چکيده
حج در لغت به معناي حرکت کردن، آهنگ کردن و قصد کردن از خود و از ديار خود به مقصد «خانهاي مقدس» و به منظور تجديد پيمان با ذات اقدس صاحب خانه مي باشد. حج در اصطلاحِ شرع مقدس اسلام، سفري است به مکاني مقدس، به نام مکه آن هم در ماه ذيحجه که از ماههاي حرام مي باشد. به منظور زيارت خانه خدا و براي انجام چندين برنامه عبادي اسلام در چند ميعادگاه. حج به اقسامي چون تمتع، قران و افراد تبديل مي شود.
حج به عنوان نمايش قدرت و تجلّي روح توحيد و عامل تقويت دين است و در بين مسلمانان يک ارتباط فرهنگي و اقتصادي به حساب ميآيد. حج با شرايطي چون داشتن بلوغ، عقل، حرّيت و استطاعت بر فرد واجب مي شود. حج با توجه به نوع آن که ممکن است عمره مفرده، عمره تمتع و حج تمتع باشد احکام جداگانة خاص خود را دارد.
آثار و نتايجي که حج بر زندگي فردي و اجتماعي ميگذارد، ممکن است مربوط به شناخت احکام، مسائل ديني، طرح ايجاد اخوت بين المللي و آشنايي با مشکلات جهان اسلام و ديگر مسلمانان با دين اسلام باشد. اين نوشتار با روش پژوهش کتابخانهای تدوين شده است و به بررسی فلسفه حج در آيات و روايات میپردازد که زمينة تحولی را در نگرش عمومی ايجاد
می نمايد.
کليد واژه ها: حج، عمره، طواف، افراد ، قران ، تمتع، فلسفه حج.
نتيجه گيري
با بحث و فحص لازم در خصوص پيدايي و پويايي مناسک حج از ديدگاه قرآن و حديث و با بررسي و تتبع از نصّ صريح قرآن کريم و روايات معتبر و آرا و نظرات مشهور فقها و با استفاده از کتب مفصل فقه اماميه و آيات قرآن ، تفاسير ، روايات و همچنين با به کار بستن راهنمايي‌ها و مساعدت‌‌هاي اساتيد راهنما نتايج نشان داد کهپيدايي و پويايي مناسک حج از ديدگاه قرآن و حديث و آنچه را مي‌توان نتيجه گرفت اين است که حج در اسلام و بيان مفهوم شناسي حج و اقسام وعلل تشريع حج و همچنين آثار و نتايج حج بر زندگي فردي و اجتماعي از ويژگيهاي اسلام است که باعث ايجاد آرامش رواني در بين جامعة اسلامي شده است .
وَأَذِّن فِي النَّاسِ بِالْحَجِّ يأْتُوکَ رِجَالا وَعَلَي کُلِّ ضَامِرٍ يأْتِينَ مِن کُلِّ فَجٍّ عَمِيقٍ. دين اسلام دين وحدانيت خالص و يکتا پرستي است . ديني است که اعتقادي به وساطت در ارتباط بين بندگان با خدايشان ندارد . مومنان و مسلمانان ، خدايي را عبادت مي‌کنند که از دايره ادراک و ابصار بالاتر است . خداي يگانه مومنان نه تصوير است و نه بت ، نه مجسمه است و نه جسم . تنها کساني مي‌توانند به اين معبود يکتا برسند که داراي تفکري بلند ، نيت و اراده‌اي قوي ، اخلاص در عمل و انقطاع از اغيار باشند . در آيات زيادي از قرآن در باره حج و اهميت آن سخن گفته شده است . به صورت خلاصه مي‌توان گفت در قرآن آمده است : خداوند متعال ، کعبه و خانه خود را نه فقط براي عبادت قرار داده است ، بلکه اولين خانهاي است که براي برکت و هدايت مردم ، براي محوريت و مرکزيت اجتماع مسلمين و امنيت آنان و… و محل قيام قراردادهاست و حق خدا بر مردم است که هرکس مي‌تواند حج آن را به جا آورد . مردم از هر سو قصد و آهنگ آن کنند تا شاهد منافع خود باشند و بر آنچه خدا روزيشان کرده نام خدا را ياد کنند و به درماندگان مستمند بخورانند و آلودگي‌ها را از خود دور کنند و طواف خانة عتيق را به جاي آورند . به هر حال هر کس مقررات خدا را ارج نهد براي او نزد پروردگارش بهتر است . حج نمايشي عظيم از وحدت جامعه اسلامي است ، هر مسلماني موظف است با رها شدن از همه قيد و بندها و پيوندهاي زندگي و پرهيز از تمام کارهاي روزانه در اين نمايش عظيم شرکت کند .
مراسم پرشكوه حج - هم چون عبادات ديگر - داراي بركات و آثار فراواني در فرد و جامعه اسلامي است كه اگر طبق برنامه صحيح انجام پذيرد و از آن بهره برداري درستي شود مي‌تواند هر سال منشا تحول تازه‌اي در جوامع اسلامي گردد . خداوند در قرآن مي‌فرمايد:«وَ أَذِّن في النَّاسِ بِالحَْجّ يَأْتُوك رِجَالاً وَ عَلي كلِّ ضامِر يَأْتِينَ مِن كلِّ فَج عَمِيق (حج،27) لِّيَشهَدُوا مَنَفِعَ لَهُمْ وَ يَذْكرُوا اسمَاللَّهِ في أَيَّام مَّعْلُومَت عَلي مَا رَزَقَهُم مِّن بَهِيمَةِالأَنْعَمِ فَكلُوا مِنهَا وَ أَطعِمُوا الْبَائس الْفَقِيرَ(حج،28)»: و مردم را دعوت عمومي به حج كن تا پياده و سواره بر مركبهاي لاغر از هرراه دور (به سوي خانه خدا) بيايند . تا شاهد منافع گوناگون خويش (در اين برنامه حياتبخش) باشند ، و نام خدا را در ايام معيني بر چهار پاياني كه به آنها روزي داده است (هنگام قرباني كردن) ببرند (و هنگامي كه قرباني كرديد) از گوشت آنها بخوريد ، و بينواي فقير را نيز اطعام نمائيد . اين مناسك بزرگ در حقيقت داراي چهار بعد است كه هر يك از ديگري ريشه دارتر و پرسودتر است :به اتفاق همه مذاهب اسلامي اعم از اهل سنت و شيعه ، حج در طول عمر انسان در صورت دارا بودن شرايط يک بار بر هر زن و مرد واجب است . و اين حج واجب را حَجّه الاسلام مي‌نامند . همچنين بالاتفاق همه مذاهب اسلامي ، حَجّه الاسلام سه قسم است . حج تمتع ، حج قران ، و حج افراد . و بايد اين حج در يکي از ماههاي حج (شوال ، ذي القعده ، و ذي الحجه) انجام شود . عمره نيز به اتفاق همه مذاهب اسلامي بر دو قسم است : عمره مفرده و عمره تمتع . عمره مفرده جداي از حج صورت ميگيرد و زمان آن نزد همه مذاهب در طول سال است .
منابع و مأخذ
٭قرآن کريم ، مترجم محمد مهدي فولادوند ، ايران /قم ، انتشارات دارالقرآن الکريم ، چ دوّم ، 1381 هـ .ش .
٭نهج البلاغه ، مترجم محمّد دشتي ، ايران / قم ، انتشارات موعود اسلام ، چ چهارم ، 1382هـ . ش .
1-ابن بابويه (شيخ صدوق) ، محمد بن علي ، ترجمه و تحقيق مرحوم سيد محمد جواد ذهني تهراني ، علل الشرايع ج2 ، ايران / تهران ، انتشارات مؤمنين ، چ پنجم ، 1384 هـ .ش .
2-ايرواني ، باقر ، دروس تمهيديه في الفقه الاستدلالي علي المذاهب الجعفري جزء 2 ، ايران / قم ، مؤسسه الفقه للطباعة و النشر .
3-ابن قدامه ، عبداللّه ، 1984م ، المغني ، لبنان / بيروت ، انتشارات دارالکفر ، چ اول .
4-ابن منظور ، جمال الدين محمد بن مکرم ، 1997 م، لسان العرب، چاپ اول، بيروت : انتشارات دارصاد .
5- ابن کثير دمشقي ، اسماعيل ، 1412 هـ.ق ، البدايه و النهايه ، بيروت ، دار احياءالتراث العربي .
6- بندر ريگي ، محمد ، مترجم فؤاد افرام البستاني ، المنجد فرهنگ جديد عربي به فارسي ، چاپ 14 ، انتشارات اسلامي .
7-بني هاشمي خميني ، سيد محمد حسن ، 1381 هـ . ش ، توضيح المسائل مراجع عظام ج 2 ، چ هفتم ، ايران / قم ، دفتر انتشارات اسلامي.
8- بيگي ، روح اله ، 1389 ، ارزشهاي اجتماعي در قرآن ، چاپ اول ، چاپخانه بزرگ قرآن کريم ، قم ، انتشارات اسوه .
9- بهبودی ، محمد باقر ، 1370 هـ .ش ، گزيده من لا يحضره الفقيه ج 2 ، چ اول ، انتشارات کوير .
10-جبعي عاملي ، زين الدين بن علي (شهيد ثاني) ، 1386 هـ .ش ، شرح اللمعه ، چ دوم ، عراق / نجف ، منشورات جامعة النجف الدينيه .
11-الجزيري ، عبدالرحمن ، 1406هـ . ق ، الفقه علي المذاهب الاربعه ، دارالفکر .
12-جعفر پيشه فرد ، مصطفي ، 1388هـ.ش ، درآمدي بر فقه مقارن ، چاپ اول ، معاونت امور روحانيون بعثه مقام معظم رهبري .
13- جمعي از نويسندگان ، 1386 ، ره توشة حج ج1 ، چاپ مرکز تحقيقات حج ، چاپ 5، انتشارات مشعر .
14- جوادي آملي ، عبداللّه ، مترجم حجة الاسلام علي حجتي کرماني ، 1371 ، جرعه‌اي از بيکران زمزم ، چاپ اول ، انتشارات معاونت آموزش و تحقيقات بعثة مقام معظم رهبري .
15 - جوادي آملي ، 1386 ، صهباي حج ، چاپ 8 ، انتشارات اسراء .
16-حر عاملي ، محمد بن الحسن ، 1417هـ. . ق ، وسائل الشيعه ، قم ، مؤسسه آل البيتالاحياء التراث .
17-حلي ، حسن بن يوسف بن مطهر ، 1417 ، تذکره الفقهاء ، قم ، مؤسسه آل البيتالاحياء التراث .
18- حسيني دشتي ، سيد مصطفي ، 1369 هـ ش ، معارف و معاريف ، چاپ اول ، انتشارات اسماعيليان ، قم .
19- حسيني نژاد، سيدحسين، 1386، خانه‌ي دوست به روايت حج گزاران، چاپ 2، چاپ خجسته، انتشارات لوح زرين .
20- خوئي ، سيد ابوالقاسم ، 1411 ، مناسک حج ، چاپ 22، چاپخانه مهر ، قم ، انتشارات مدينة العلم .
21- دهخدا ، علي اکبر ، 1377 ، لغت نامه دهخدا ، چ 2 ، تهران ، مؤسسه انتشارات و چاپ دانشگاه تهران .
22-راشدي و راشدي ، لطيف و سعيد ، 1386 هـ .ش ، رساله توضيح المسائل نه مرجع ، چ دوم ، ايران/ تهران ، پيام عدالت .
23- راغب اصفهاني ، حسين ابن محمد ، 1412 ق ، المفردات في غريب القرآن ، چ اول ، دمشق ، انتشارات دارالقلم .
24- سعادتمند ، رسول ،1390 ، درسهايي از امام : حج ابراهيمي ، قم ، چاپ دوم ، چاپ نگارش ، انتشارات تسنيم .
25- شهيد ثاني ، شرح لمعه ، ترجمه وتبيين علي شيرواني و محمد مسعود عباسي ،1386هـ.ش ، مؤسسه انتشارا ت دار العلم .
26- ضياء آبادي ، سيدمحمد ، 1386 ، حج و برنامة تکامل ، چاپ اول ، چاپ غزال ، انتشارات مؤسسه بنياد خيريه الزهراء .
27 –طباطبائي ، محمدحسين ، مترجم حجة الاسلام و المسلمين سيدمحمدباقر موسوي همداني ، ترجمه تفسيرالميزان ج2 ، چاپ 28 ، قم ، دفتر انتشارات اسلامي وابسته به جامعه مدرسين .
28- طوسي ، محمد بن الحسن ، 1412 هـ.ق ، تهذيب الاحکام ، بيروت ، دارالتعارف المطبوعات .
29- ــــــــــــــــــــــــــــ، الخلاف ، دار الکتب العلميه اسماعيليان ، قم ، بي تا .
30- طباطبائي بروجردي ، حسين ، 1423 هـ. .ق ، جامع احاديث الشيعه ، قم ، مؤسسه الواصف .
31- طبرسي ، ابوعلي فضل بن حسن ، تصحيح و تعليق : سيدهاشم رسولي محلاتي، 1379 ق ، مجمع البيان في تفسير القرآن ، بيروت ، داراحياء التراث العربي .
32- عبد الناصر الفقهيه ، جمال ، 1406.هـ.ق ، موسوعه الفقه الاسلامي معروف به موسوعه جمال ، قاهره ، المجلس الأعلي للشئون الاسلاميه وزارت اوقاف .
33- فلاح زاده ، محمدحسين ، 1388 ، مناسک مصّور عمرة مفرده ، چاپ51 ، انتشارات مشعر .
34-فاضل موحدي لنکراني ، محمد ، 1377، مناسک حج ، تهران ، دفتر نشر فرهنگ اسلامي .
35- فالي ، سيدحسين ، مترجم عبداللّه محمدي مازندراني ، 1379 ، حج در کلام قرآن و عترت ، چاپ اول ، قم ، انتشارات دارالثقلين .
36- فراهيدي ، خليل ابن احمد . العين . ج2 .
37- فريد تنکابني ، 1385 هـ .ش ، رهنماي انسانيت (احاديث و ترجمه از کتاب نهج الفصاحه) ، چ پانزدهم ، ايران / تهران ، انتشارات فرهنگ اسلامي .
38- فيض ، مهذب ، عليرضا ، علي ، 1370 هـ .ش ، ترجمه کتاب لمعه ج 2 ، ايران / تهران ، انتشارات دانشگاه تهران .
39- فيض کاشانی ، 1339، محجة البيضاء ج2 ، تهران ، انتشارات مکتبة الصدوق .
40- قرطبي ، ابن رشد ، 1406 هـ.ق ، بدايه المجتهد و نهايه المقصد ، منشورات الشريف الرضي ، قم .
41- کليني رازي ، محمد بن يعقوب ، 1429 هـ . ق ، الکافي ، مرکز بحوث دار الحديث ، قم .
42- کليني ، الکافي ، 1367 هـ .ش ، چ سوم ، ايران / تهران ، انتشارات دارالکتب الاسلاميه .
43- گروهي از نويسندگان ، زير نظر احمد صدر ، 1383 ، دايره المعارف تشيع، تهران ، نشر شهيد سعيد محبي .
44- مطهري ، مرتضي ، 1388 ، حج ، چاپ 6 ، انتشارات صدرا .
45- معين ، محمد ، 1386 ، فرهنگ فارسي معين ج 1 ، چاپ دوم ، چاپ ديبا، انتشارات نامن
46- مکارم شيرازي ، ناصر ، 1386 ، رسالة توضيح المسائل، چاپ 6 ، چاپ سليمانزاده ، قم ، انتشارات مدرسة الامام علي بن ابي طالب.
47- موسوي خميني ، روح اله ، مترجم علي اسلامي ، 1368 ، تحريرالوسيله ، ج2 ، چاپ اول ، قم ، انتشارات اسلامي .
48-موسوي خميني ، روح اللّه ، 1372 هـ.ش ، رساله توضيح المسائل ، ايران / قم ، دفتر انتشارات اسلامي ، اوّل .
49-مکي العاملي ، ابي عبداللّه شمس الدين محمد بن جمال الدين (شهيد اول) ، 1386 هـ .ش ، چ سي و يکم ، ايران / قم ، انتشارات دارالفکر .
50- مغنيه ، محمد جواد ، فقه تطبيقي مذاهب پنجگانه ، ترجمه کاظم پور جوادي ، بنياد علوم اسلامي .
51- محمدي ري شهري ، 1386 ، ميزان الحکمة ، سازمان چاپ و نشر دارالحديث .
52- ميرزائي ، نجفعلي ، 1388 هـ.ش ، فرهنگ اصطلاحات معاصر عربي - فارسي ، فرهنگ معاصر ، تهران .
53–مسعودی ، 1404 ، مروج الذهب ، ج4 ، قم ، دارالهجره .
54- نجفي ، محمد حسن ، 1366 هـ .ش ، جواهر الکلام في شرح شرائع الاسلام ج 29 و30، چ سوم ، ايران / تهران ، انتشارات دارالکتب الاسلاميه .
55- وحيدي ، محمد ، 1378 هـ.ش ، رساله توضيح المسائل ، چ چهاردهم ، ايران/ قم ، انتشارات محمّد وفايي .
56- واثقي ، حسين ، 1383 هـ.ش ، همگام با حجه الوداع ، نشر دانش حوزه
