پایگاه معاونت پژوهش حوزه های علمیه خواهران سراسر کشور

يكي از مصاديق خداشناسي، توجه به خلقت خداوند متعال و تأمل در اسرار و حكم اين خلقت است، كه براي رسيدن به اين هدف، شناخت حكمت تفاوتها و تمايزهاي موجود در خلقت انسان نقش محوري دارد. چرا كه معرفت نسبت به آن باعث از بين رفتن ترديدها، زمينه رسيدن به ساحل امن شناخت عقلاني و گام مطمئني براي ايصال به منازل عاليه حيات روحاني ميگردد. براي نيل به اين هدفِ عاليه حيات، پژوهش حاضر با روش توصيفي، تحليلي و همراه با مقايسه و نقادي، به طرح آراء متكلمان مسلمان در موضوع تفاوتهاي فردي و حكمت اين تفاوتها پرداخته است. يافتههاي تحقيق نشان ميدهد كه متكلّمان متقدم و متأخر، به حسب تفاوت دستگاه فكري خود و تعلقشان به يكي از چهار دسته معتزلي، اشعري، شيعي متقدم و شيعي متأخر، به نتيجهاي متفاوت در تقرير حكمت اين تفاوتها دست يافتهاند. البته اشتراك آنان در جايگاه متكلّم و تعلق آشكار آنان به دين اسلام و خداوندي كه به سبب جايگاه الوهيت به وصف عدالت آراسته است، نقاط اشتراك در نگرش آنان را هم نمايان ميكند. با اين حال در بحث از تفاوتهاي خَلقي و خُلقي هم چهار نگرش نمايان است. در اين بحث، اجمالا ميتوان گفت كه انديشه كلامي معتزلي و اشعري هر كدام به جانبي از افراط و تفريط گراييدهاند و گاه با خلط حكمت و عليت در تشريح حكمت ناكام ماندهاند. معتزلي(حاحظ و عبدالجبار) با تكيه بر عقل خويش و عدل خداوند، دامنه اختيار را گسترانده است، در مقابل، انديشه كلامي اشعري(با محوريت ابوالحسن اشعري، غزالي، فخر رازي و با تيعيت ابن تيميه از مرام آنان) به جانب مقابل گراييده است و با نفي اختيار و توضيح ناتمام عدل الهي، تفاوتها را به جبر و تقدير حوالت داده است و سكوت و رضا را راه جبران آن خوانده است. در مقابل دو بيان نارس فوق، اين انديشه شيعي است كه ابتدا با تبعيت از كلام معصومين موضع نه جبر و نه تفويض، بل امر بين الامرين را تجويز كرده است و در ادامه با بهرهگيري از براهين عقلي مستحكم و با عنايت به ظرفيت فلسفه و عرفان حقيقي و ملهم از تعاليم معصومين به فاعليت دائمي خداوند و وجود رابطي و امكان فقري انسان در سايه وجود مستقل و استغناء حقيقي خداوند راه يافته است. اين چنين حكمت تفاوتها به رحمت عام الهي باز ميگردد، كه انسانها را در مراتب متفاضل هستي شرف وجود بخشيده و همين تفاوت را معبري براي ارتقاء يا ارشاد بندگان قرار داده است.