چکیده
توجه قرآن به ادیان ابراهیمی و طرح بحث از ایشان در سطحی گسترده از سویی و نیاز فطری بشر به ارتباط با همنوع از دیگر سو، حاکی از ارزش شناخت شیوه های تعامل با پیروان سایر ادیان می باشد. در این راستا قرآن کریم تلاش می نماید زمینه تحقق امنیت جهانی را فراهم نماید.
در بُعد اعتقادی با دعوت به اخذ مشترکات، مسلمانان را به گفتگوی نیکو و جدال احسن با اهل کتاب فرا می خواند؛ انحرافات اعتقادی آنان را تذکر داده و آنان را به دین مبین اسلام تشویق می نماید. در بعد فقهی دو تعامل تنبیهی و تشویقی داشته، در جایی با پرداخت جزیه، برخورد تنبیهی و در جایی با حکم به طهارت و ازدواج و خوردن طعامشان برخورد تشویقی می نماید.در بعد اخلاقی نیز به نفی و مذمت رذایل اخلاقی اهل کتاب پرداخته و بعضاً به تایید فضیلت اخلاقی برخی از آنها چون انصاری اللهی اشاره کرده و مسلمانان را به داشتن آن توصیه می نماید. قرآن احترام به اهل کتاب ذمی را ضروری دانسته و با تایید امت مومن یهودومسیح، با معاندانشان برخورد قهرآمیزی دارد.
در این پژوهش با توجه به نص قرآن کریم و نظرات مفسرین و رجوع به اسناد معتبر برخوردهای اعتقادی، فقهی و اخلاقی قرآن در مواجهه با اهل کتاب به صورت دسته بندی واضحی ارائه شده است.
کلید واژه ها: قرآن کریم، اهل کتاب، یهودیان، مسیحیان، شیوه های برخورد با اهل کتاب.
نتیجه گیری:
در بیان برخوردهای اخلاقی قرآن کریم با اهل کتاب این نکته آشکار می شود که شیوه کلام وحی این گونه است که به بیان ویژگی های اخلاقی اهل کتاب پرداخته و از این منظر مسلمانان را در برخورد با آنان هوشیار و مصون می نماید. از ویژگی های اهل کتاب اظهار خیرخواهی آنان در برابر مسلمانان است؛ در حالی که اسلام در ابتدا احترام و دستگیری به اهل کتاب را به دلیل هم نوع بودن توصیه می نماید و همه انسان ها را امّت واحده می خواند؛ لکن با توضیح خصوصیات اهل کتاب، از جمله نژادپرستی، کتمان حقیقت، سنگ دلی، عنادورزی، غرور بیجا، ریاکاری، افتراءهای باطل، پیمان شکنی، حسدورزی، مسخره کردن و...مسلمانان را از برقراری دوستی عمیق با آنان برحذر داشته و در برابر تحریک اهل کتاب، مسلمانان را به صبر فرا می خواند.
در بررسی شیوه های برخورد قرآن کریم با اهل کتاب نتایج ذیل به دست آمد.
در برخورد اعتقادی:
قرآن کریم به تعامل اعتقادی فراخوانده و ضمن دعوت اهل کتاب به اخذ مشترکات، اسلام را به عنوان دین میانه رو و غیر انحرافی معرفی نموده و با صراحت تمام به رد عقاید باطل اهل کتاب می پردازد. عقاید باطلی چون گوساله پرستی یهودیان و الوهیت حضرت عیسی«علیه السّلام» و رهبانیّت مسیحیان را رد کرده و به اصلاح عقاید آنان می پردازد. قرآن کریم جدال احسن با اهل کتاب را بهترین روش برخورد اعتقادی می شمارد.
در برخورد فقهی:
قرآن کریم دو تعامل فقهی تنبیهی و تشویقی را پیش رو می گیرد. برخورد تنبیهی چون پرداخت جزیه و برخورد تشویقی چون تألیف قلوب و ازدواج با اهل کتاب و خوراک طعام آنان و ... از سوی مسلمانان قرار داده شده است.
در برخورد اخلاقی:
قرآن کریم در برخورد اوّل رذایل اخلاقی اهل کتاب را بیان و نکوهش می نماید و در برخورد بعدی به بیان فضیلت اخلاقی آنان می پردازد. رذایل اخلاقی چون غرور و تکبر و نژاد پرستی، افتراءهای باطل، قساوت قلب، مکر و خدعه، کشتن انبیاء خدا، حسد ورزی، رباخواری، پیمان شکنی، ریا کاری مورد نکوهش قرار گرفته و در بیان فضیلت اخلاقی اهل کتاب، ضمن این که احترام به آنان را لازم می داند؛ اهل کتاب را یکسان نمی بیند؛ به طوری که برخی از آنان را جزء عبادت کنندگان می شمارد. در جائی انصارالله بودن حواریون حضرت مسیح«علیه السّلام» را به عنوان الگوی مؤمنین معرّفی می نماید و از مسلمانان می خواهد همانند آنان که خود را انصارالله خواندند، به دفاع از پیامبر گرامی اسلام پرداخته و با تبلیغ مسالمت آمیز دینش را یاری نمایند.
* قرآن کریم،ترجمه محمد مهدی فولادوند
*نهج البلاغه
1. ابراهیمی، موسی، (1390)، پلورالیسم دینی، (چاپ اول)، قم: نشر المصطفی.
2. آزادیان، مصطفی، (1388)، آموزه نجات از دیدگاه علاّمه طباطبائی، (چاپ دوّم)، قم: نشر مؤسسه آموزشی پژوهشی امام خمینی «ره».
3. احمدی، موسی، (1383)، حقوق اهل کتاب، (چاپ اوّل)، قم: نشر مرکز انتشارات مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی.
4. ابراهیمی، محمّد،(1382)،ازدواج با بیگانگان در فقه اسلام وسایر شرایع الهی، (چاپ دوم) قم:نشربوستان کتاب.
5. اکبری، محمود، (1378)، احترام وتکریم، (چاپ اول)، بی جا، نشر دفتر انتشارات اسلامی.
6. ایازی، محمود، (1378)، قرآن و فرهنگ زمانه، (چاپ اوّل)، بی جا، نشر دفتر انتشارات اسلامی.
7. بازرگان،مهدی، (1367)، بازگشت به قرآن، (چاپ اول)، بی جا، نشر شرکت سهامی انتشار.
8. بروجردی، سیّد محمّد ابراهیم، ( 1366ش )، تفسیرجامع، (چاپ ششم)،تهران: نشر صدر.
9. بروجردی، حسین، (1386)، منابع فقه شیعه ،ترجمه جامع احادیث الشیعه،( چاپ اوّل)، تهران: نشر فرهنگ سبز.
10. بلاغی، سید عبدالحجت، (1386)،حجه التفاسیر وبلاغ الکسیر، قم: نشر حکمت.
11. پیشوایی ملایری، ابراهیم، (1388)،خداشناسی از دیدگاه یهود و نصاری و اسلام،(چاپ اول)،قم: نشر دفتر تبلیغات اسلامی.
12. پویا، اعظم، (1377)، مواجهه قرآن با فرهنگ مسیحیت، (چاپ اول)،تهران: نشر هستی نما.
13. تستری، ابو محمد سهل بن عبدالله، تقسیر التستری، (چاپ اول)، بیروت: نشر دار الکتب العلمیه.
14. جوادی آملی، عبدالله، (1381)، نسبت دین و دنیا، قم: نشر اسراء.
15. حجتی، سید محمد باقر، بی آزار شیرازی، عبدالکریم، (1366)، تفسیر کاشف، (چاپ اول)، تهران: نشر دفتر فرهنگ اسلامی.
16. حقیقت، سیّد صادق، (1385)،مبانی اصول واهداف سیاست خارجی دولت اسلامی، (چاپ اول)، قم: نشر فروشگاه علوم وفرهنگ اسلامی.
17. حسینی اصفهانی، سید مرتضی، (1377)، نگرش وحی بر یهود و مسیحیت، (چاپ اول)، قم: نشر فرهنگ قرآن.
18. حسینی شیرازی، سیّد محمّد،(1423)، تبیین القرآن، بیروت: نشر دارالعلوم.
19. حسینی شیرازی، سید محمد، (1424)، تقریب القرآن الی الاذهان، بیروت: نشر دار العلوم.
20. حسینی، شاه عبدالعظیمی، (1362)، تفسیر اثنی عشری، (چاپ اوّل)، تهران: نشر میقات.
21. حمد الفتلاوی،مهدی،(1385)، سقوط اسرائیل، قم: بوستان کتاب دفتر تبلیغات اسلامی.
22. درویش گفتار، احمد، (1383)،حقوق اقلّیت ها در قرآن، (چاپ اوّل)، قم: نشر مرکز پژوهش های اسلامی صدا و سیما.
23. رضوانی، علی اصغر، (1385)، نگاهی به مسیحیت و پاسخ به شبهات، (چاپ اول)، قم: نشر مسجد مقدس جمکران.
24. زمخشری، محمود، (1407)،الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل، (چاپ سوّم)، بیروت: نشر دارالکتاب العربی.
25. شاهرودی و همکاران، (1385)،رهیافت هایی از مکتب پیامبر اعظم «صلّی اللّه علیه و آله»، (چاپ دّوم)، قم: نشر سپاه پاسداران انقلاب اسلامی.
26. شریعتی، روح الله، (1381)،حقوق و وظایف غیر مسلمانان در جامعه اسلامی، (چاپ اوّل)، قم: نشر ، بوستان کتاب قم.
27. شلبی، احمد، (1376)، زندگی اجتماعی از دیدگاه اسلام، ترجه سید محمود اسداللهی، (چاپ اول)، مشهد: نشر آستان قدس رضوی
28. ضیائی بیگدلی، محمد حسین، (1386)، برانگیختگان، (چاپ اول)، قم: نشر دارالعلم.
29. طباطبایی، سید محمد حسین،موسوی همدانی، سیّدمحمّد باقر،(1374)، ترجمه تفسیر المیزان، (چاپ پنجم)، قم: نشر دفتر انتشارات جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.
30. طبرسی، فضل بن حسن، (1360 )،مجمع البیان فی التفسیر القرآن، (چاپ اوّل)،تهران: نشر فراهانی.
31. طبرسی، فضل بن حسن،(1377)، تفسیر جوامع الجامع، نشر: انتشارات دانشگاه تهران.
32. عاملی، ابراهیم، (1360)، تفسیر عاملی، ( چاپ اول)، تهران: نشر صدوق.
33. عمید زنجانی، عباسعلی، (1362)، حقوق اقلیتها، (چاپ سوم)، تهران: نشر فرهنگ اسلامی.
34. فخرالدّین رازی، ابوعبدالله محمّدبن عمر، (1420)، مفاتیح الغیب، (چاپ سوّم)، بیروت: دارالحیاء التراث العربی.
35. قربانی، لاهیجی، زین العابدین، (1378)،تفسیر جامع آیات الاحکام، (چاپ اوّل)، تهران: نشر سایه.
36. قرشی، سیّدعلی اکبر، (1377)، تفسیر احسن الحدیث، (چاپ سوّم)، تهران: نشر دارالکتب الاسلامیّه.
37. قطری، مرتضی،(1371)، بررسی شیوه های تبلیغاتی مسیحیت، (چاپ اول)، قم: نشر سازمان تبلیغات اسلامی.
38. کلینی، محمّد بن یعقوب، (1369)، اصول الکافی، ترجمه سید جواد مصطفوی، (چاپ اوّل)، تهران: کتاب فروشی علمیّه اسلامیه،.
39. کاشانی، ملا فتح الله، (1423)، زبده التفاسیر، (چاپ اول)، قم : نشر بنیاد معارف اسلامی.
40. کاشانی،محمّدبن مرتضی،(1410)،تفسیرالمعین،(چاپ اوّل)، قم: نشر کتابخانه آیه الله مرعشی.
41. کاشانی، ملا محسن، (1415)، صافی، (چاپ دوّم)، تهران: نشر الصدر.
42. کلباسی، اشتری، حسین، (1378)، مدخلی بر تبارشناسی کتاب مقدّس، (چاپ دوّم)، تهران: نشر پژوهشگاه؛فرهنگ و اندیشه اسلامی.
43. کاشفی،محمدرضا، (1380)، فرهنگ و مسیحیت در غرب، تهران: نشر موسسه فرهنگی دانش و اندیشه معاصر.
44. مؤسسه دائره المعارف اسلامی،( 1382)، فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل البیت«علیهم السّلام»(چاپ اوّل)، قم: نشر مؤسسه دائره المعارف الاسلامی.
45. مصباح یزدی، محمد تقی، (1384)، راه وراهنما شناسی، (چاپ5)،قم:نشرموسسه امام خمینی.
46. مکارم شیرازی، ناصر، ( 1421)، الامثل فی تفسیر کتاب الله المنزل، قم: نشر مدرسه امام علی بن ابیطالب «علیه السّلام».
47. مغنیه، محمّدجواد، (1424)،تفسیر الکاشف، (چاپ اوّل)، تهران: نشر دارالکتب الاسلامیّه.
48. نجفی خمینی، محمّد جواد، (1398)،تفسیرآسان، (چاپ اوّل)، تهران: انتشارات اسلامیه.
49. ویلسون، برایان، 1386)، دین مسیح، (چاپ سوم)، ترجمه حسن افشار، تهران: نشر مرکز.
