چکیده
قرآن کریم معانی والای خود را به شیوه های مختلف بیان کرده و یکی از این شیوه ها ترسیم کردن و نمایش دادن معارف و مفاهیم دینی و اخلاقی در قالب تصویر می باشد.تصوير ابزار خاص و مناسب در اسلوب بيان قرآنى است. قرآن معانى انتزاعى را به مدد تصاوير محسوس و خيال انگيز مىنماياند. منظور از «تصویرسازی مفاهیم اخلاقی در قرآن» پرداختن به این مهم است که قرآن چگونه آموزه های اخلاقیش را در قالب تشبیه و تمثیل و داستان و . . . به تصویر کشیده است تا بتواند تأثیر عمیقتری بر مخاطبانش داشته باشد. غرض از انجام این پژوهش، نگاهی به آموزه های اخلاقی قرآن با شیوه و سبکی نو ، جذاب و تأثیرگذار است. هدف از آوردن این تعابیر و تصاویر اخلاقی در قرآن کریم، توجه دادن همگان به اهمیت رعایت مسائل اخلاقیست، و از آنجا که قرآن منشور اخلاق است، بهترین نمونه و سرمشق برای انسانهاست تا با الگوبرداری و پیاده کردن دستورات و پیامهای اخلاقی آن، خانواده ها و جوامع اسلامی سلامت خود را حفظ کنند.آنچه در این مختصر بیان شده، اجمال و شمه ای از مفاهیم اخلاقی فراوانی بود که در قرآن با مهارت تمام ترسیم شده و به نمایش درآمده و هنوز در این زمینه مطلب ناگفته بسیار است و جا دارد که قرآن پژوهان این موضوع را از جنبه های مختلف و بصورت کاربردی مورد توجه و پژوهش قرار دهند. پژوهش حاضر توصیفی و از نوع تحلیل محتوا می باشد و روش جمع آوری اطلاعات، مطالعه ی کتابخانه ای است.
کلید واژه : قرآن ، تصویر ، اخلاق ، مفاهیم اخلاقی، روشهای تصویرسازی.
نتیجه گیری
مباحث اخلاقی از مهمترین مباحث قرآن است، و از یک نظر مهمترین هدف انبیای الهی را تشکیل می دهد، زیرا بدون اخلاق نه دین برای مردم مفهومی دارد، و نه دنیای آنها سامان می یابد.اصولا زمانی انسان شایسته ی نام انسان است که دارای اخلاق انسانی باشد.
تصویرگری حقایق و مفاهیم اخلاقی در قرآن، اهدافیدارد که از جمله ی آنها می توان به موارد ذیل اشاره کرد :
- در روش تصویری، ضمن انتقال یک پیام به مخاطب، موجی از حس و حرکت و نشاط به انسان منتقل می گردد و رگ عواطف آدمی به حرکت و جنبش در می آید. از همین روست که قرآن فراوان از این روش بهره می جوید و با تعابیر اعجازگر خود صحنه های زنده و احساس برانگیز می آفریند.
-قرآن کریم تصویر را ابزار بیان معانی دینی و اخلاقی بر گرفته است، چون تصویر بر جانها از بیانِ صرف تأثیرگذارتر است.
-گاهی با واقعیاتی در زندگی مواجهیم که درک آنها به یک عمر طولانی نیازمند است، اما قرآن به زیبایی تمام در قالب یک صحنه ی زنده و گویا، راه را بر فهم آن حقیقت هموار و کوتاه می سازد و آن را به صورت مجسّم در پیش روی ما می گذارد.
قرآن از شیوه های مختلفی برای ترسیم کردن مفاهیم وآموزه های اخلاقی استفاده کرده است :
- قرآن کریم در ریتم موسیقی واژگان و دلالت بر معنای دینی و ارتباط آن با تصویر هنری به حد اعجاز رسیده است. دقت در گزینش واژگان با شکلهای محسوس و دلالتهای هنری آن، خیال و چشم و گوش را سیراب میسازدو به این ترتیب معانی اخلاقی از روزنه های متعدد وارد جان می شود.
- یکی از بهترین روشها در به تصویر کشیدن مسائل انسانی و اخلاقی، تشبیهات لطیف و زیبایی است که در قرآن آمده است. تشبيهات قرآن، جامع محاسن نكات بديعى بوده و رساترين بيان در ارائه فنّ ترسيم معانى شناخته شده است.
- هر يك از مثالهاى قرآن، در اصل براى به تصوير كشيدن يكى از فضائل اخلاقى،به منظور زيبا دادن آن در منظر عموم و ترغيب و تشويق مردم بدان و در مجموع بپا داشتن شعائر اخلاقى و انسانى در جامعه، و يا ترسيم يكى از رذائل اخلاقى به منظور زشت جلوه دادن آن در ديدگان، و تحذير و بازداشتن مردم از آن و در نهايت پاك نمودن صحنه ی جامعه از لوث زشتيها و پليديها است.
-تقابل های دقیق و لطیفی در میان سیماهایی که تعبیرات زیبای قرآنی نقش میزنند به چشم می خورد و این تقابل، خود از جمله روش های تصویرپردازی و به سخن درآوردن واژه هاست و تعابیر قرآن، از این شیوه فراوان برای ترسیم صحنه ها بهره می جوید.
- خداوند متعال از ابزار مؤثر داستان، برای انتقال پیام آسمانی و انسان ساز خود بهره جسته و جلوه های زیبایی از معنویت و ارزش های اخلاقی را در لابلای داستان های جذاب و دل انگیز خود به نمایش گذاشته است.
تعالیم اخلاقی قرآن فقط یک سری دستورات تئوری که قابلیت اجرا نداشته باشد نیست، بلکه هدف اصلی از فرستادن این آموزه های اخلاقی، جامه ی عمل پوشاندن و پیاده کردن آنها بطور کامل در زندگی و رفتار انسانها می باشد.
بنابراین توجه به جنبه ی کاربردی و عملی پیامها و آموزه های اخلاقی قرآن در طول زندگی پر فراز و نشیب انسان، بسیار لازم می باشد.
غرض از آوردن این تعابیر و تصاویر اخلاقی در قرآن کریم، توجه دادن همگان به اهمیت رعایت مسائل اخلاقیست، و از آنجا که قرآن منشور اخلاق است، بهترین نمونه و سرمشق برای انسانهاست تا با الگوبرداری و پیاده کردن دستورات و پیامهای اخلاقی آن، خانواده ها و جوامع اسلامی سلامت خود را حفظ کنند.
آنچه در این مختصر بیان شد، اجمال و شمه ای از مفاهیم اخلاقی فراوانی بود که در قرآن با مهارت تمام ترسیم شده و به نمایش درآمده و هنوز در این زمینه مطلب ناگفته بسیار است و جا دارد که قرآن پژوهان این موضوع را از جنبه های مختلف و بصورت کاربردی مورد توجه و پژوهش قرار دهند.
فهرست منابع
کتاب :
*قرآن کریم ، ترجمه ناصر مکارم شیرازی.
1- ایازی، محمدعلی(1381)، قرآن اثرى جاويدان (چاپ اول)، رشت : ناشرکتاب مبین.
2- بستانی، محمود(1371)، اسلام و هنر، ترجمه حسین صابری، چاپ اول، مشهد : بنیاد پژوهشهای آستان قدس رضوی.
3- پسندیده، عباس(1388)، اخلاق پژوهی حدیثی (چاپ اول)، تهران : سمت.
4- ایزوتسو، توشیهیکو (1360)، ساختمان معنایی مفاهیم اخلاقی- دینی در قرآن، ترجمه فریدون بدره ای، تهران : انتشارات قلم.
5- جعفری، محمد تقی(1381)، زیبایی و هنر از دیدگاه اسلام (چاپ سوم) تهران : مؤسسه تدوین و نشر آثار علامه جعفری.
6- حسینی(ژرفا)، ابوالقاسم(1377)، مبانی هنری قصه های قرآن (چاپ اول)، قم : مرکز پژوهشهای اسلامی صدا و سیما.
7- حسینی تهرانی، محمدحسین(1421)، نور ملکوت قرآن (چاپ دوم)، مشهد: انتشارات نور ملکوت قران،ج4.
8- دهخدا، علی اکبر(1347)، لغت نامه دهخدا، تهران : شرکت چاپ128، ج6-2 .
9- الراغب، عبدالسلام احمد(1387)، کارکرد تصویر هنری در قرآن کریم، ترجمه حسین سیدی ، چاپ اول، تهران : انتشارات سخن.
10- راغب اصفهانی، حسین بن محمد(1375)، مفردات، ترجمه غلامرضا خسروی حسینی، چاپ دوم ، تهران : انتشارات مرتضوی ، ج1 و 2 .
11- سیوطی ، جلال الدین(1380)، الإتقان فی علوم القرآن، ترجمه مهدی حائری قزوینی، چاپ سوم، تهران : ناشر امیرکبیر ، ج2 .
12- طباطبایی، محمدحسین(1374)، المیزان، ترجمه محمدباقر موسوی همدانی، چاپ پنجم، قم : دفتر انتشارات جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، ج 13 و 18 و 19 .
13- طبرسی ، حسن(1360)، مجمع البیان، ترجمه جمعی از مترجمان، چاپ اول، تهران : انتشارات فراهانی، ج14 و 23 و 25 .
14- عرفان، حسن (1379)، اعجاز در قرآن کریم(چاپ اول)، تهران : انتشارات دفتر مطالعات تاریخ و معارف اسلامی.
15- قرائتی، محسن(1383)، تفسیرنور(چاپ 11)، تهران : مرکزفرهنگی درسهایی از قرآن ، ج7 .
16- قرشی ، علی اکبر(1371)، قاموس قرآن(چاپ ششم)، تهران : دارالکتب الاسلامیه، ج4 .
17- قطب ، سید (1360)، آفرینش هنری در قرآن(چاپ دوم)، تهران : بنیاد قرآن.
18- قطب ، سید (1412ق)، فی ضلال القرآن، ترجمه مصطفی خرمدل، چاپ هفدهم، بیروت و قاهره : ناشر دارالشروق ، ج1و 3 و 4 و 6 .
19- قمی، علی بن ابراهیم (1367)، تفسیر قمی، قم : دارالکتاب، ج2.
20- الکوّاز، محمدکریم(1386)، سبک شناسی اعجاز بلاغی قرآن، ترجمه حسین سیدی، چاپ اول ، تهران : انتشارات سخن.
21- مجلسی، محمدباقر(1404ق)، بحارالأنوار، بیروت-لبنان : مؤسسه الوفاء ، ج67.
22- محمد قاسمی، حمید(1382)،تمثیلات قرآن(چاپ اول)، قم : انتشارات اسوه.
23- محمد قاسمی، حمید(1388)، جلوه هایی از هنر تصویرآفرینی درروایات نبوی(چاپ اول)، تهران : انتشارات علمی و فرهنگی.
24- محمد قاسمی، حمید(1387)،جلوه هایی از هنر تصویرآفرینی در قرآن (چاپ اول)، تهران : انتشارات علمی و فرهنگی.
25- مصباح یزدی، محمد تقی(1391)، اخلاق در قرآن (چاپ پنجم)، قم : انتشارات مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره)، ج1.
26- مطهری، مرتضی(1388)، بیست گفتار(چاپ31)، تهران : انتشارات صدرا.
27- معارف ، مجید(1383)، مباحثی در تاریخ و علوم قرآنی(چاپ اول)، تهران: نشر نبأ.
28- معرفت، محمد هادی(1381)، علوم قرآنی(چاپ چهارم)، قم : مؤسسه فرهنگی التمهید.
29- معرفت، محمد هادی(1387)، قصه در قرآن(چاپ اول)، قم : مؤسسه فرهنگی التمهید.
30- مکارم شیرازی، ناصرو همکاران(1377)، اخلاق در قرآن(چاپ اول)، قم : مدرسه امام علی ابن ابیطالب، ج1.
31- مکارم شیرازی،ناصر (1374)، تفسیر نمونه(چاپ اول)، تهران :دار الکتب الاسلامیه، ج 7 و 12 و 22 و 24 .
32- مکارم شیرازی،ناصر (1380)، مثالهای زیبای قرآن(امثال القرآن)(چاپ اول)، قم : انتشارات نسل جوان.
33- نراقی، ملامحمدمهدی(1377)، جامع السعادات، ترجمه جلال الدین مجتبوی، چاپ چهارم، تهران : نشر حکمت.
34- نراقی ، ملااحمد(1377)، معراج السعاده(چاپ پنجم)، قم : نشر هجرت.
مقاله :
1-اسکندرلو، محمدجواد، محمودی، اکبر(1390)، بررسی اعجاز اخلاقی قرآن، مجله قرآن و علم،ش9،صص109-124.
2-صالح زاده، عباس(10بهمن، 1390)، تصویرگری در قرآن، روزنامه کیهان، ص6.
