پایگاه معاونت پژوهش حوزه های علمیه خواهران سراسر کشور

در فقه اسلامي، خطاب شرعي و ترتب تكليف بر مكلف، منوط به برخورداري از اهليت كامل شامل عقل، بلوغ، قصد و اختيار است. فقدان يا نقص در عنصر اختيار، كه مي‌تواند بر اثر عوارضي همچون جنون، صغر يا عوامل خارجي نظير اجبار، اكراه و اضطرار رخ دهد، آثار مستقيم و تعيين‌كننده‌اي بر مسئوليت و مشروعيت افعال مكلف خواهد داشت. اين سه قاعده به دليل نقش محوري خود در تعيين وضعيت افعال اختياري و غير اختياري، از جايگاه ويژه‌اي در استنباط احكام فقهي برخوردارند. پژوهش حاضر با هدف تبيين جامع ماهيت، اركان، ادله و گستره كاربردي قواعد فقهي اجبار، اكراه و اضطرار در فقه اسلامي تدوين شده و در صدد پاسخ به اين سوال است كه ماهيت و ادله اجبار، اكراه و اضطرار در فقه اسلامي چه مي باشد؟. روش تحقيق توصيفي-تحليلي بوده و گردآوري اطلاعات به شيوه كتابخانه‌اي، از طريق مطالعه و تحليل منابع دست اول فقهي، حقوقي و اصولي، از جمله متون فقهايي نظير شيخ انصاري و بررسي پايگاه‌هاي داده‌اي معتبر، انجام پذيرفته است. يافته‌ها نشان مي‌دهد كه «اكراه» به معناي وادار كردن ديگري به كاري با تهديد به ضرر است، و تفكيك ميان اكراه در محرمات و معاملات و نيز اكراه به حق و ناحق، از مباحث كليدي آن محسوب مي‌شود. «اضطرار» نيز كه با قاعده مشهور “كل حرام مضطر اليه، فهو حلال” شناخته مي‌شود، به معناي ناگزير بودن از انجام يا ترك عملي جهت دفع ضرر يا جلب منفعت بوده و با وجود گستره كاربردي وسيع آن از طهارت تا ديات، بيشترين بحث فقهي آن در باب اطعمه و اشربه متمركز شده است. قاعده «اجبار» نيز در مواردي مطرح مي‌شود كه اراده فاعل به كلي سلب شده باشد. اگرچه در برخي كتب فقهي، مباحث مربوط به اين قواعد به صورت پراكنده يا ضمني مطرح شده است، اما بررسي تطبيقي و تحليلي آن‌ها از منظر ادله و تفاوت‌ها، ابعاد جديدي از كارايي و استحكام آن‌ها را آشكار مي‌سازد. اين تحقيق، ضمن بررسي ادله قوي و كارايي گسترده اين سه قاعده در فقه، به شباهت‌ها و تفاوت‌هاي بنيادين آن‌ها مي‌پردازد و تأثير اين تمايزات را در احكام فقهي، به‌ويژه در ابواب عبادات و معاملات، مورد كاوش قرار مي‌دهد. نتايج حاصل از اين پژوهش مي‌تواند به تبيين دقيق‌تر مباني فقهي اختيار و عدم اختيار و كاربرد صحيح اين قواعد در مقام استنباط و اجتهاد ياري رساند. كليدواژه: قاعده: اضطرار، اكراه، اجبار، ماهيت، ادله، فقه اسلامي