چکیده
منشور اقتصاد انبیاء (علیهم السلام) با توجه به ضرورت و متقضایِ جامعه امروز، با تکیه بر آیات قرآن کریم و سیرة عَملی و عِلمی برخی از پیامبران، طرحی نو از فرهنگ اقتصادی انبیاء (علیه السلام) را به تصویر کشیده است. همچنین به مدل سازی سیرة اقتصادی انبیاء به نَحو ارشادی و مذهبی، نه عِلمی و فلسفی پرداخته، تا راه و رَوشی اجرایی و الگویی را در تنظیم حیات مادی و روابط اقتصادی انسان ها بر مبنای اصول الهی معین کند و تنها به تعریف و تبیین الفاظ و معنا، بدون مصداق خارجی بَسنده نکند.
سیره تربیتی انبیا (علیهم السلام) در اصلاح اعتقادات و رفتار اقتصادی افراد و سیاست های حکومتی انبیا در اصلاح ارکان اقتصادی جوامع دو محور اصلی تالیف و تدوین این اثر است.
بخش نخست به سیاستگذاری و برنامهریزیهای ریشهای و بنیادین پیامبرانی چون، حَضَرات آدم، نوح، ابراهیم، شعیب، موسی، عیسی (علیهم السلام) پرداخته و یادآور شده ایشان با توجه به شرایط زمانی و مکانی خاص خود، با اصلاح جهانبینی، ایدئولوژی و بالابردن معرفت و شعور اجتماعی و بهره گیری از سرمایه های ملی و نیروهای انسانی و توجه ویژه به تولید و صنعت و عقل معاش و درایت اقتصادی، الگوی سالم اقتصادی و سبک زندگی ایده آل را طراحی نمودند و سپس به فقر زدایی و بالابردن بهره وری، اصلاح الگوی مصرف، جلوگیری از سوء استفاده های سرمایه داران و مبارزة پی گیر و مستمر با مفاسد اقتصادی و اصلاح رابطة کارگر و کارفرما پرداختند و اخلاق مداری در اقتصاد را جایگزین فعالیتهای بیمار اجتماعی و اقتصادی نمودند. در محور دوم سیاست ها و نحوه عملکرد حَضَرات یوسف، سلیمان، داوود، ذوالقرنین (علیهم السلام) و پیامبر اسلام «صلی الله علیه و آله» بررسی شده است.
این بزرگواران با تشکیل حکومتهای دینی، اصلاح قوانین حکومتی، بهره گیری از علوم و فنون روز و کارآمد و تدوین برنامه های بلند مدت و کوتاه مدت اقتصادی، آرمان های الهی را در جامعه محقق ساختند. خصوصیات و عملکرد یک مدیر موفق اقتصادی با استناد آیات قرآنی و راهکارهای دستیابی به یک اقتصاد حکومتی مستقل و پویا تَحت عنوان اقتصاد دفاعی و جهاد اقتصادی معرفی شده و چهارچوب اصلی اقتصاد دولتی به تصویر کشیده شده است. در نهایت، اشاره شده است که مبلغان وحی و دستورات آسمانی با هدفمند نمودن اقتصاد و بالابردن نظام های ارزشی جامعه، چگونه فعالیتها و روشهای اقتصادیشان را به سمت جهانی و جاودانی شدن سوق دادند و عدالت، رفاه و آسایش را جایگزین فقر و ترس کردند.
کلید واژه ها: اقتصاد، منشور اقتصادی، فرهنگ اقتصادی انبیا، افزایش بهره وری، مترفان، مدیر اقتصادی، اقتصاد مقاومتی، اقتصاد دولتی.
نتیجه (حماسه اقتصادی)
قال علی (علیه السلام):
بَعث إلى الجِن وَ الِانس ُرسِلِه ، لیَکِشفوا لهم عَن غِطائها و لیحذُر و هُم مِن ضَرائها، و لیَضربُوا لهم أمثالها، و لیُبصروهُم عُیُوبَها، و لِیَهجُموا علیهم بِمُعتَبِرٍ مِن تَصَرُف مَصاحِها و أسقامِها و حَلالِها و حَرامها وما أعدَ اللهُ لِلمُطیعین مِنهُم و العُصاةِ مِن جَنةٍ و نارٍ، و کرامَةٍ و هَوانٍ. (نهج البلاغه، 1387، 265خ 183)
حضرت علی (علیه السلام)فرمود:
خداوند رسولانش را برای راهنمائی انسانها و جنّیان مبعوث ساخت، تا پرده از چهرۀ زشت دنیا برای آنها برگیرند، و از زیانهایش بر حذر دارند، و برای آنها مثال ها زنند و عیوب دنیاپرستی را برایشان نشان دهند، و آنچه را که مایه عبرت است از تندرستیها و بیماریها و حلال و حرام و هرچه که خداوند به مطیعان وعصیانگران از بهشت و دوزخ، و احترام و تحقیر وعده داده برایشان بازگو کنند.
آری، براستی پیامبران و فرستادگان الهی، تاریخ سازانی بودند، که برای بشر دنیایی از جنس حقیقت و عدالت ساختند ، بی شک جهان بدون حضور این رادمردان و رسولان الهی به قهقرا و سیاه چاله های نابودی سقوط می کرد و انسانها در وحشت و تاریکی و ناامیدی روزگار می گذراندند.
قال علی (علیه السلام):
وَ لَمْ يُخْلِ اللَّهُ سُبْحَانَهُ خَلْقَهُ مِنْ نَبِيّ مُرْسَل أَوْ كِتَاب مُنْزَل أَوْ حُجَّة لَازِمَة أَوْ مَحَجَّة قَائِمَةٍ رُسُلٌ لَا تُقَصِّرُ بِهِمْ قِلَّةُ عَدَدِهِمْ وَ لَا كَثْرَةُ الْمُكَذِّبِينَ لَهُمْ (نهج البلاغه، 43، خطبه1)
علی (علیه السلام)فرمود:
خداوند هرگز بندگان خود را، از وجود پیامبران مرسل و کتب آسمانی و یا دلیلی قاطع و یا راهی صاف و مستقیم خالی نگذاشته و پیامبرانی که با کمی نفراتشان و فراوانی دشمنان و تکذیب کنندگان، هرگز در انجام وظایف خودکوتاهی نمی کردند.
مرسلین و انبیاء حماسه سازانی باصلابت بودند که با صِلاح شجاعت و همّت، ایمان و تقوا، و با پشتوانۀ وحی و دستورات الهی، قهرمانانه کوشیدند، تا در ساختار نظام بشری اصلاحاتی ایجاد نمایند و چون این فراینداصلاحات درشاخه های مختلف اقتصادی،فرهنگی،اجتماعی، سیاسی و عقیدتی و ... دلیرانه و در راستای اهداف الهی صورت گرفته، دستاوردهای بسیاری به همراه داشته؛لذا از آن با عنوان حماسه یاد می شود.
آنچه در مقاله حاضر، پیرامون اصلاحات اقتصادی، گذشت گوشه ای از حماسه های اقتصادی انبیاء الهی بوده است، که قطره ای از دریای بی کران اندیشه ناب و خالص پیامبران را به تصویر کشیده و به مدد الهی عاشقانه و خالصانه به امید احیای دوباره سیره و روششان به رشته تحریر درآمده است. چون باورمان این است که در سایه گنجینۀ غنی، آموزه های آن بزرگواران، خورشید عدالت و سعادت طلوع خواهد نمود. لذا در پژوهش و نگارش حاضر تلاش کردیم، تا گوشه ای از اصلاحات اقتصادی، و فرهنگی پیامبران را در سطوح تولید، توزیع و مصرف بیان کنیم، تا اولاً دعوت مقام معظم رهبری (مد ظلل العالی)لبیک گوییم و ثانیاً برای مردم و مدیران جامعه اسلامی، نکات اساسی و مهمّ اصلاحات اقتصاد دینی را یادآور شویم. تا ان شاء الله مفید واقع شود،
از جمله این اصلاحات می توان به موارد ذیل اشاره نمود:
اصلاح اندیشه ها و جهان بینی ها- اصلاح انگیزه ها و اهداف و آرمانها- اصلاح عادتها و سنتها- اصلاح قوانین و مقررات- اصلاح امیال و خواسته ها و احساسات و عواطف مردم- اصلاح ذائقه ها و نگاهها- اصلاح و تغییر ابزار و وسایل تولید، توزیع، مصرف- زمینه سازی برای حیات معقول و بسترسازی مناسب برای آن- اصلاح تولید و سرمایه گذاری- اصلاح در توزیع منابع و سرمایه های کشور و خدادادی- ایجاد زمینه های مناسب در توزیع عادلانه- رشد و تعالی معنویت و همبستگی جامعه- اصلاح انگیزه ها در مصرف، شناسایی دامنۀ مصرف از حلال و حرام- اصلاح انگیزه ها و رعایت ارزشهای اقتصادی- توجه ویژه به عقل معاش و درایت اقتصادی، اصلاح نظام سرمایه داری و برنامه ریزی کاربردی برای رفع فقر و بی کاری و ...
بی شک این اصلاحات حاصل نمی شد مگر در سایه تعالیم انبیاء و اخلاق کریمانه و مدبرانه ایشان.
امام جعفر صادق (علیه السلام)می فرماید:
إنّ الله تبارك وتعالى خَصّ الأنبیاءِ بِمكارم الأخلاق، فمن كانَت فیه فلیَحمِدِ الله على ذلك، ....
الَورعُ، والقنوعُ، والصبرُ، والشُكر، والحِلمُ، والحَیاءُ، والسَخاءُ، والشجاعَةُ، والغیرةُ، والبِرّ، وصِدقُ الحدیثِ، وأداء الأمانة . (علامه مجلسی، بحارالانوار، ترجمه جلد 67 و 68، ترجمه موسوی همدانی ، 1364، جلد 1، ص 382)
خداوند پیامبران خود را به اخلاق نیکو مختص کرده است. (که شامل) پرهیزگاری، قناعت، شکیبایی شکر، بردباری، شرم، بخشش، شجاعت، غیرت ( دینی ، ناموسی) احسان، راستگویی و امانتداری.
و در ضمن انبیاء با مهربانی و همدلی با مردم اولاً مایه دلگرمی فقراومستمندان بودند واز طرفی در سایه قناعت وبی نیازی احیاءگرسنت سخاوتمندی وایثار بودند،هرچند این مفاهیم در عصر حاضر فراموش شده و مطرود می باشداما باورهای سبزی ا ست که اقتصاد جوامع را از تک بعدی بودن نجات میدهد
امام علی (علیه السلام)می فرمایند :
و لو اَراد اللّه سُبحانه لِانبیائِهِ حیثُ بعَثَهُم ان یفتَحُ لَهُم كُنُوز الذهبان .... لَفعَل و لو فعَل لسقط البلاءُ و بَطل الجزاءُ...ولكن اللّه سبحانه جَعَلَ رُسُله اولی قُوةٍ فی عزائِمهم وضَعفَةً فی ماتَرَی الاعیُنُ من حالاتهم مَعَ قَناعةٍ تَملأُ القلوب والعیون غنیً ،خَصاصَةٍ تملأُ الابصاروالاسماع اذًی ... (نهج البلاغه، 1387، 291 خ 192)
حضرت علی (علیه السلام)می فرماید:
اگر خداوند به هنگام مبعوث ساختن پیامرانش دَر گنجها و معادن طلا را به روی آنان می گشود، امتحان از بین می رفت. پاداش و جزا بی اثر می ماند، امّا خداوند پیامبران را از نظر عزم و اراده قوی و از نظر ظاهر فقیر و ضعیف قرار داد، ولی توأم با قناعتی که قلب ها و چشم ها را پر از بی نیازی می کرد، هرچند فقر و ناداری ظاهری آنان چشم ها و گوشها را از ناراحتی پر می کرد.
همچنین پیامبران الهی با تکامل عقل ناقص بشر، و توجه ویژه به کسب و کار و فعالیت، برای ارائه سبک زندگی خداپسندانه همانندالگویی عملی بودند.
امام صادق (علیه السلام)در این باره می فرمایند:
همۀ انبیاء شغل شبانی داشتند تا چگونگی راهبری انسان ها را بیاموزند و در برابر اخلاق پست و بد ایشان حلیم باشند. (ابن بابویه، محمدبن علی، مسترحمی، هدایت الله، ترجمه علل الشرایع، 1366، النص، ص 83)
بهترین چیزی که خداوند برای پیغمبرانش اختیار فرمود فلاحت و کشاورزی و چوپانی است و حجتش این بوده که کراهت نداشته باشند از باران (رحمت الهی) و همیشه منتظر نزول رحمت باشند. (همان، ص 83)
شایان ذکر است یکی دیگر از اهداف بعثت انبیاءتکامل عقل بشر است.
امام رضا (علیه السلام)فلسفه بعثت پیامبران را چنین بیان می فرماید:
از آنجا که قوای فکری بشر قادر به درک مصالح و منافع ومضار نیست وخداوند نیز بالاتر از آن است که خود شخصاً بر بشر تجلی نماید وبا آنان سخن بگویداز این جهت معصومی از بندگان خودرا اعزام نمود تا اوامر ونواهیش را به بندگان برساند و آنان را بر مفاسد ومصالح امور آگاه سازد، زیرا بشر کوتاه فکرترازآن است که شخصاً بر امور آگاه گردد (مجلسی ج 11،ص 40).
از طرفی در نگاه دینی مدیریت ومهندسی اقتصاد جزء ایمان است وتدبیر وعاقلانه رفتار کردن در امر معیشت از ضروریات دین می باشد.
امام باقرعلیه السلام می فرمایند:
لا یَزُوق المَرءِ حَقیقه الایمان حَتّی یَکوُن فیهِ ثَلاث خِصال: الفِقه فِی الِدین، الصَبر عَلی المَصائِب و حُسن التَقدیرفِی المَعاش. (محدث قمی، بی تا، 2/431)
انسانی که دارای3خصلت نباشد حقیقت ایمان را نخواهد چشید:ژرف بینی درعلم دینی، شکیبایی در حوادث و رعایت تقدیرواندازه گیری نیکو درامرمعیشت.
بنابراین با این صغری وکبری منطقی ضرورت تعلیم وتربیت اقتصادی ومعیشتی انبیأ الهی اثبات میشود،لذا نمیتوان تنها به دست یافته های بشری اکتفاء نمود،بلکه هردو در کنار یکدیگر کار ساز خواهند بود،زیرا پیامبران الهی اخلاق و ارزشهای معنوی و دینی را در سیاست های خرد و کلان اقتصادی خویش تزریق نمودند و با ارائه تصویر درست از حقیقت انسان، معنای حقیقی زندگی و سعادت را معرفی کردند و نواقص و کاستی های اقتصادِساخت بشر وسکولار ونظام های سرمایه داری غیرالهی را برطرف نمودند.
البته همۀ پیامبران بر مبنای اصول مشترک عمل نمودند ، عده ای براساس وجدانیّت و مفاهیم اخلاقی و گروهی با تدوین قوانین اجتماعی و حقوقی؛ تبلیغ نمودند. این اصول مشترک که از میان اندیشه های ناب اقتصادی ادیان آسمانی مختلف استخراج شده و در نوشتار حاضر به آن پرداخته شده است شامل:
1) مالکیت مطلق و حقیقی به خدا تعلق دارد و انسان فقط بعنوان یک امانتدارِمسئول، ثروت ها را در اختیار دارد.
2) مال و ثروت تحقیر نشده، بلکه با هدف قرار دادن ثروت مبارزه شده است.
3) مالکیت بعنوان حقی که متضمن مسئولیت است پذیرفته شده نه بعنوان یک حق مطلق (در سیره حضرت آدم به تفضیل به آن پرداختیم)
4) در همۀ ادیان، کار تولیدی تشویق و بیکاری و تنبلی مزمّت شده است.
5) هدف و مطلوب همۀ انبیاء برپایی عدالت در اقتصاد بوده است.
6) عدالت در اقتصاد دینی امری درونزا است. به این معنی که مردم بطور خودجوش قیام به عدل می کنند.
7) با توجه به اهمیت زیاد عدالت اقتصادی در اندیشه دینی، میزان تحقق عدالت اقتصادی، مقیاسی برای سنجش دینی بودن اقتصاد شمرده شده است. (در سیرۀ نبوی کاملاً به آن پرداخته شده است)
8) مسئولیت ثروتمندان در کمک به فقرا درهمه ادیان مورد تأکید قرارگرفته است (سیرۀ عیسوی مؤید این مطلب است).
9) در همۀ ادیان بر ضرورت دخالت دولت در اقتصاد برای تحقق عدالت تأکید شده است.
10) فهم بشری (عقل) و اعتقاد مذهبی (وحی) در همۀ ادیان مکمل هم شمرده شده است نه متضاد
11) عقلانیت اقتصادی در اندیشه دینی به صورت توسعه یافته مطرح است. به این معنا که فعالیت اقتصادی به همراه یک احساس مذهبی و دینی انجام می گیرد.
12) در اقتصاد دینی، اخلاق بر اقتصاد مسلط است. بنابراین فعالیت های اقتصادی باید در چارچوب محدودیت های اخلاقی مطرح شده از طرف دین انجام شود.
13) متون مقدس و کتابهای آسمانی (قرآن کریم، تورات، انجیل و ....)منبع شناخت ارزش ها و هنجارهای دینی می باشند.
14) اندیشه های اقتصادی دینی از یکسو بر حقوق و استحقاق مادی مؤمنین و ازسوی دیگر بر وظایف و تعهدات آنها تأثیر دارد. (در سیرۀ موسی به گوشه ای از آن اشاره شد)
15) انسان دینی علاوه بر انگیزۀ مادی (نفع شخصی) انگیزه های معنوی و اخلاقی (نفع عمومی و نوعدوستی) دارد.
16) ریشه اصلی مشکلات اقتصادی (مانند فقر) در همۀ ادیان، ناکارآمدی تولید و بی عدالتی در توزیع دانسته شده است. (در داستان حضرت ابراهیم به آن پرداختیم)
17) پیامبران بر این باورند، انسان در بین سایر عوامل تولید به جهت کرامت و شأن انسانی خدادادی، نقش و جایگاه ویژه ای دارد، لذا نیروی کار انسانی، در اندیشه دینی، از حقوق ومنزلت خاصی بهره مند می باشد و از طرفی حقوق کارفرما و مسئولیت کارگر در قبال او نیز نادیده گرفته نشده است. (در داستان موسی (ع) به آن پرداخته شده است).
18) اما بهره گیری از صنعت، تکنولوژی، علوم روز نه تنها کرامت انسان را خدشه دار نمی کند، بلکه بسیار پسندیده و توصیه شده می باشد.
19) اعتقاد به ربوبیت (هدایت زندگی اجتماعی توسط وحی) و خلافت، جانشینی و امانتداری انسان از جانب خدا نسبت به سایر مخلوقین، زیربنای تمام اصول و نظریات دینی است و شخصیت و هویت اجتماعی افراد براساس میزان دارایی ها و عملکرد اقتصادی آنها سنجیده نمی شود.
20) سرمایه های انسانی و خلاقیت افراد نخبه و سرمایه های مادی، سرمایه داران همه و همه می بایست در راستای ایجاد کار و تلاش، آبادانی، عمران و بهبود معیشت جوامع بکار روند و از استثمار فکر و مال دیگران به شدت جلوگیری شده است. (در داستان یوسف به آن اشاره شده است)
21) مبارزه با مفاسد اقتصادی و ربا، رشوه و سایر بداخلاقی های اقتصادی یکی از مسئولیت های مهم پیامبران و مؤمنین بوده است. (به سیره حضرت عیسی و شعیب نبی مراجعه فرمایید)
22) همۀ پیامبران در زمان خود طی یک برنامۀ مدون و از پیش طراحی شده با فقر و بیکاری به شدت برخورد نمودند، زیرا ریشه بسیاری از مفاسد اجتماعی را در این امر می دانستند. (که در داستان ابراهیم به آن پرداختیم).
23) براساس آنچه گفته شد، ارزش های اخلاقی و اعتقادات معنوی و تأثیر مهمی بر رفتار اقتصادی می تواند داشته باشد. اعتقادات مذهبی و اخلاقیات دینی با ارائه استانداردها و قواعد اجتماعی، برای تشخیص درست از نادرست، کارگزاران اقتصادی را تشویق می کند که به روش های معینی رفتار کنند. (به سیره حضرت داوود و سلیمان مراجعه بفرمایید)
24) دولت می بایست مکانیزم نظارت را در هر شرایط پی بگیرد و به مردم اجازۀ سرمایه گذاری و فعالیت های اقتصادی مستقل بدهد. (مانند آنچه در سیره حکومتی حضرت سلیمان، ذوالقرنین، محمّد (ص) و ... دیدیم) ...
و آخر سخن آنکه: خداوند را سپاسگذارم زیرا به من حقیر اذن فرمود، تا مدتی در فضای عطرآگین از یاد و نام انبیاء سیر کنم و در جوار این بزرگواران معنای حقیقی زندگی را دریابم و در محضر شریفشان آرامش بیابم.
و نیزازمحضر همۀ انبیاء الهی و امام زمان(عج الله) خاضعانه عذرخواهی می کنم تا قصور و کوتاهی این بنده حقیر را ببخشایند، زیرا کلام ناقص و قلم الکن من بیش از این توانایی به تصویر کشیدن این حقایق بزرگ را نداشت و آنچه تألیف شده، سیاه مشقی عاشقانه است که حاصل تلمذ در محضر علماء و فرمایشتشان بوده و تنها به امید عنایت الهی و نگاه پرمهر منجی بشریت حضرت مهدی (عج الله)وارث علم وقدرت انبیاء (علیه السلام)پا به این عرصه گذاشتم،تا شاید یادآور شوم منشوراقتصادی انبیاء،تنها در زمان دولت کریمانۀ ایشان قرائت خواهد شد ویک به یک اجرا می شود و آن زمان مردم در سایه این حقیقت عدالت گستر و حماسه ساز یکتا، طعم شیرین معارف ناب انبیاء را خواهند چشید. (به امید آنکه سال حماسه اقتصادی و سیاسی با حماسه ظهور پیوند یابد) انشاءالله
(اللهم صل علی محمداٍ وجمیعِ النیین والمرسلین حتی یرضی الله و عجل لِفرج مولانا الصاحب الزمان)
یا أَيُّهَا الْعَزِيزُ مَسَّنَا وَأَهْلَنَا الضُّرُّ وَجِئْنَا بِبِضَاعَةٍ مُّزْجَاةٍ
فَأَوْفِ لَنَا الْكَيْلَ وَتَصَدَّقْ عَلَيْنَآ إِنَّ اللّهَ يَجْزِي الْمُتَصَدِّقِينَ (یوسف88)
(آخر دعوانا الحمدالله رب العالمین)
کتابنامه
1. قرآن کریم، ترجمۀ محمد کاظم مغری، انتشارات صابرین، چاپ دوم، پاییز 1376
2. قرآن کریم، ترجمه و تنفیذ حاج شیخ رضا سراج، بخط میرزا طاهر خوشنویس، انتشارات افت، تهران
3. کتاب مقدم (عهد قدیم و عهد جدید)، مترجمان فاضل خان همدانی، * قدس، ناشر اساطیر تهران، 1380
4. صحیفۀ سجادیه، امام سجاد (علیه السلام)، ترجمه عبدالرحیم افشاری زنجانی، انتشارات اسلامی وابسته جامعه مدرسین قم، 1372
5. نهج البلاغه، امام علی (علیه السلام)، الرضی سید شریف، ترجمه عبدالمحمد آیتی، بنیاد نهج البلاغه، 1376
6. نهج البلاغه، امام علی (علیه السلام)، تدوین و ترجمه محمّد دشتی، مؤسسه فرهنگی تحقیقات امیرالمؤمنین (ع)، * اندیشه، 1387
7. ابن بابویه –محمد بن علی –کمره ای –محمد باقر –العضال ترجمه کمره ای –نشر کتابچی 1377 - تهران
کتاب های فارسی:
8. اسحاقی، سیدحسین، نقشه راه در جهاد اقتصادی، نشر: خادم الرضاء (علیه السلام)، قم، 1390
9. ابن فهد حلی –احمد بن محمد و کناری ساروی –حسین –آیین بندگی و نیایش (ترجمه عده الداعی) بنیاد معارف اسلامی قم، 1375
10. اسحاقی، سید حسین، مبانی و راهبردهای اقتصاد جهانی، نشر: هاجر، قم، 1390
11. اصفهانی، عماد الدین حسین (عمادزاده)، قصص الانبیاء از آدم تا خاتم، ج اول و دوم، نشر: کتابفروشی اسلامی، تهران، 1360
12. اصفهانی، عمادالدین حسین (عمادزاده)، مجموعۀ 14 معصوم (علیه السلام)، انتشارات طلوع تهران، بهمن 1388
13. راغب اصفهانی –حسین بن محمد ترجمه و تحقیق مفرد است الفاظ قرآن، 1374، ج دوم مزی –غلامرضا لغتنامه انتشارات مرتضوی –4 ج
14. افشانی زنجانی، کشف الآیات، چاپخانۀ مهامی طبع کتاب، بهمن 1352
15. الهی زاده، تدبر در قرآن کریم، تدوین و تنظیم علی صبوحی، مجموعه جزوات، قم، بی جا، 1385
16. آیتی، محمدابراهیم، تاریخ پیامبر اسلام (ص)، چاپ اول، تهران، دانشگاه تهران، 1359
17. بهرام پور، ابوالفضل، نسیم حیات (تفسیر قرآن کریم1)، نشر، مؤسسه هجرت، قم، 1384
18. بهشتی، محمّد، فرهنگ صبا (فارسی)، انتشارات صبا، 1378
19. بشاتی، فواد و رضا مهیار –فرهنگ ابجدی لغتنامه عربی به فارسی –انتشارات اسلامی، 1375 ش، تهران
20. بروجردی، سید ابراهیم، تفسیر جامع، انتشارات فراهانی، تهران، 1380
21. بروجردی، حسین –منابع فقه شیعه –ترجمه جامع الحادیث الشیعه، انتشارات فرهنگ
17. بی آزار شیرازی، عبدالکریم، نظام اقتصادی اسلامی، (مقالات سمینار بین المللی اقتصاد اسلامی، دانشگاه الزهرا (س))، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، بهار 1368
18. بیستونی، محمّد، تفسیر جوان، زیر نظر آیت اله العظمی مکارم شیرازی، زمستان 1382، تهران، نشر جوان
19. پورسیف، عباس، (خلاصه تفاسیر المیزان و نمونه)، نشر شاهد، چاپ 5، تهران 1383
20. تاجیک، محمدرضا، مدیریت بحران، (نقدی بر شیوه های تحلیل و تدبیر بحران در ایران)، نشر فرهنگ گفتمان، تهران، 1379
21. توانایان فرد، حسن، اقتصاد آینده بشر (اقتصاد قبل و بعد از ظهور حضرت قائم (عج الله)) انتشارات دانشوران، چاپ اول، 1380
22. حسینی، سیدابوالقاسم ژرفا، مبانی هنری قصه های قرآن، انتشارات مؤسسه فرهنگی طه، چاپ سوم، تابستان 1379
23. حسینی، اصفهانی، جهاد اقتصادی، انتشارات فرهنگ قرآن، چاپ سوم، بهار 1390
24. حسینی، سیدجعفر، قاضی زاده محمد، اقتصاد در فقه اسلامی، دارالکتب السلامیه، 1370
25. حسین زاده، محمدعلی، مدیران و اخلاق اسلامی، نشر دفتر تبلیغات اسلام، حوزۀ قم، 1386، چاپ چهارم
26. حکیمی، محمّد، عصر زندگی و چگونگی آینده انسان و اسلام، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی، قم، چاپ 1378
27. خامنه ای، علی، (رهبر جمهوری اسلامی ایران)، اقتصاد و عرصه های اقتصادی، تدوین و تنظیم: مؤسسه فرهنگی هنری قدر ولایت، نشر مؤسسه: قدر ولایت، تهران 1391
28. حاتمی، محمد، فرهنگنامۀ موضوعی قرآن کریم، نشر فرهنگ اسلامی، 1386
29. خلیلیان، محمدجمال، شاخص های توسعه اقتصادی از دیدگاه اسلام، نشر مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی (قدس سره شریف)، 1387
30. خمینی، روح الله، تفسیر و شواهد قرآنی در آثار امام خمینی (ره)، نشر مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (ره)، بهار 1382
31. جوادی آملی، تفسیر موضوعی قرآن کریم و سیره پیامبر در قرآن کریم، جلد 6 و 7، آموزش اسراء ، 1376 هآ.ش
32. جو دیور، مری، درآمدی بر مسیحیت، ترجمه حسن قنبری، قم مرکز مطالعات و تحقیقات ادیان و مذاهب،
33. دلشاد تهرانی، مصطفی، سیره نبوی (منطق عملی) و سیره اجتماعی، نشر وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، تهران، پاییز 1372
34. دهخدا، علی اکبر، لغت نامۀ دهخدا، زیر نظر دکتر معین و دکتر شهیدی، مؤسسه انتشارات و چاپ دانشگاه تمدن، ج دوم از دورۀ جدید، 1377، هـ.ش
35. ربانی گلپایگانی، عقاید استدلالی (ترجمه مخاضرات فی الاهیات) مرکز مدیریت حوزه های علمیه خواهران، ناشر نصایح ، تابستان 1380
36. رجائی، سیدمحمدکاظم، معجم موضوعی آیات اقتصادی قرآن (با همکاری گروه اقتصاد) انتشارات مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی (ره)، قم، چاپ دوم، زمستان 1386
37. رزاقی، صادق، خورشید در آسمان، نشر ادارۀ کل فرهنگ و ارشاد اسلامی البرز، 1391
38. رضایی، محمدعلی و (جمعی از پژوهشگران قرآنی)، تفسیر قرآن مهر، انتشارات عصر ظهور، 1389
39. سبحانی، جعفر، سیمای اقتصاد اسلامی، نشر مؤسسه امام صادق (ع)، قم، 1391
40. سبحانی، جعفر، رسالت جهانی پیامبران و برهان رسالت، انتشارات مکتب اسلام، زمستان 1374، قم
41. سرمد، خسرو، ورشکستگی اقتصاد جهانی، انتشارات بنیاد، تهران، 1372
42. طباطبایی، محمدحسین، تفسیر المیزان، ترجمه سید محمدباقر موسوی همدانی، مرکز نشر فرهنگی رجاء ، بنیاد علمی فکری علامه طباطبایی، 1374
43. طباطبایی، محمدحسین، سنن النبی (صلی اله علیه و آله)،ترجمه و تحقیق: محمدهادی فقهی، انتشارات کتابفروشی اسلامیه، تهران، 1354
44. عباس نژاد، محسن، همکاران، قرآن و روانشناسی و علوم تربیتی، راهنمای پژوهش در قرآن و علوم روز، انتشارات بنیاد پژوهش های قرآنی حوزه و دانشگاه، 1390، مشهد.
45. علیخانی، علی اکبر و همکاران، سیاست نبوی (مبانی، اصول، راهبردها)، مجموعه مقالات، پژوهشکده مطالعات علوم و تحقیقات و فناوری تهران، 1386
46. علی احمدی، حسین و علیرضا، مبانی و اصول مدیریت اسلامی، (رویکردی نوین برای مدیریت در هزاره سوم و جهانی شدن)، انتشارات تولید دانش، پاییز 1387
47. عمید، حسن، فرهنگ فارسی عمید، انتشارات امیرکبیر، 1369
48. فراهانی فرد، سعید، اقتصاد اسلامی (چلچراغ حکمت)، تهران، نشر کانون اندیشه جوان، ج اول، 1389
49. خردرو، محسن، جنگ اقتصادی، آشنایی با پدافند غیرعامل، ناشر عابد، تهران، 1388
50. خردرو، محسن، آشنایی با دفاع غیرعامل از دیدگاه ارزش های دینی و دستورالعمل تبلیغی، ناشر عابد، تهران، 1388
51. قرائتی، محسن، تفسیر نور، مؤسسه در راه حق، 1374
52. قرائتی، محسن، تفسیر سوره اسراء ، مرکز فرهنگی درسهایی از قرآن، چاپ چهارم، تابستان 1381
53. قریب، محمّد، واژه نامۀ نوین، انتشارات بنیاد، بی تا
54. قدس میرحیدری، سیدجعفر، تاریخ الانبیاء (قصص القرآن) از آدم تا خاتم، نشر تهران، چاپ سوم، 1387
55. قمی، عباس، مفاتیح الجنان، با درآمدی آیه الله سیدمحمد ضیاء آبادی، انتشارات فؤاد پایه، 1373
56. کامرانیان، عباسعلی، اقتصاد در قرآن (بررسی آیات اقتصادی قرآن کریم)، قم 1387
57. کلانتری، علی اکبر، اسلام و الگوی مصرف (درآمدی بر قرار چگونگی مصرف براساس فقر و اخلاق اسلامی)، مؤسسه بوستان کتاب، حوزۀ علمیه قم، اردیبهشت، 1388
58. محلاتی، محمدسروش، دین و دولت در اندیشه اسلامی، قم، دفتر تبلیغات اسلامی 1378
59. مصباح یزدی، محمدتقی، اخلاق در قرآن، تحقیق و نگارش: محمدحسین اسکندری، انتشارات مؤسسه آموزش و پژوهش امام خمینی (قدس سره شریف)، قم، 1380
60. مصطفوی، حسن، مصباح الشریعه، منصوب به امام ششم جعفربن محمد (علیه السلام)ناشر انجمن اسلامی حکمت، فلسفه ایران، تهران، 1360.
61. مکارم شیرازی، برگزیدۀ تفسیر نمونه، تحقیق و تنظیم احمد بابائی، دارالکتب اسلامی، تهران، 1386
62. معارف، سیدعباس، مبانی حکمی اقتصاد و معیشت، (تأملاتی در باب رهیافت های اقتصادی در اسلام)، انتشارات آبادان، 1368
63. معین، محمّد، فرهنگ فارسی معین، مرکز خدمات فرهنگی دکتر معین، 1371
64. موسوی اصفهانی، سیدجمال الدین، (ملاحظاتی پیرامون پیام های اقتصادی قرآن)، نشر فرهنگ اسلامی، تهران، 1368
65. موسویان، عباس، کلیات نظام اقتصادی اسلام، قم، انتشارات نصایح، بهار 1380
66. میرمغری، سیدحسین، نظام اقتصادی اسلام (مبانی، اهداف، اصول، راهبردی و اخلاق)، تهران نشر پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، 1389
67. میرمغری، سید حسین، اصلاح الگوی مصرف، انتشارات پژوهشگاه، فرهنگ و اندیشه اسلامی، 1388
68. هادوی تهرانی، مهدی، مکتب و نظام اقتصادی اسلام، مؤسسه فرهنگی خانه فرد، قم چاپ اول 1378
69. هانت، ای کی، تکامل نهادها و ایدئولوژی اقتصادی، ترجمه عبدالعبود انصاری، تهران، انتشارات صحت، 1371
70. نور احمدی، محمدجواد، اقتصاد دینی، از نظر دانشمندان مسلمان و مسیحی، تربیت اسلامی و مرجعیت علمی، تهران نشر و دانشگاه نشر امام صادق (ع)، 1389
71. ماهنامۀ فرهنگی و تحلیلی، سورۀ اندیشه شماره 64 و 65، آبان و آذر 1391، انتشارات سوره مهر
72. ویژه نامۀ تبلیغ ماه محرم، 1434، محرم و فرهنگ مقاومت و مسیر پیشرو، معاونت جامعه و نظام مدیریت فرهنگی، سیاسی نشر جامعه مدرسین حوزه علمیه قم
73. فصلنامۀ اشارات، شماره 3، پیاپی 144، پاییز 1390، تهران و مرکز پژوهش های اسلامی صدا و سیما
74. مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی، www.noorsoft.org
75. نرم افزار جامع الاحادیث نور (5/3)، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی، 2011.
کتاب های عربی:
76. الآمدی تمیمی، عبدالواحد، عررالحکم، درالحکم، (مجموعۀ من الکلمات و حکم امام علی (ع)) بیروت، مؤسسه العلمی للمطبوعات، 1407 ق.
77. ابن شعبه، تحف العقول، تصحیح علی اکبر غفاری، تهران، کتابفروشی اسلامی، 1400 ق
78. ابن کثیر، اسماعیل بن عمر دمشقی، البدایه و النهایه، قاهره دالفکر بی تا، جلد سوم
79. ابن هشام، ابومحمد عبدالملک، سیره رسول الله (صلی الله علیه و آله)ترجمه و تصحیح اصغر مهدوی، تهران، خوارزمی، 1360
80. برازش، علی رضا، العجم المفهرس لالفاظ اصول کافی، 1408 هـ.ق، طهران الجمهوریه الاسلامیه
81. بحرانی، سیدهاشم، تفسیر روایی البرهان، همراه با ترجمه دکتر رضا ناطغیان، علی گنجیان، انتشارات کتاب صبح، تهران، 1389
82. الحرانی، ابن محمدالحسن بن علی، تحف العقول عن آل رسول، تنظیم: استاد علی اکبر الغفاری، نشر اسلامی، تابع جامعه مدرسین قم، 1414 هـ.ق
83. الحرعاملی، محمدبن حسین، کلیات حدیث قدسی، مترجم زین العابدین کاظمی خلخالی، چاپ سوم، زمستان 1386
84. الحرعاملی، محمدبن حسین، وسائل الشیعه الی التحصیل مسائل الشیعه، بیروت، دارالاحیاء التراث العربی، 1402 ق
85. حکیمی، محمدرضا و محمدعلی، الحیاه، همراه با ترجمه، احمد آرام، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، 1360
86. جمعه العروسی الخویری، شیخ عبدعلی، تفسیر نورالثقلین، جلد 4، مؤسسه مطبوعاتی اسماعیلیان، قم 1412 هـ.ق
87. الجادالمولی، احمد، ابراهیم، محمد ابوالفضل، البجاوی، علی حمید، اسید شحاتِهِ، قصه های قرآن یا تاریخ الانبیاء (از خلقت آدم تا رحلت خاتم)، ترجمه استاد مصطفی زمانی، قم، نشر پژواک اندیشه، زمستان 1386
88. خمینی، روح الله، تحریر الوسیله، دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، 1376
89. راغب اصفهانی، حسین بن محمد، المفردات فی غریب القرآن، چاپ اول، بیروت، دارالعلم، 1412 هـ.ق
90. رازی کلینی، اصول کافی، تحقیق علی اکبر غفاری، ترجمه حاج سیدجواد مصطفوی، دفتر نشر فرهنگ اهل بیت (ع)، 216 هـ.ق
91. صدر، سید محمّدباقر، اقصادنا همراه با ترجمه محمدکاظم بجنوردی، انتشارات برهان، مؤسسه انتشارات اسلامیه، 1350
92. صدوق، ابی جعفر محمّدبن علی بن الحسین قمی، عیون اخبارالرضا (علیه السلام)،ترجمه علی اکبر غفاری و حمیدرضا مستفیذ، نشر صدوق، 1372 ش.
93. طوسی، الخلاف، قم مؤسسه نشر اسلامیه، 1415 هـ.ق
94. طبرسی، ابوعلی فضل بن الحسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، معارف السلامیه، معارف اسلامیه، 1399
95. فیض کاشانی، ملامحسن، تفسیر صافی شریف، زیر نظر استاد عبدالرحیم تحقیقی بخشایشی، انتشارات نوید اسلام، چاپ اول، تهران، 1388
96. کلینی، شیخ، فروغ کافی، انتشارات اسوه، 1281
97. کلینی، محمدیعقوب، اصول کافی، ترجمه و شرع علی اکبر غفاری، دارالکتب اسلامیه، 1365
98. محمدی ری شهری، محمّد، میزان الحکمه، ترجمه حمیدرضا شیخی، انتشارات مؤسسه دارالحدیث، 1377
99. مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، دارالکتب الاسمیه، تهران، 1398 هـ.ق
100. الهندی، حسام الدین، کنزالعامل جلد6، بیروت، مؤسسه الرسانه، 1209 هـ.ق
101. الهادی، جعفر، السئون الاقصادیه نصوص الکتاب و سنه، اصفهان، کتابخانۀ امام علی (ع) بی تا
102. نجفی محمدحسن، جواهرالکلام فی شرح شرایع السلام، نهج المشروعه، شیخ علی آخوندی،دارالکتب اسلامیه، تهران 1367
103. نوری طبرسی، حسین بن محمدتقی، مستدرک الوسائل و مستبط المسائل، بیروت آل بیت (ع)، احیاء الترات، 1408 هـ.ق
