پایگاه معاونت پژوهش حوزه های علمیه خواهران سراسر کشور

خداوند در آيه 24 سوره مباركه انفال كه به آيه حيلوله معروف است خطاب به مومنين مي-فرمايد: «اسْتَجِيبُواْ لِلَّهِ وَ لِلرَّسُولِ إِذَا دَعَاكُمْ لِمَا يحُيِيكُمْ وَ اعْلَمُواْ أَنَّ اللَّهَ يحَولُ بَينَْ الْمَرْءِ وَ قَلْبِهِ وَ أَنَّهُ إِلَيْهِ تحُْشَرُونَ». مساله استجابت، حيات، مصاديق «لِما يُحْيِيكُمْ» و حيلوليت خداوند، ابهامهايي است كه مورد توجه مفسران فريقين قرار گرفته و پاسخ¬هاي متفاوتي به آن داده¬اند. بر مبناي يافته¬هاي اين پژوهش، اكثر مفسران فعل «اسْتَجِيبُوا» را به معناي «اجِيبُواْ» و دال بر وجوب مي¬دانند. حيات مفهومي فراتر از حيات مادي دارد. در تفسير«لِما يُحْيِيكُمْ» مصاديق متعددي درتفاسير شيعه و عامه مانند اسلام، بهشت، جهاد، قرآن و... ذكر شده، اما علامه طباطبايي و علامه جوادي آملي تصريح دارند «إِذا دَعاكُمْ لِما يُحْيِيكُمْ» مطلق بوده و دليلي بر محدود كردن آن نيست. در بين مفسرين عامه؛طبري، فخر رازي، آلوسي و زحيلي هم قائل به اطلاق در اين عبارت هستند. همچنين در تفسير «حيلوليت خداوند» نيز نظرات متعددي مطرح شده است كه مانع شدن خداوند بين كافر و ايمان و بين مومن و كفر، بيشترين فراواني را در موارد ذكر شده دارد. برخي مفسران عامه چون طبري و فخر رازي با استناد به روايات تفسيري و ارائه دلايلي ذيل اين آيه، قائل به جبر و عدم اختيار انسان هستند درحاليكه مفسران شيعه و چندي از مفسران عامه با ارائه ادله اي چون معذور بودن انسان در صورت عدم اختيار، عدم پذيرش عقل، اجماع، نص صريح قرآن و ...، حيلوليت خداوند را در راستاي اختيار انسان معنا نموده¬اند. حيلوليت خداوند از منظر مفسران، چهار چهره متفاوت به صورت «تخويف يا قهر»، «حيلوله سلطه و قـدرت»، «حيلوله قرب» و «حيلوله مهر» دارد. ولي علامه جوادي آملي حيلوليت خداوند را دو سويه و اجتماعي از حيلوله مهر و قهر مي¬داند كه به اقتضاء عملكرد انسان گاهي حيلوله مهر و حيات بخش است و گاهي حيلوله قهر و هلاكت آور. از آنجا كه اين ديدگاه با ديگر آيات و همچنين روايات تفسيري مطابق، با سياق آيه متناسب و با معناشناسي ماده «حيلوله» و نظر اهـل لغـت كاملاً هماهنگ است، ديدگاه صحيح¬تري به نظر مي¬رسد. واژگان كليدي: آيه24 انفال، حيلوله، حيات، استجابت و قلب.