چکیده
یکی از معارف گرانسنگ قرآن کریم در زمینه جهان شناسی توحیدی، این است که همة موجودات، تسبیحکننده خدای تعالی هستند. تسبیح عامه موجودات، از ملائک و انبیا، جن و انس، حیوانات و نباتات، بلکه هرآنچه که سهم و حظی از وجود دارد، حقیقتی انکارناپذیر است که در قرآن و احادیث بارها از آن سخن به میان آمده است. آنچه که در این میان مایه تعجب و حیرت و یا انکار بیخبران میگردد، شعور و تسبیح (مقالی) جمادات، نباتات و حیوانات است.
گروهی از مفسران، تسبیح در جمادات را «تسبیح مجازی» یا «تسبیح حالی» دانستهاند و برخی دیگر، تسبیح همة موجودات از جمله جمادات را «تسبیح حقیقی» میدانند. این تحقیق تلاش میکند تا ضمن توجه به مبانی هر دو دیدگاه، نظر درست را در اینباره کشف کند. همه موجودات جهان از روی درک، شعور و آگاهی به تسبیح و تنزیه خداوند بزرگ اشتغال دارند و هر موجودی در هر پایهای از وجود که هست و هر اندازه که از هستی سهمی دارد، به همان اندازه به خالق و آفریدگار خود علم و آگاهی دارد و او را از این طریق حمد و ثنا میگوید و از نقایص و عیوب تنزیه میکند.
دقت در آيات او- که موجودات هستي را در حال تسبيح و سر در خط فرمان الهي معرفي ميکند- به انسان ميآموزد که آفريدگار خود را بشناسد و اين شناسايي، داراي اثر و بازتاب باشد؛ يعني در هر کنش و واکنش، انسان خدا را در نظرداشته باشد و او را ناظر برحال و اعمال خويش بداند و اطاعت از او را موجب ثواب و پاداش و عصيان او را، سبب کيفر و گناه بشناسد تا همواره چهره دروني او به سوي خدا و در انديشه او باشد و تأثير اين حالت در چهرة برون اعضاي او مشاهده شود؛ به دستورهای الهي گردن نهد و از آنچه نهي فرموده، دوري جويد، تا در راه بندگي کامياب گردد و عنایات پروردگارش را به خود جلب نمايد.
کلیدواژه ها: تسبیح جمادات، تسبیح حقیقی، تسبیح مجازی، تسبیح حالی.
نتیجه گیری
قرآن در آيات متعددی از تسبيح موجودات جهان خبر ميدهد که از همه صريح تر، آيه 44 سوره اسراء ميباشد که ميفرمايد: *( إِنْ مِنْ شَيْءٍ إِلاَّ يُسَبِّحُ بِحَمْدِهِ وَ...)*؛ همه چيز از ذره بيمقدار تا کهکشان، از مادة اتم تا هسته مرکزي جهان، همگي يک زبان و متفق، تسبيحگوي ذات باري تعالي هستند و تقديس و تحميد او ميگويند.
سراسر عالم هستي، در برابر مشيت و اراده حق، مطيع و منقاد صرف هستند و با نظم و ترتيبي که قدرت بيحد و بيانتهاي او بر ايشان منظم فرموده، تماماً به وظيفه خود آشنايند و هيچ وقت، هيچگونه اختلالي در وضع وجوديشان پيدا نميشود و راهي را که قدرت بيحد او برايشان مقدر فرموده، ميپيمايند. از يک «دانه» که در محيط مساعد مورد پرورش قرار ميگيرد، تا شمس جهان افروز و از يک نطفة بيمقدار تا منظومههاي عالم بالا، عموماً مطيع صرف اويند و راه خود را در مسيري که او معين فرموده، ميپيمايند.
دقت در آيات او- که موجودات هستي را در حال تسبيح و سر در خط فرمان الهي معرفي ميکند،- به انسان ميآموزد که آفريدگارخود را بشناسد و اين شناسايي، داراي اثر و بازتاب باشد؛ يعني درهر کنش و واکنش، انسان خدا را در نظرداشته باشد و او را ناظر برحال و اعمال خويش بداند و اطاعت از او را موجب ثواب و پاداش و عصيان او را، سبب کيفر و گناه بشناسد تا همواره چهره دروني او به سوي خدا و در انديشه او باشد و تأثير اين حالت در چهره برون اعضاي او مشاهده شود؛ به دستورهای الهي گردن نهد و از آنچه نهي فرموده، دوري جويد، تا در راه بندگي کامياب گردد و عنایات پروردگارش را به خود جلب نمايد.
آنچه در این پژوهش به عنوان پيشنهاد ميتوان مطرح کرد، اين است که هر چند موضوع «تسبيح جمادات»، يک موضوع جزيي از معارف عميق و فراوان قرآني است، اما کم تر به آن توجه شده و سزاوار است که مفسران و محققان با توجه به دستاوردهاي جديد علمي و انديشههاي عميق اسلامي و ديني به آن مقوله بيشتر بپردازند و به عنوان کتاب يا رسالههاي زيبا و خواندني در دسترس علاقهمندان به معارف الهي و قرآني قرار گيرد.
نمایه منابع و مآخذ
1.قرآن
2.ابن عجيبه، احمد بن محمد، البحر المديد في تفسيرالقرآن المجيد، احمد عبدالله قرشي رسلان، دكتر حسن عباس زكي، قاهره 1419 ق.
3. بانوي اصفهاني، سيده نصرت امين، مخزن العرفان در تفسير قرآن، نهضت زنان مسلمان، تهران 1361 ش.
4. بحراني، سيد هاشم، البرهان في تفسير القرآن، قسم الدراسات الاسلامية موسسه البعثه، تهران: بنياد بعثه، قم 1416 ق.
5. بروجردي، سيد محمد ابراهيم، تفسير جامع، انتشارات صدر، چاپ ششم، تهران 1366 ش.
6. بلاغي، سيد عبد الحجت، حجة التفاسير و بلاغ الإكسير، انتشارات حكمت، قم 1386 ق.
7. جعفري، يعقوب،کوثر [بی تا].
8. حجازي، محمد محمود، التفسير الواضح، دار الجيل الجديد، چاپ دهم، بيروت 1413 ق.
9. حسيني شاه عبدالعظيمي، حسين بن احمد، تفسير اثنا عشري، انتشارات ميقات، تهران 1363 ش.
10. حسيني شيرازي، سيد محمد، تقريب القرآن إلي الأذهان، دار العلوم، بيروت 1424 ق.
11. حسيني همداني، سيد محمد حسين، انوار درخشان، محمد باقر بهبودي، كتاب فروشي لطفي، تهران 1404 ق.
12. خميني، سيد مصطفي، تفسير القرآن الكريم( خميني)، موسسه تنظيم و نشر آثار امام خميني( ره)، قم 1418 ق.
13. رشيدالدين ميبدي، احمد بن ابي سعد، كشف الأسرار و عدة الأبرار، علي اصغر حكمت، انتشارات امير كبير، چاپ پنجم، تهران 1371 ش.
14. رهنما، زين العابدين، ترجمه و تفسير رهنما، انتشارات كيهان، تهران 1346 ش.
15. راغب اصفهاني، حسين بن محمد، المفردات في غريب القرآن، صفوان عدنان داودي، دارالعلم الدار الشامية، دمشق بيروت 1412 ق.
16. رضى، نهج البلاغة، هجرت، قم1414ق.
17. زحيلي، وهبة بن مصطفي، التفسير المنير في العقيدة و الشريعة و المنهج، دار الفكر المعاصر، چاپ دوم، بيروت- دمشق 1418 ق.
18. زمخشري ،محمود، الكشاف عن حقائق غوامض التنزيل، دار الكتاب العربي، چاپ سوم، بيروت 1407، ق.
19. سبزواري نجفي، محمد بن حبيب الله، ارشاد الاذهان الي تفسير القرآن، دار التعارف للمطبوعات، بيروت 1419 ق.
20. سيوطي، جلال الدين، الدر المنثور في تفسير المأثور، كتابخانه آية الله مرعشي نجفي، قم 1404 ق.
21. صدرالمتالهين، محمد بن ابراهيم، تفسير القرآن الكريم( صدرا)، انتشارات بيدار،قم 1366 ش.
22. طباطبايي، سيد محمد حسين، الميزان في تفسير القرآن، دفتر انتشارات اسلامي جامعه مدرسين حوزه علميه قم، چاپ پنجم، قم1417 ق.
23. طبرسي، فضل بن حسن، تفسير جوامع الجامع، انتشارات دانشگاه تهران و مديريت حوزه علميه قم، تهران 1377 ش.
24. طبرسي، فضل بن حسن، مجمع البيان في تفسير القرآن، با مقدمه محمد جواد بلاغي، انتشارات ناصر خسرو، چاپ سوم، تهران1372 ش.
25. طيب ،سيد عبد الحسين، اطيب البيان في تفسير القرآن، انتشارات اسلام، چاپ دوم، تهران 1378 ش.
26. فيض كاشاني، ملا محسن، تفسير الصافي، حسين اعلمي، انتشارات الصدر، چاپ دوم ، تهران 1415 ق.
27. فيومي، احمد بن محمد، مصباح المنير.
28. قرائتي، محسن، تفسير نور، مركز فرهنگي درسهايي از قرآن، چاپ يازدهم،تهران 1383 ش.
29. قرشي، سيد علي اكبر، تفسير احسن الحديث، بنياد بعثت، چاپ سوم تهران 1377.
30. قرشي، سيد علي اكبر، قاموس قرآن، دار الكتب الإسلامية، چاپ ششم، تهران 1371 ش.
31. قرطبي، محمد بن احمد، الجامع لأحكام القرآن، انتشارات ناصر خسرو، تهران1364 ش.
32. قمي، شيخ عباس، کليات مفاتيح الجنان، مرحوم مهدي الهي قمشه اي، چاپ يازدهم، قم1385.
33. قمي مشهدي، محمد بن محمدرضا، تفسير كنز الدقائق و بحر الغرائب، حسين درگاهي، سازمان چاپ وانتشارات وزارت ارشاد اسلامي، تهران 1368 ش.
34. كاشاني، ملا فتح الله، تفسير منهج الصادقين في الزام المخالفين، كتابفروشي محمد حسن علمي،تهران 1336 ش.
35. ملاحويش، آل غازي عبدالقادر(قرن چهاردهم، سني)، بيان المعاني، دمشق: مطبعة الترقي، اول،1382 ق.
36. موسوي همداني، سيد محمد باقر، ترجمه تفسير الميزان، دفتر انتشارات اسلامي جامعهي مدرسين حوزه علميه قم، چاپ پنجم، قم 1374 ش.
37.مجلسی، بحار الأنوار الجامعة لدرر أخبار الأئمة الأطهار،اسلامیه، تهران
38. نيشابوري، نظام الدين حسن بن محمد، تفسير غرائب القرآن و رغائب الفرقان، شيخ زكريا عميرات، دار الكتب العلميه، بيروت 1416 ق.
