چکیده
خدای تعالی، آدمی را به احسن تقویم آفرید و اشرف مخلوقاتش گرداند. به وی عقل و اختیار عطا فرمود تا بتواند در دوراهیهای زندگی با اختیار، مسیرش را انتخابکرده و ثابت قدم، گام بردارد. در مسیر حرکت آدمی و بر سر دو راهی سعادت و گمراهی، عقل، وحی، فطرت و ... یاران آدمی اند. نفس اماره و شیطان نیز رهبران انسان به سوی ضلالت اند. از آنجایی که شیطان قسم یاد کرده که آدمی را گمراه کند، از این رو این اثر راهگشا، کاربردی و مورد نیاز همه اقشار جامعه است. ما میدانیم که شیطان بر کشور وجودمان نظاره گر است و مترصد فرصتی است که حمله کرده و فتنه به پا کند. پس چرا به فکر تجهیزات و راهکارهای مقابله با او نباشیم؟ از باب «تعرف الاشیاء باضدادها»، برای شناخت خدا و رسیدن به کمال و سرمنزل مقصود، باید شیطان و راههای مقابله با وی را نیز شناخت.
شیطان اسم عام است و به هر موجود سرکشی گویند که انسان را از راه راست دور کرده و ایجاد فساد و اختلاف می نماید. اما ابلیس اسم خاص و همان موجودی است که آدم ع را فریب داد. خدای تعالی آدم ع را خلق نمود به فرشتگان فرمان داد که به وی سجده کنند لیکن ابلیس تکبر ورزید و سجده نکرد و خود را برتر از آدم ع پنداشت. او در ابتدا فطرتی پاک داشت و همنشین فرشتگان بود ولی به دلیل تکبرش راندة درگاه الهی شد. او عامل امتحان بندگان گردید تا مردم در سر دو راهی ها با اختیار مسیر درست را انتخاب نموده و شایستة بهشت گردند.
برخی اقدامات ابلیس در گمراه کردن انسان عبارتند از: وسوسه، نجوی و درگوشی سخن گفتن در مجالس، نزاع و فسادانگیزی، امر به فحشا و منکر، زینت دادن گناهان و اعمال زشت افراد، وعدة دروغ دادن، فریب با آرزوهای دراز، یاد دادن سحر و جادو به مردم، وعدة اصلاح و توبه در آینده، ایجاد دشمنی بین مردم با شراب، قمار و ... . شیطان از طریق دنیاگرایی، نگاه به نامحرم، با استفاده از زنان و جلوگیری از نیکی به مومنین و همنشینی با دوستان ناباب و ... انسان را به انحراف میکشاند.
شیطان به وحی تسلطی ندارد. او تسلطی بر یوسف صفتان نداشته و توان گمراه کردنشان را ندارد. اما او می تواند با وسوسة افراد، کسانی را که نفس خویش را همکار شیطان نمودند، گمراه سازد. اما سالکان راه خدا، نفس خویش را چنان تزکیه نمودند که قوای شهوت، غضب و وهم را تضعیف نموده و به تقویت عقل پرداختند. نفس خویش را به مرتبة مرضیه و بالاترین مقام کمال نفسانی رساندند و نفس اماره را سرکوب کردند.
کلید واژه ها: شیطان، ابلیس، آدم(ع)، انسان، ضلالت، مخلَص.
نتيجه گیری
ابليس، مخلوقي از مخلوقات خداست كه داراي اراده، شعور و اختيار است. او بشر را به فساد، تباهي و گناه دعوت مي‌كند. شیطان اسم عام است که هم شامل شیاطین انسی و هم شیاطین جنی می شود. ولی ابلیس همان موجودی است که آدم (ع) را فریب داد. شیطان وسیله آزمایش است تا آدمی را به راه سعادت رود نه راه ضلالت و گمراهی. او مثل میکربها که بدن را مقاوم تر می کنند، باعث رشد و کمال نفس مومنین می گردد. مومنین با مبارزه با وی، نفس خویش را مزکی تر و بالا مرتبه تر می سازند.
او برای به انحراف کشاندن انسان، اقدامات متعددی انجام می دهد که برخی از آنها بدین قرارند: وسوسه، نجوی، نزاع و فسادانگیزی، امر به فحشا و منکر، زینت دادن گناهان و اعمال زشت افراد، وعده دروغ دادن، فریب با آرزوهای دراز، وعده اصلاح و توبه در آینده و ... و او با استفاده از دنیاگرایی، نگاه به نامحرم و زنان، جلوگیری از نیکی به مومنین و همنشینی با دوستان ناباب و ... به اهداف تباهگرش می رسد و از نفس اماره و اعوان و انصار جنی و انسی اش در این راه بهره می گیرد. اما او شکست پذیر است. مخلَصان او را شکست می دهند. کسانی که نفس اماره خویش را تضعیف نموده و عقل را بر مملکت دل خویش حاکم نمایند، او را تضعیف می نمایند و وی راه و سلطه ای بر ایشان ندارد. عاقل ترین مردم کسی است که دشمنش را شناخته و خود را برای مقابله با وی آماده کند. اسلحه مبارزه با او، استعاذه به خدا، یاد الهی، حکومت عقل بر مملکت دل و جان، عمل به دستورات الهی و ... است و فرایند پیشنهادی مبارزه با شیطان؛ تحکیم عقاید، بندگی خدا، غبارروبی و توبه از گناهان گذشته، مراقبه، محاسبه ، معاتبه نفس، تقواپیشگی و تلاش برای صعود نفس به بالاترین مرتبه نفس، رتبه مرضیه که شیطان بر ایشان تسلطی ندارد، می باشد. شیطان هر چند در گمراه کردن آدمی کوشاست ، لیکن بر یوسف صفتان سلطه ای ندارد. آثار مشابه بیشتر به توصیف شیطان و اقداماتش پرداختند لیکن این اثر چون به فرایند شیطان ستیزی نیز می پردازد، بنابراین از این لحاظ متمایز از دیگر آثار است و اثری جامع، نو و مستند به منابع کافی است و از آنجایی که شیطان دشمن همه انسانهاست، این اثر کاربردی، ارزشی و بسیار مفید برای همه اقشار می باشد.پیشنهاد میشود در ادامه کار، بحث شیطان پرستی و علل پرستش وی و رابطه او با ابلیس و شیطان نیز طی تحقیقی جامع مورد کاوش قرار گیرد.
فهرست منابع
1. قرآن مجيد، ترجمه محمدمهدي فولادوند، قم، دارالقران كريم «دفتر مطالعات تاريخ ومعارف اسلامي»،(79).
2. آذرنوش، آذرتاش(1382)، فرهنگ معاصر(عربي ـ فارسي)(چاپ سوم)، تهران: نشرني.
3. ابن منظور الافريقي المصري، ابي الفضل جمال الدين محمدبن مكرم(بي‌تا)،لسان العرب، بيروت: دارصادر، ج13.
4. اكبري، محمود(1381)، دامها و گامهاي شيطان، قم: مؤسسه فرهنگي سماء.
5. انصاريان، حسين(63)، عرفان اسلامي (شرح جامع مصباح الشريعه و مفتاح الحقيقة) (چاپ دوم)، بي‌جا: المهدي، ج اول.
6. انيس، ابراهيم وهمکاران(1408ه .ق)، المعجم الوسيط(عربي ـ عربي) (الطبعة الثالثة)، طهران: مكتب نشر الثقافة الاسلامية (دفتر نشر فرهنگ اسلامي)، الجزء الاول و الثاني.
7. برزگر، كريم (77)، شيطان شناسي، قم: دارالذخائر.
8. بندرريگي، محمد (1378)، فرهنگ بندرريگي، (عربي به فارسي )، تهران: علمي،ج 1.
9. بهرامپور، ابوالفضل (83)، نسیمحيات/تفسير قرآن كريم(چاپ سوم)، قم: موسسه انتشارات هجرت ، جز 8 و 15.
10. پاك نژاد، سيد رضا(بي‌تا)، اولين دانشگاه و آخرين پيامبر، تهران: خانه كتاب يزد.
11. تميمي آمدي، عبدالواحد بن محمد(1366)، غررالحكم و دررالكلم(چاپ سوم)، تصحيح: ميرجمال الدين، حسيني ارموي «محدّث»، شرح محقق جمال الدين محمد خوانساري، تهران: موسسه انتشارات و چاپ دانشگاه تهران، ج6،4،2.
12. جوادي آملي، عبدالله(1380)، تسنيم، تفسير قران كريم، قم: مركز نشر إسراء، ج3.
13. ............................. (79)، تفسير موضوعي قران كريم (سيره پيامبران عليهم السلام در قران) (چاپ دوم)، تنظيم و نگارش: علي اسلامي، قم: مركز نشر إسراء، ج6.
14. الحرّ‌العامليّ، محمدبن الحسن(83)، جهاد با نفس (ترجمه كتاب« جهادالنفس» وسائل الشيعه) ، ترجمه علي، افراسيابي، چاپ پنجم، قم: انتشارات نهاوندي .
15. .........................................(1391)، وسائل الشيعه الي تحصيل مسائل الشريعة (طبعةالرابعة)، بيروت: داراحياء التراث العربي، ج،4،3.
16. خرمشاهي، بهاءالدين و مسعودانصاري(1376)، پيام پيامبر(مجموعه‌اي از نامه‌ها، خطبه‌ها، وصايا، دعاها، تمثيلها و سخنان جامع حضرت محمد(ص))، ترجمه خرمشاهي، بهاءالدين، مسعود، انصاري، بي‌جا: جامي.
17. .................................... و همکاران(1375)، دائرة المعارف تشيع، تهران: نشر شهيد سعيد محبّي، ج،10.
18. خميني، روح الله(1371)، شرح چهل حديث (اربعين حديث)، بي‌جا: موسسه تنظيم و نشر آثار امام خميني(س).
19. دستغيب شيرازي، سيد‌عبدالحسين (1361)، استعاذه، تهران: انتشارات صبا.
20. دفتر تبليغات اسلامي حوزه علميه قم. معاونت آموزش. مركز آموزش مبلغين (طرح هجرت) (1381)، ره توشه راهيان نور، قم: بوستان كتاب قم( انتشارات دفتر تبليغات اسلامي) ، (ويژه ماه مبارك رمضان).
21. دهخدا، علي‌اكبر (1341)، لغت‌نامه دهخدا، تهران: چاپخانه دانشگاه تهران، حرف ش، آ.
22. الراغب الاصفهاني(1423)، مفردات الفاظ القران الكريم(طبعة الثانية)، قم: ذوي القربي.
23. رجالي تهراني، عليرضا (1379) ،جنّ و شيطان(چاپ سوم)، قم: انتشارات نبوغ.
24. رسولي محلّاتي، سيدهاشم(1377)، چهل حديث(چاپ چهارم)، تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامي، ج1.
25. روحاني، محمود، (1368ش)،المعجم الاحصائي لالفاظ القران الكريم (فرهنگ آماري كلمات قران كريم)، مشهد: موسسه چاپ و انتشارات آستان قدس رضوي، ج اول.
26. الزمخشري، جار الله محمود بن عمر(بي‌تا) الكشاف عن حقائق غوامض التنزيل و عيون الاقاويل في وجوه التأويل، بيروت: دارالكتب العربي، جز 4.
27. زمرديان، احمد(1376)، شيطان كيست و آيات شيطاني چيست؟ (چاپ چهارم)، قم: دفتر نشر فرهنگ اسلامي.
28. ژاله‌فر، تقي(84)، شناخت علمي نفس ناطقه قدسيه «اماره،لوامه،ملهمه،مطمئنه»، زنجان: نيكان كتاب.
29. امام سجاد (ع)(1374)، ترجمه و شرح صحيفه كامله سجاديه، مترجم و شارح: سيد علينقي، فيض‌الاسلام،(چاپ چهارم) بي‌جا: انتشارات فيض‌الاسلام.
30. ..................... (79) شرح و تفسير دعاي مكارم الاخلاق/1 از صحيفه سجاديه ، ترجمه و تفسير: محمدتقي، فلسفي،چاپ6، تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامي،ج2.
31. شبّر، سيدعبدالله،(80)، اخلاق:ترجمه كتاب الاخلاق، محمدرضا جبّاران، چاپ ششم، قم: انتشارات هجرت.
32. شعراني، ابو الحسن و محمد قريب(1380)، نثر طوبي يا دائرةالمعارف لغات قران مجيد(چاپ چهارم)، تهران: انتشارات اسلاميه،ج2.
33. شيخ الاسلامي، سيدحسين(1378)، گفتار اميرالمومنين علي(ع) ـ ترجمه غررالحكم، چاپ4، قم: انتشارات انصاريان،ج1.
34. صالحي حاجي آبادي، نعمت الله(1382)، شيطان در كمين گاه، قم: دارالفكر.
35. صدوق، ابوجعفرمحمدبن‌علي‌بن بابويه قميّ(82 )، ثواب الأعمال و عقاب الأعمال، محمدرضا انصاري محلاتي، قم: نسيم كوثر.
36. ............................................................. (1382) ،علل الشرايع(چاپ سوم)، سيد محمد جواد ذهني تهراني، قم: انتشارات مؤمنين، ج2.
37. طاهري كني(1377)، تفسير ادبي قرآن، به كوشش: اسلامي يزدي، مهدي، بي‌جا: رواق انديشه، ج1.
38. طباطبايي، سيد محمدحسين،(1363) تفسير الميزان، سيد محمدباقر موسوي همداني، چاپ 3، تهران: كانون انتشارات محمدي ، ج1، 8، 15، 28، 33.
39. الطبرسي، ابوعلي الفضل بن الحسن(1380)، ترجمه تفسير مجمع البيان، حجة الاسلام علي كرمي، تهران: موسسه انتشارات فراهاني، ج1، 2، 7.
40. طريحي، شيخ فخر الدين(62) مجمع البحرين، تحقيق: سيد احمد حسيني، چاپ دوم، بي‌جا: مرتضوي، جلد 4،6.
41. علي (ع) (1379)، نهج البلاغه، ترجمه: دشتي، محمد، چاپ دوم ، قم: نسيم حيات.
42. غفاري، محسن (1379)، قصه‌هاي شيطان يا ابليس‌نامه(چاپ 3)، تهران: پيام آزادي، ج1.
43. فرهنگ‌خواه، محمدرسول(59)، دائرةالمعارف اسلامي، بي‌جا : نشرعطائي.
44. قراةتيلإ محسن (1381)،تفسير نور، مركز فرهنگي درسهايي از قرآن(چاپ پنجم)، تهران: ج1.
45. قرشيّ، سيد علي‌اكبر(1361)، قاموس قرآن(چاپ سوم)، دارالكتب الاسلاميه، تهران:ج 4ـ3.
46. قريب، دكتر محمد(1366)، تبيين اللغات لتبيان الايات يا فرهنگ لغات قرآن، بي‌جا: بنياد.
47. قمي، شيخ عباس(1422ه.ق)، سفينة البحار(طبعةالثالثه)، قم: دارالأسوة للطباعة و النشر، ج1.
48. ........................... (1383)،كليات مفاتيح الجنان، مترجم: مرحوم الهي قمشه‌اي، قم، احقاف.
49. ..................... ( 1381)، مرواريدهاي درخشان( اللئالي المنثوره في الاحراز و الاذكار المأثوره ـ فارسي)، نگارش محمدحسين رباني، قم: انتشارات عهد.
50. كاشاني، ملافتح الله(1347)، تفسير‌منهج الصادقين(چاپ‌چهارم)، تهران: كتابفروشي اسلاميّه ، ج 1.
51. الكاشاني، محسن(1403ه )، المحجة البيضا في تهذيب الاحياء(طبعة الثانيه)، بيروت، موسسه الأعلمي للمطبوعات، جز خامس.
52. كليني رازي، محمدبن يعقوب ( بي‌تا)، اصول كافي، تهران: دفتر نشر فرهنگ اهل بيت عليهم السلام،ج 1، 2، 3، 4.
53. مجلسي، محمدباقر(1403ه)، بحارالانوار(الطبعة الثالثه)، بيروت: دارإحياءالتراث العربي، المصححة،جزء، ستّون، حادي عشر، الثالث و الستّون، الثالث و السبعون، الثالث.
54. محقق، محمدباقر(1364)، دائرةالفرائد در فرهنگ قران(چاپ دوم)، بي‌جا، موسسه انتشارات بعثت، ج اول.
55. محمدي،حميد (81 )، مفردات قرآن(چاپ سوم)، بي‌جا: مؤسسه فرهنگي دارالذكر.
56. محمدي ري شهري، محمد(79)، ميزان الحكمه، ترجمه حميدرضا شيخي،چاپ دوم، قم: دارالحديث،ج 4، 6، 7، 9.
57. محمدي وايقاني، كاظم(1372)، تجلّي ذكر در آينه وحي(چاپ دوم)، تهران: ديدگاه.
58.مركز فرهنگ و معارف قران(1382)، دائرة المعارف قران كريم، قم: مؤسسه بوستان كتاب قم (انتشارات دفتر تبليغات اسلامي،ج اول .
59. مسعودي، عليرضا (79)، فضايل و آثار ذكر (چاپ دوم)، قم: انتشارات ام ابيها.
60. مصباحي، ف. (84 ) ، مبارزه با جنود شيطان در انديشه امام خميني(س)، تهران: ستاد بزرگداشت حضرت امام خميني(س)ـ كميته فرهنگي.
61. مطهري، مرتضي،(1381)، توحيد(چاپ دهم)، تهران: انتشارات صدرا.
62...................... (1382)، نظام حقوق زن در اسلام(چاپ 34)، تهران: انتشارات صدرا.
63. مظاهري، حسين(1382)، اخلاق در خانه2 (فضايل و رذايل اخلاق) (چاپ نهم) ، قم، نشر اخلاق.
64. ...............................................(1378)، تفسير نمونه (چاپ19)، تهران: دارالكتب الاسلاميه، ج 1، 6، 9،10، 11، 12، 19، 23، 27.
65. موسوي بجنوردي، كاظم،(1368) دائرةالمعارف بزرگ اسلامي، تهران: مركز دائرة المعارف بزرگ اسلامي،ج، 2.
66. نجّارزادگان (محمدي )(1381)، فتح الله، مصاف بي پايان با شيطان(چاپ دوم)، قم: موسسه بوستان كتاب قم (انتشارات دفتر تبليغات اسلامي).
67. نراقي، احمد(1379)، معراج السعادة (چاپ هفتم)، قم: موسسه انتشارات هجرت.
68. نراقي، مهدي (77)، ترجمه جامع السعادات: علم اخلاق اسلامي، سيدجلال الدين مجتبوي، بي‌جا: انتشارات حكمت،ج1، 3.
69. هاشمی رفسنجانی، اکبر و محققان مرکز فرهنگ و معارف قران (1383)، فرهنگ قرآن: كليد راهيابي به موضوعات و مفاهيم قران كريم، قم: بوستان كتاب قم(انتشارات دفتر تبليغات اسلامي حوزه علميه قم،ج2.
70. يعقوبي، رقيه(1384)، دنياي شگفت جن، ابليس، شيطان(چاپ هفتم)، قم: بوستان دانش.
