان از ديدگاه قرآن :
نيازهاي اخروي:
1- نيازهاي غيرمادي : رضايت از زندگي اخروي در سايه کسب خشنودي خداوند
2- نيازهاي مادي :
الف) نيازهاي جسمي-زيستي (خوراک ، پوشاک ، مسکن )
ب) نيازهاي اجتماعي در آخرت (شفاعت ، روابط اجتماعي سالم )
نيازهاي دنيوي :
1- نيازهاي مادي : الف)جسمي-زيستي (شغل ، خوراک ، خواب ) ب) نيازهاي اجتماعي(عضويت در گروه ، نياز به رهبر ، الگوهاي نيکو )
2- نيازهاي غير مادي : الف) ايمان به خدا (ياد و ذکر الهي ، تفکر در آفريده هاي خداوند ) ب) عبرت از گذشته سياه اقوام پيشين ج) طالب قرب الهي شدن (خودشکوفائي)
د) ارائه آسيب شناسي بي نيازي از نگاه قرآن که با عنوان سراب بي نيازي مطرح گرديده است .
ه) از ديگر دستاوردهاي اين پژوهش تطبيق نظريه قرآن و مازلو در موضوع نيازهاي انسان مي باشد. پژوهشگر با بررسي دو ديدگاه به شباهتها و تفاوتهاي آنها همچنين منشأ اختلاف نظريه ها دست يافت .
تشابهات :
1- هر دو ديدگاه انسان را موجودي نيازمند مي دانند .
2- توجه به نياز شناخت و بصيرت در هر دو ديدگاه وجود دارد .
3- هر دو ديدگاه به نيازهاي دنيوي انسان توجه نموده اند .
تفاوتها :
1- قرآن علاوه بر نيازهاي دنيوي به نيازهاي اخروي هم توجه خاص دارد .
2- قرآن بر خلاف مازلو نيازها را داراي سلسله مراتب نمي داند .
3- خودشکوفايي که مازلو مطرح مي کند با نظريه قرآن در اين زمينه متفاوت است .
4- قرآن برخلاف مازلو شرط کمال انسان را ، شکل گيري نيازهاي او بر محور ايمان مي داند .
5- نياز به رهبري از سوي قرآن مطرح مي گردد اما اين نياز در سلسله نيازهاي مازلو جايگاهي ندارد .
پژوهشگر به علت محدود بودن زمان به کلياتي از نيازهاي انسان دست يافته که هر يک از آنها نياز به پژوهشي جداگانه دارند . در جريان پژوهش به سوالاتي دست يافته شد که پژوهشگران ديگر مي توانند به بررسي آنها از ديدگاه قرآن بپردازند :
1- ويژگيهاي افراد خودشکوفا از منظر قرآن چيست؟
2- عوامل ناکامي انسان در خودشکوفا شدن از منظر قرآن چيست؟
3- ويژگيهاي جوامع انساني در حيات اخروي چيست؟
منابع
قرآن کريم
ايزوتسو ، توشيهيکو ، 1360 ، ساختمان معنايي مفاهيم اخلاقي-ديني در قرآن ، دکتر فريدون بدره اي ، انتشارات قلم
استيفن پي ، رابينز ، 1386 ، رفتار سازماني (مفاهيم ، نظريه ها ، کاربردها ) چاپ يازدهم ، مترجمان دکتر علي پارسائيان و دکتر سيد محمد اعرابي ، تهران ، نيل
تمري ، محمد ، سيماي نيازهاي انسان از منظر قرآن کريم ، پايان نامه کارشناسي ارشد ، چاپ نشده ، دانشگاه شهيد اشرقي اصفهاني
پاشايي ، محمد تقي ، 1387 ، زندگاني 14 معصوم(چاپ اول) ، قم آثار دانشوران
جوادي آملي ، 1387 ، تفسير موضوعي قرآن کريم (جامعه در قرآن ) ، چاپ اول ، اسرا
...................... ، 1378 ، تفسير موضوعي قرآن کريم(حيات انسان در اسلام ، چاپ اول ، نشر اسرا
..................... ،1378 ، تفسير موضوعي قرآن کريم(هدايت در قرآن )
...................... ،1386، تفسير موضوعي قرآن کريم(معاد در قرآن )(1) ، چاپ پنجم ، مرکز نشر اسراء
.................... ، 1386 ، تفسير موضوعي قرآن کريم (صورت و سيرت انسان در قرآن ، چاپ پنجم ، مرکز نشر اسراء
................... ، 1386 ، تفسير موضوعي قرآن کريم (معاد در قرآن (2)) ، چاپ چهارم ، مرکز نشر اسراء
رضائيان ، علي ، 1379، مديريت رفتار سازماني ، مؤسسه انتشارات و چاپ دانشگاه تهران
رفيع پور ،فرامرز ، 1364 ، جامعه روستايي و نيازهاي آن ، چاپ اول ، شرکت سهامي انتشار
شجاعي ، محمدصادق ،1386 ، نظريه نيازهاي معنوي از ديدگاه اسلام و تناظر آن با سلسله مراتب نيازهاي مازلو ، فصلنامه مطالعات اسلام و روانشناسي ،ش 1 ، ص ص 87-116
شولتز ، دوان ، شولتز ، سيدني الن ، 1998 ، نظريه هاي شخصيت ، چاپ ششم ، ترجمه يحيي سيد محمدي ، تهران ، نشر هما
طباطبائي ، سيد محمد حسين ، 1366 ، الميزان في تفسير القرآن ، ج40 ،ترجمه محمد باقر موسوي همداني ، تهران ، کانون انتشارات محمدي
............................................... ، 1360 ،الميزان في تفسير القرآن ، ج38 ، ترجمه محمد باقر موسوي همداني ، تهران ، کانون انتشارات محمدي
.............................................. ،1360 ، الميزان في تفسير القرآن ، ج 37 ، چاپ اول ، ترجمه محمد باقر موسوي همداني، تهران ، کانون انتشارت محمدي
............................................ ، 1370 ، اميزان في تفسير القرآن ، ج29 ، چاپ پنجم ، ترجمه محمدباقر موسوي همداني ، تهران ، کانون انتشارت محمدي
طبرسي ، ابوعلي فضل بن الحسن ،1380 ، ترجمه تفسير مجمع البيان ، جلد دوازدهم ، چاپ اول ، ترجمه علي کرمي ، تهران ، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامي
...................................................... ، 1380 ، ترجمه تقسير مجمع البيان ، جلد سيزدهم ، چاپ اول ، ترجمه علي کرمي ، تهران ، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامي
...................................................... ، 1380 ، ترجمه تقسير مجمع البيان ، جلد چهاردهم ، چاپ اول ، ترجمه علي کرمي ، تهران ، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامي
...................................................... ، 1380 ، ترجمه تقسير مجمع البيان ، جلد پانزدهم ، چاپ اول ، ترجمه علي کرمي ، تهران ، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامي
عبدالباقي ، محمد فؤاد ، 1364 ، المعجم المفهرس ، قاهره ، دارالکتب مصريه
فرانسو بريکو ، ريمون بودون ، 1383 ، فرهنگ جامعه شناسي انتقادي ، چاپ اول ، ترجمه عبدالحسين نيک گهر
قرا ملکي ، احد فرامرز ، 1383 ، اصول و فنون پژوهش در گستره دين پژوهي ، چاپ اول ، انتشارات مرکز مديريت حوزه علميه قم
قرشي ، علي اکبر ، 1390 ، قاموس قرآن ، جلد 5 ، تهران ، دارالکتب اسلامي
کاوياني ، محمد ، کريمي ، محمدرضا ، 1390 ، منابع انگيزش اخلاقي با رويکرد تطبيقي بين ديدگاه علامه طباطبائي و مازلو ، فصلنامه علمي–پژوهشي مطالعات اسلام و روانشناسي ، ش 9 ، صص 79-104
مازلو ، آبراهام ، 1367 ، انگيزش شخصيت ، ترجمه احمد رضواني ، مشهد ، معاونت فرهنگي آستان قدس رضوي
مرادي زنجاني ،حسين ،1380 ،روش تحقيق موضوعي در قرآن کريم ، زنجان ، قلم مهر
معلوف ، لوييس ، 1384 ، المنجد عربي به فارسي ، جلد 1 ، چاپ پنجم ، انتشارات ايران
......................... ، 1384 ، المنجد عربي به فارسي ، جلد 2 ، چاپ پنجم ، انتشارات ايران
ميرشکار ، فهيمه ، 1391 ، بررسي ميزان انطباق غايت موقوفات با نيازهاي جامعه يزد ، پايان نامه سطح دو حوزه ، چاپ نشده ، مدرسه علميه الزهراء يزد
