چکیده
سوگندهای قرآن یکی از زیباترین بیانات قرآن است که سرشار است از معارف، و آکنده است از آموزه‌های ارجمند. سوگند در کلام، شیوه‌ای است کهن و دیرین به درازای حیات بشری که برای استوارسازی دیدگاه‌ها و تأکید باورها و گفته‌ها به کار می‌رود و غالباً به اشیاء و کسانی که از دیدگاه سوگند یاد کنندگان مقدس و ارجمند و بزرگ بوده و در زندگی آنان نقش مهمی داشته و در جهت تصحیح، تکذیب و یا تأیید آن نازل شده است؛ بنابراین از این شیوه بیانی نیز بهره جسته است؛ اما بنیاد آن را دیگرسان کرده و شیوه‌ها و روش‌های آن را یکسره دگرگون کرده است. به دیگر سخن «سوگندهای قرآنی» سوگندهایی است در همان سمت و سویی که سوگند بوده است. اما با بنیادی دیگر، محتوایی دیگر و حضور و بیان و ساختار دیگر، به گونه‌ای که تحولی عظیم در سوگندهای بشر بوجود آورده است.
خداوند با سوگند به پدیده‌های محسوس و ظاهری اما با عظمت و شگرف در حقیقت نه تنها مدعای خود را به اثبات رسانده است، بلکه اندیشه‌ها و تفکرات را به کار انداخته تا بیشتر به این پدیده‌های ظاهری توجه کنند و به سادگی از کنار آن نگذرند.
در این تحقیق نیز حول و محور سوگندهای الهی و سوگندهای غیرالهی موجود در قرآن بحث به میان آمده است.
در کلیات این تحقیق جهت آشنایی اجمالی با بحث سوگند به تعاریف لغوی و اصطلاحی سوگند پرداخت شده است و از تاریخچه سوگند و اقسام آن و نیز حکم شرعی سوگند سخن به میان آمده است.
و در فصل اول به موضوعاتی که خداوند به آنها سوگند یاد کرده است اشاره شده که حدود 40 مورد می‌باشد. موضوعاتی از قبیل، ذات خداوند، جان پیامبر، فرشتگان، خورشید، ماه، زمین، ابرو باد و ... که در تمام این موارد، فکر بشر را به مطالعه و بررسی عظمت آنها متوجه می‌سازد و او را به تدبر بیشتر در این پدیده‌های عظیم فرا می‌خواند که این امر هم در این رساله با پرداختن به فایده هر یک از سوگندهای غیرالهی درفصل دوم این تحقیق پرداخت شده است که عبارتند از سوگندهای دروغ منافقان و مشرکان، و یا سوگندهای پیامبرانی چون حضرت ابراهیم، و سوگند به نظر خیرخواهانه شیطان و ... که بررسی این سوگندها و برداشت حاصل از نتیجه این سوگندها ما را به عظمت هر چه بیشتر سوگندهای الهی واقف می‌کند.
کلید واژه: سوگند.سوره.قرآن.آیه
نتیجه گیری
در قرآن کریم نیز این روش معقول بشری عملی شده و خداوند متعال به موجودات و اشیاء عظیم و با ارزش برای اثبات مطالبی عظیم و مقاصدی رفیعتر سوگند یاد نموده و بشر را به مطالعه و دقت درحقایق شگرف آن دعوت نموده است.
روشن است که بین سوگندهای قرآن و سوگندهای بشری از جهات گوناگونی فرق است که به بعضی از آنها در ذیل اشاره می‌شود:
1. سوگندهای بشری یک بعدی است به این معنی که چیزی که به آن سوگند یاد شده (مقسم به) از یک جهت خاص و محدودی که برای سوگند یاد کننده و یا طرف مخاطبش دارای عظمت و جلوه خاصی بوده یاد می‌شود و همچنین چیزی که برای آن سوگند یاد شده (مقسم له) غالباً مقاصدی بسیار محدود، کوتاه، سطحی و بی ارزشی بوده و نیز هیچگونه روابطی بین مقسم به و مقسم له در سوگند بشری دیده نمی‌شود که شخص سوگند یاد کننده با توجه به روابطی خاص بین آن دو سوگند یاد نماید.
لکن در سوگندهای قرآن می‌بینیم اولاً:
اشیایی که به آن سوگند یاد شده بسیار با عظمت بوده و قابل دقت و تأمل و دارای منافعی بی شمار می‌باشد و جهات و ابعاد گوناگون آنها در این امر لحاظ شده و انسان را از این رهگذر به مطالعه و دقت در همه جوانب آن دعوت می‌نماید.
ثانیاً: چیزهایی که در قرآن برای آن سوگند یاد شده مسایلی بسیار شگرف و حقایقی بس عظیم و مقاصدی رفیع تر می‌باشد که حتی فکر انسانی را از مرز ماده و طبیعت گذرانده و آنرا در فضای لا یتناهی متافیزیک و ماوراءالطبیعه به پرواز در می‌آورد و به مطالعه در آن چنان حقایق ژرفایی وادار می‌کند.
ثالثاً: در سوگندهای قرآن رابطه‌ای خاص و بسیار جالب بین مقسم به و مقسم له وجود دارد که با دقت و زیبائی خاصی آن روابط برقرار شده است. (رزاقي،1383، ص18-19).
2. در سوگندهای بشری ما به چیزهایی باید قسم بخوریم که هم پیش خود و هم پیش طرف مورد احترام و عزت است.
اگر آن چیز تنها محبوب یک طرف باشد سوگند چندان تأثیر و گیرایی نخواهد داشت، ولی سوگندهای قرآن تماماً به اموری است که فقط محبوب ما است، گرچه مخلوقات خدایند، محبوب خدا نیز هستند لکن محبوب خدا بودن مرتبه‌ای است که به نفع آن موجودات تمام می‌شود. و فرق فاحشی است بین اینکه محبت از احتیاج ناشی شود، مانند محبت ما و بین اینکه از بی نیازی و سروری و فضل و مرحمت، مانند محبت خدا. (همان).
3. تفاوت دیگری که میان سوگندهای معمولی و سوگندهای الهی موجود است این است که عزیزان ما بسیار وقت ها، شاید عزیزان بی جهت باشند، ولی آن عزیزانی که قرآن به آنها سوگند یاد کرده همگی عزیزان با جهت و محبوب واقعی هستند؛ زیرا چنانکه گفتیم بشر به فرد فرد آنها در زندگی نیازمندی شدیدی دارد. (همان، ص20).
4. تفاوت مهم تر این است که سوگندهای بشری غالباً از روی ناچاری و دلیل نیابی است؛ یعنی چون شخص دلیل و منطقی به مدعای خود پیدا نمی‌کند ناچار متوسل به قسم خوردن می‌شود از این رو دلیل ادعاهای بی دلیل، سوگند و قسم است. بر خلاف سوگندهای قرآن به اشیایی که قرآن سوگند یاد کرده است فرد فرد آنها دلیل روشن ما است در شناختن خدا، مگر برای موحدین و خداشناسان دلیلی محکم تر و متقن تر از کتاب طبیعت و نظام آفرینش و خلقت که خطوط و صفحات و اجزاء آن سوگندهای قرآن را تشکیل می‌دهد سراغ داریم؟ (همان).
5. بقول: «کونستان ویرژیل گیورگیو» مورخ و متشرق رومانی در کتاب «محمد پیامبری که از نوع باید شناخت» سوگندهای قرآن جز درادبیات مذهبی مصر باستانی و ادبیات مذهبی «ودا» در هندوستان که مسبوق به چهار یا پنج هزار سال قبل از میلاد مسیح است، پیش از اسلام بدون سابقه بود. و سوگندهای کتب مذهبی «ودا» در هندوستان قدیم زیبایی و سادگی و فصاحت سوگندهای قرآن را ندارد. (همان).
6. در قرآن کریم سوگندهایی دیده می‌شود که برای کسانی که با این کتاب الهی آشنایی درستی ندارند موجب تعجب می‌گردد؛ زیرا وقتی آنها را با قسم شرعی مقایسه می‌کنند اختلافشان را زیاد می‌بینید. چون شرعاً قسم به غیر اسم پروردگار بی اعتبار است و عرفاً مردم به چیزهایی سوگند یاد می‌کنند که در نظرشان بسیار محترم و یا عزیزند، و در تمام آنها (شرعی و عرفی) خوف مؤاخذه و یا صدمه، در صورت دروغ گویی هست. مثلاً وقتی کسی به خدا و پیغمبر و امام و قرآن به دروغ رسانند؛ و هرگاه به جان خود یا رفیق یا فرزندش مثلاً سوگند یاد نمود، خوف صدمه یافتن خود و آنها برایش هست.
بعلاوه هدف اصلی از سوگندهای آدمیان اثبات مطلب است، هنگامیکه کسی احتمال می‌دهد سخنش را شنونده باور نکند می‌خواهد با قسم، وی را وادار به قبول نماید و شک و تردیدش را برطرف سازد. در محاکم نیز منکر را به همین منظور قسم می‌دهند.
هیچیک از این امور در قسم‌های قرآن معقول نیست؛ زیرا نه خداوند از کسی یا چیزی ترس می‌تواند داشته باشد و نه وحشتی و هراسی از فقدان موجودی برایش متصور است. (همان، ص45-46).
از طرفی دیگر سخن خدا محتاج به قسم نیست و کافر را هم سودی ندارد و اشیاء و اشخاص هم در برابر عظمت پرودگار کوچک هستند. از لحاظ عزت و محبوبیت نیز می‌بینیم چیزهایی مورد قسم واقع شده‌اند که همهی آنها عزیزتر و محبوب تر از دیگر موجودات نیستند. (همان).
خلاصه آنکه تفاوتهای فاحش و قابل ملاحظه‌ای بین سوگندهای قرآن با سوگندهای بشری وجود دارد و سوگندهای قرآن دارای ویژگیهای خاصی است همانطور که بعضی از آنها را برشمردیم که در هیچ یک از سوگندهای عادی یافت نمی‌شود.
سوگندهای قرآن دارای فوائد زیر است:
1. اهمیت چیزی و امری که برای اثبات آن (مقسم له) قسم یاد شده تا در آن نیک بیاندیشند و سرسری نگذارند می‌توان گفت که در قسم‌های انسانی نیز این منظور هست. (مكارم شيرازي، 1385، ج18، ص316 و ج19،ص7 و ج 27،ص39).
2. متوجه ساختن بشر به منافع و فواید چیزهایی که به آنها سوگند یاد می‌شود (مقسم به) مانند خورشید و ماه و ستارگان و شب و روز و حتی انجیر و زیتون. (همان).
3. واقعیت داشتن مورد قسم که مورد انکار بوده و یا در آن شک و تردید داشته یا موهوم و خیالی اش می‌پنداشته‌اند مانند فرشتگان، قیامت و روان و وجدان انسان (نفس ناطقه و لوامه) و غیر اینها ... (همان).
4. رد افکار خرافی و اعتقادات جاهلانه‌ای که بشر وحشی حتی انسان متمدن امروز نسبت به بعضی از امور داشته و دارد مانند عقیده به خدایی ستارگان و غیره و مثل آن که عرب جاهلی بعد از ظهر را ناخجسته و برای کار و کسب بد میمنت می‌دانسته‌اند و بر اثر چنین اعتقاد جاهلانه‌ای زیانهای اقتصادی و اجتماعی و اخلاقی فراوان به وی می‌رسید، نسل معاصر نیز مانند اهل هر عصری، از دوره و زمانه خود شکایت داشته عمل خیر را در آن ناممکن می‌پندارند. جمیع این اوهام را خداوند با سوگند یاد کردن به عصر که هم به معنی بعد از ظهر و هم به معنی دوره و زمانه است مردود شناخت. (همان).
5. تعظیم مورد قسم تا مردم بر اثر بزرگداشت آن به عبادت و جهاد و دیگر اعمال خیر تشویق شوند مانند: سوگند به اسبان مجاهدین و اوقات فریضه حج مثل «والعادیات»، «والفجر * ولیال عشر». (همان).
6. سوگند هایی که خداوند در کتابش یاد فرموده همگی نشانه‌های کاملی بر قدرت نامتناهی وی بوده که به صورت سوگند بیان داشته همانطور که کسی به کسی که بر او نعمتی ارزانی داشته می‌گوید: «حق نعمت زیاد تو که به من دادی آن است که همیشه از تو سپاسگزاری نمایم ». پس خداوند نعمتهای خود را در لباس قسم بیان فرموده تا این که مردم عظمت نعمتهایی که بر آنها ارزانی داشته شناخته و در برابر آن همیشه وی را سپاسگزاری نمایند. (همان).
7. سوگند خداوند به آفریده‌های خود که متضمن آیات و نشانه‌های اوست انسان را متوجه قدرت و حکمت و وحدانیت ذات اقدسش می‌نماید. (همان).
8. تاکید موضوعاتی چون: توحید (صافات،5-1)، تثبیت و تاکید حقانیت رسالت پیامبر (ص) (یس،3-1) وقوع حتمی و قطعی قیامت (ذاریات،6-1)، حقانیت وحی (طارق،13-12) و (زخرف ،3-1) و همچنین حالات مختلف و صفات انسان که با اشاره به آنها او را متوجه ارزشهای والای درونی اش می‌کند. (خرقاني، ص6-7).
شکی نیست که تنها ارزش انسان به عقل و خرد او بوده و به واسطه آن از دیگر موجودات جهان آفرینش امتیاز و برتری یافته است و هر انسان که عقلش بیشتر و درک و بینشش از جهان طبیعت عمیق تر باشد به همان نسبت دارای قیمتی بیش و مقامی بالاتر خواهد بود، در فرهنگ اسلامی بیش از حد از عقل و خرد و عظمت آن و عواملی که در راه توسعه آن موثر بوده سخن به میان آمده است.
با بیان این مقدمه، به این مطلب می‌رسیم که یکی از راههایی که قرآن کریم برای گسترش اندیشه و بالا رفتن سطح فکر انسانی عرضه داشته موضوع سوگندهایی است که در این کتاب مقدس به گونه‌های مختلف به چشم می‌خورد.
مسئله سوگندهای قرآن چون دیگر مسائل آن با اندیشه و خرد انسان سروکار داشته و با عرضه کردن مسائلی بسیار عظیم چه به صورت مقسم به (آن چه را که به آن سوگند یاد شده) و یا مقسم له (برای آنچه سوگند یاد شده) توجه اندیشه‌ها را به خود معطوف داشته است، در هر صورت، هر دو چیزی که سوگندهای قرآنی را تشکیل داده دارای اهمیت و عظمت خاصی بوده و از این رهگذر بشر را وا می‌دارد که به آن پی برده و در راه تکامل فکری و روحی و سعادت واقعی خویش از آن برخوردار گردد.
با توجه مختصری در سوگندهای قرآن نقشی که آن در توسعه فکر انسانی دارد روشن می‌شود، بدین معنی که:
«سوگندهای قرآن در واقع تمام هستی را جولانگاه فکر بشر قرار داده و وی را در جهان محسوسات و مادی و جهان ماوراءالطبیعه و متافیزیک به پرواز در می‌آورد، زمین و ماه و خورشید، ستارگان و کهکشانها، روح و وجدان، فرشتگان و روز باز پسین و به طور کلی همه آنچه را که بشر می‌بیند و نمی‌بیند در برابر فکر او عرضه شده تا همه و همه را مورد مطالعه قرار داده با تحقیق و دقت همه جانبه آنها را بررسی نماید، و از این رهگذر علوم متنوعی را به روی بشر باز می‌نماید و با آگاهی و شناخت واقع بینانه به آفریننده با عظمت و مدّبر و توانای آنها پی برده و خود را از ورطه جهل و ظلمت نادانی و غفلت رهانده و به زندگی حیات بخش و ابدی راه یافته و با هستی مطلق مرتبط سازد.»(رزاقي، 1383، ص48).
«پس سوگند به این مخلوقات اموری که خداوند آن را مورد سوگند خود در قرآن قرار داده است برای جلب نظر و فکر بشر به کسب علم نسبت به حقایق و آثار و خواص آنهاست، هیچ علمی از علوم نیست که یکی از این امور و اشیاء موضوع آن واقع نشده باشد حتی علوم جنگ و تعلیمات نظامی...
پس بطور خلاصه این که این سوگندها در قرآن برای جلب توجه انظار و افکار به سوی علوم غیر متناهی است و این همان کمک و مساعدت و تاییدی است که علماء و دانشمندان انتظار دارند که از طرف دین نسبت به آنان شده باشد و این توسعه و نشر و جلب فکر و تأمل نسبت به علوم منحصر به قرآن است. به تعبیر زیباتر آنکه بگوئیم سوگندهای قرآن کلید همه علوم و دانش‌های بشری است». (همان، ص48-49 به نقل ازتفسير صدرالدين ثلاثي، ص193-197).
به عبارت دیگر
قرآن در این سوگندها خلاصه و اصل و ذات اشیاء را ذکر نموده تا اندیشه ما را متوجه آن نموده و دانشمندان را به بحث و تحقیق در آن تشویق نماید.
آنطوری که از آیات قرآن و بیانات ائمه (ع) و پژوهشهای محققان اسلامی استفاده می‌شود سوگندهای قرآن بزرگترین و عالیترین وسیله و عامل گرایش افکار و عقول انسان است به تحقیق در ژرفای مسائل و موجودات جهان...
تا از رهگذر این کوششها و پژوهشها درهای علوم و دانشها را به سوی جامعه انسانی بگشایند و خود را و جامعه را از جهل و ظلمت و رکود فکری رهانده و آفرینندهی عالم، قادر حکیم و مدبر آنها را به نیکی بشناسد.
کوتاه سخن آن که به قول طنطاوی مفسر معروف:
«سوگندهای قرآن کلید دانشها است. » (همان).
و یکی از معجزات بزرگ و علمی قرآن مجید است که بر تارک اعصار می‌درخشد.
و چه نیکوست که ما هم بتوانیم گامی به سوی شناخت هر چه بیشتر خالق خود برداشته و از جمود و رکود فکری رها شده و بی اعتنا و به سادگی از کنار نعمتهای خداوند که بی منّت در اختیارمان گذاشته شده نگذریم و همواره شاکر نعمات الهی باشیم.
فهرست منابع و ماخذ:
1- قران کریم، ترجمه الهی قمشه‌ای، تهران.
2- صحیفه سجادیه، فیض الاسلام.
3- بن فارس، احمد، معجم الفاظ القرآن الکریم، مکتبالاعلام الاسلامی، بیجا، 1404هـ.ق.
4- پورسیف، عباس، خلاصه تفاسیر المیزان و نمونه، تهران، سازمان بنیاد شهید و امور ایثارگران، نشر شاهد، 1385، چاپ پنجم با اضافات 1389 .
5- حرعاملی، عبدالباقی، فؤاد، وسائل الشیعه، ج 16، دارالحیاء التراث العربی، بی تا.
6- حسینی دشتی، سید مصطفی، دائره المعارف جامع اسلامی، ج 2، 4، 5 موسسه فرهنگی آرایه، 1385.
7- خرقانی، حسن، مقاله درآمدی بر بحث سوگند در قران، قم، موسسه فرهنگی و اطلاع رسانی تبیان .
8- دستغیب شیرازی، عبدالحسین، گناهان کبیره، انتشارات یاسر، بی تا، بی جا.
9 -راغب اصفهانی، ابو القاسم حسین بن محمد، ، المفردات فی غریب القرآن، دفتر نشر کتاب، بی جا، چاپ دوم، 1404هـ ق.
10- رزاقی، ابوالقاسم، سوگندهای قران، قم، موسسه امام صادق (ع)، بهار 1383.
11- شریعتی، محمد تقی، تفسیر نوین، شرکت سهامی انتشار، 1348 ه. ش، چاپ پنجم .
12- طباطبایی، سید محمدحسین، تفسیر المیزان، ترجمه سیدمحمدباقر موسوی همدانی، ج2، دفتر انتشارات اسلامی حوزه علمیه قم، بهار 1384 .
13- ــــــــــــــــــــــــــــ، تفسیر المیزان، ترجمه سیدمحمدباقر موسوی همدانی، ج6، دفتر انتشارات اسلامی حوزه علمیه قم، بهار 1384.
14-ــــــــــــــــــــــــــــ، تفسیر المیزان، ترجمه سیدمحمدباقر موسوی همدانی، ج12، دفتر انتشارات اسلامی حوزه علمیه قم، بهار 1384.
15- ــــــــــــــــــــــــــــ، المیزان فی تفسیر القران، ترجمه سید محمد باقر موسوی همدانی، ج 2، دفتر انتشارات اسلامی حوزه علمیه قم، بهار 1384.
16- ــــــــــــــــــــــــــــ، المیزان فی تفسیر القران، ج 1 قم، موسسه نشراسلامی، 1414 ه. ق، .
17- طباطبایی، سید محمد حسین، المیزان فی تفسیر القران، ج 6 قم، موسسه نشراسلامی، 1414 ه. ق .
18- طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القران، بیروت، دارالمعرفه، چاپ دوم 1408 ه. ق .
19- ــــــــــــــــــــــ، مجمع البیان فی تفسیرالقران، ترجمه علی کرمی، ج 1، تهران، سازمان و انتشارات وزارت فرهنگی و ارشاد اسلامی، 1380.
20- ــــــــــــــــــــــ، مجمع البیان فی‌تفسیرالقران، ترجمه علی‌کرمی، ج2، تهران، سازمان و انتشارات وزارت فرهنگی و ارشاد اسلامی، 1380.
21- ــــــــــــــــــــــ، مجمع البیان فی‌تفسیرالقران، ترجمه علی‌کرمی، ج3، تهران، سازمان و انتشارات وزارت فرهنگی و ارشاد اسلامی، 1380.
22- ــــــــــــــــــــــ، مجمع البیان فی‌تفسیرالقران، ترجمه علی‌کرمی، ج4، تهران، سازمان و انتشارات وزارت فرهنگی و ارشاد اسلامی، 1380.
23- ــــــــــــــــــــــ، مجمع البیان فی تفسیرالقران، ترجمه علی کرمی، ج5، تهران، سازمان و انتشارات وزارت فرهنگی و ارشاد اسلامی، 1380.
24- ــــــــــــــــــــــ، مجمع البیان فی تفسیرالقران، ترجمه علی کرمی، ج 6، تهران، سازمان و انتشارات وزارت فرهنگی و ارشاد اسلامی، 1380.
25- ــــــــــــــــــــــ، مجمع البیان فی تفسیرالقران، ترجمه علی کرمی، ج 7، تهران، سازمان و انتشارات وزارت فرهنگی و ارشاد اسلامی، 1380.
26- ــــــــــــــــــــــ، مجمع البیان فی تفسیرالقران، ترجمه علی کرمی، ج 9، تهران، سازمان و انتشارات وزارت فرهنگی و ارشاد اسلامی، 1380.
27- ــــــــــــــــــــــ، مجمع البیان فی تفسیرالقران، ترجمه علی کرمی، ج 10، تهران، سازمان و انتشارات وزارت فرهنگی و ارشاد اسلامی، 1380.
28- ــــــــــــــــــــــ، مجمع البیان فی تفسیرالقران، ترجمه علی کرمی، ج 11، تهران، سازمان و انتشارات وزارت فرهنگی و ارشاد اسلامی، 1380.
29- ــــــــــــــــــــــ، مجمع البیان فی تفسیرالقران، ترجمه علی کرمی، ج 12، تهران، سازمان و انتشارات وزارت فرهنگی و ارشاد اسلامی، 1380.
30- ــــــــــــــــــــــ، مجمع البیان فی تفسیرالقران، ترجمه علی کرمی، ج 14، تهران، سازمان و انتشارات وزارت فرهنگی و ارشاد اسلامی، 1380.
31- ــــــــــــــــــــــ، مجمع البیان فی تفسیر القران، ترجمه علی کرمی، ج 15، تهران، سازمان و انتشارات وزارت فرهنگی و ارشاد اسلامی، 1380.
32- عياشي، محمدبن مسعود، تفسير عياشي، سازمان اوقاف و امور خيريه، اسوه ، قم، 1379
32- فرجی، روح الله، سوگندهای قرانی، موسسه فرهنگی و اطلاع رسانی تبیان.
33- كليني، محمدبن يعقوب؛ ترجمه محمداقر كمره اي، تهران، مكتبة العلمية الاسلامية، 1363.
34- کیانی، حسین، سوگند در زبان و ادب فارسی، انتشارات دانشگاه تهران، آذر 1371.
35- مکارم شیرازی، ناصر، سوگند های پربار قران، تحقیق و گردآوری، ابوالقاسم علیان نژادی، قم، مدرسه الام علی بن ابی طالب (ع)، 1386، چاپ دوم.
