بررسی موقوفات مساجد زنجان
معصومه زینعلی
فهرست
مقدمه 1
تعریف وقف و اهداف واقفان 2
وضعیت مساجد زنجان در طول تاریخ 3
بررسی تاریخچه مسجد و مدرسه شاهی(جامع) 4
بررسی تاریخی مسجد و مدرسه جامع 5
معرفی عبدالله میرزا مؤسس مسجد و مدرسه جامع 6
موقوفات مسجد و مدرسه جامع 7
چگونگی نظارت و تولیت مسجد و مدرسه جامع 8
وضعیت کنونی موقوفات مسجد و مدرسه جامع 8
موقعیت جغرافیایی و معرفی مؤسس مسجد و مدرسه نصرالله خان 9
بررسی سند و موقوفات مسجد و مدرسه نصرالله خان 9
چگونگی مصرف عواید موقوفات مسجد و مدرسه نصرالله خان 10
متولیان و ناظرین موقوفات از ابتدا تا کنون 10
تغییرات ایجاد شده در موقوفات تا امروز 10
تاریخچه و موقعیت جغرافیایی مسجد و مدرسه چهل ستون 11
معرفی مؤسس و متولیان مسجد از ابتدا تا کنون 12
چگونگی وضعیت موقوفات مسجد و اداره آنها 13
نتیجه‌گیری 14
منابع و مآخذ 15
مقدمه
پدیده وقف از اعمال نیک و شایسته‌ای است که در شریعت مقدس اسلام از جایگاه ویژه‌ای برخوردار است و یکی از ابواب مهم فقهی و دین مبین اسلام است و این مقوله از اصلی‌ترین منابع اقتصادی جهان اسلام در کلیه اعصار تاریخ اسلامی به شمار می‌رود.
از دیدگاه شهید مطهری گرایشهای معنوی و والای بشر زاییده‌ی ایمان و اعتقاد و دلبستگی‌ها به برخی حقایق جهان هستی است اینگونه ایمانها و دلبستگی‌ها خود مولود برخی جهان‌بینی‌ها و جهان‌شناسی‌ها هست که بوسیله فرستادگان پروردگار به بشر عرضه گردیده است .
وقف از دیدگاه امام خمینی عبارت است از «متوقف ساختن مالکیت خصوصی و شخصی و عمومی کردن منافع آن در راه خدا و مردم است.»
دکتر عبدالکریم بی‌آزار شیرازی در رساله نوین در این خصوص چنین می‌گوید:
«اسلام نیز گذشته از گرفتن مالیات، خمس و زکات از ثروتمندان به نفع مستضعفان و مصالح جامعه و در اختیار گرفتن منابع طبیعی به نفع عموم وبا نفوذ معنوی خود در میان مردم عباراتی همچون وقف، خمس، هبه، صدقه، نذر و وصیت مقرر داشته است.»
امام صادق(ع) در برابر اهمیت این عمل می‌فرماید:
«انسان بعد از مرگش اجری پشت سر ندارد مگر به سه خصلت: صدقه‌ای که در زمان حیاتش به راه انداخته است که بعد از مرگش جاری باشد، روش هدایتی که او آن را سنّت نموده باشد و بعد از مرگش مورد عمل باشد و فرزند صالحی که برایش دعا کند.»
در این راستا ایجاد مراکز علمی و مدارس علوم دینی، بیمارستانها، احداث مساجد و تکایا، کتابخانه‌ها، آب‌انبارها، کاروانسراها، پل‌ها و بسیاری از موارد عام‌المنفعه‌ی دیگر نشانگر توجه عمیق مسلمین به وقف و مشارکت در فعالیتهای اجتماعی حکومتهای اسلامی است.
مقاله حاضر نگرشی بر این فعالیت اجتماعی در چگونگی تأسیس و اداره امور مساجد قدیمی در شهر زنجان دارد و با بررسی تاریخچه مساجد قدیمی بانیان ایجاد این مراکز و میزان موقوفات آنها، وضعیت گذشته و حال این اماکن را مورد بررسی قرار می‌دهد. (به دلیل محدودیت کلام تنها به ذکر چند مسجد قدیمی اکتفا می‌شود.) لازم به ذکر است که بیشتر مطالب این مقاله به صورت تحقیقات میدانی از طریق مصاحبه و جمع‌آوری اطلاعات از متولیان، اندیشمندان و افراد آگاه انجام گرفته است.
تعریف وقف و اهداف واقفان
وقف در لغت به معنای ایستادن و اندکی درنگ کردن در بین کلام و دوباره شروع کردن است و در اصطلاح حقوقی به معنی حبس عین ملک یا مالی و مصرف کردن منافع آن در اموری که واقف معین می‌کند است. یا آنچه که کسی از ثروت خود جدا کند که در کارهای عام‌المنفعه از آن استفاده کند . همچنین عقدی است که به موجب آن مالک عین مال معینی از اموال خود را از نقل و انتقال مصون کردن، منافع آن در اختیار شخص یا اشخاص یا مصرف معین می‌گذارد .
در اسلام مقوله‌ی وقف ارزش والایی داشته و از اعمال نیک و پسندیده‌ای است که مسلمانان در عمل به آن توصیه‌ی فراوان شده‌اند. از نظر جهان‌بینی اسلامی وقف عامل تعدیل ثروت و مهمترین منبع اقتصادی تأمین حوائج دینی و ایجاد برابری اجتماعی بین مسلمانان می‌باشد. فرد مسلمان با تکیه بر اصل معاد می‌داند اعمال او در این جهان دارای پاداش و کیفر اخروی است، لذا برای اینکه زاد و توشه‌ی آخرتی فراهم نموده و هم نام نیکی از خود به یادگار بگذارد اقدام به وقف اموال منقول و غیرمنقول خود در راه خدا می‌نماید، از سوی دیگر فطرت انسانها گرایش رسیدن به کمال و جاودانگی دارد؛ پس سعی در انجام اعمالی می‌نماید که منجر به ماندگاری نام و یادش گردد. نوع‌دوستی و همدردی با دیگران از ارزشهای دین مبین اسلام می‌باشد و فرد مسلمان نباید از دیگران غافل گشته و لازم است به حکم فطرت و دین سعی در کاهش آلام دردمندان بنماید. وقف نمودن بخشی از اموال و دارایی‌ها راهی در جهت رسیدن به این اهداف است.
اولین واقف در اسلام پیامبر گرامی بودند که مسلمانان با استناد به سیره‌ی آن بزرگوار در طول تاریخ این سنت حسنه را تداوم بخشیده‌اند. بنا به گفته عبدالله بخاری در صحیح بخاری اولین وقف را پیامبر در اسلام نموده به این صورت که زمینی را وقف صدقه برای در راه ماندگان نموده است .
عمل حسنه وقف با تأثیرپذیری از ایدئولوژی اسلام و اعتقاد به اصول دین از نسلی به نسل دیگر منتقل و در طول تاریخ بر شمار واقفان خیراندیش و موقوفات افزوده گشته، از آنجایی که در طول زمان‌های پیشین حاکمانی ظالم بر مسند حکومت مناطق مختلف ایران تکیه زده‌اند و حقوق افراد در معرض خطر چپاول بوده، وقف املاک از جانب صاحبان اموال راه مناسبی برای امنیت دارایی‌های آنان محسوب می‌شده است.
در دوره‌هایی از تاریخ، افراد خیری به حکمرانی رسیده‌اند که خود مروج فرهنگ وقف بوده و برای کمک به آبادانی ایران موقوفاتی را در مناطق تحت فرمانروایی خویش برای امور عام‌المنفعه و خیریه وقف نموده‌اند (اگرچه بعضی از قرائن شاهد آن است که این فرمانروایان بیشتر به سبب جلب دوستی و محبوبیت نزد مردم و توجیه حکومت خودشان اقدام به این عمل نموده‌اند) در هر حال این عوامل موجبات رواج فرهنگ وقف خصوصاً در دوران قاجاریه محسوب می‌گردند. به طور کلی نقش موقوفات در ایجاد اعتدال ثروت و جلوگیری از احتکار اموال و اختلافات فاحش طبقاتی در جامعه اسلامی دارای اهمیت خاصی بوده است.
وضعیت مساجد زنجان در طول تاریخ
منطقه‌ی زنجان در طول تاریخ بارها مورد هجوم بیگانگان و ویرانگری‌های ناشی از مسائل داخلی بود. لذا ابنیه‌ی باارزش این شهر مانند مساجد و مدارس و بسیاری از اماکن دیگر همراه با سکنه‌ی شهر نابود گشته‌اند از آن جمله می‌توان به هجوم مغول، حمله تیمور لنگ، فتنه‌ی بابیه، مسائل مشروطیت و حضور توده‌ای‌ها و ... اشاره نمود. به همین دلیل در شهر زنجان از مدارس و مساجد بسیار قدیمی اثری نیست و شهر ظاهراً بعد از دوران صفویه بازسازی شده است و یا مدارس و مساجدی بوده که در اثر ناملایمات روزگار کاملاً تخریب گشته است، بنا به گفته‌ای تنها مسجد بازمانده از گذشته، مسجد میرزایی قدیم در بازار پایین می‌باشد که به روایتی قدمتش به دوره‌ی سلجوقیان می‌رسد و دارای پنج محراب برای فرقه‌های مختلف اهل سنت بوده، در دوره‌ی قاجاریه شهر بازسازی شده و در آن مساجد و مدارس و بناهای نسبتاً جدیدتری ساخته شده است.
از مساجد قدیمی دوره‌ی قاجاریه می‌توان به مسجد جامع اشاره نمود که در دوره‌ی فتحعلی شاه قاجار توسط فرزند او عبدالله میرزا در زنجان ساخته شده و امروز به عنوان مسجد جامع نقش مهمی در جوار بازار قدیمی شهر از دیدگاه علمی و دینی دارد.
مسجد و مدرسه چهل ستون در داخل بازار بالا یکی دیگر از مساجد قدیمی شهر بوده که توسط مرحوم آخوند ملاعلی قارپوز آبادی معروف به فاضل قزوینی در حدود صد و چهل سال قبل بنا گردیده که در گذشته و امروز منشأ برکات و خیرات و مرکز تربیت علما و ترویج اسلام بوده است.
مسجد و مدرسه نصرالله خان که در عهد فتحعلی شاه توسط ثروتمند متنفذ و معروفی به نام نصرالله خان ساخته شده و امروزه پس از بازسازی تغییراتی کلی یافته و حوزه‌ی علمیه امام صادق(ع) در این مکان تأسیس شده است.
مسجد و مدرسه ولیعصر(ع) (مسجد ملا) که توسط ملامحمدعلی معروف به باب ساخته شده و پایگاه بانیان در وقایع دوران ناصرالدین شاه بوده است. مسجد و مدرسه سیدفتح‌الله که در نزدیکی مرکز شهر و در دوران قاجار ساخته شده است. مسجد و مدرسه خانم در مرکز شهر که توسط یکی از بازماندگان خاندان ذوالفقاری ساخته شده، مسجد و مدرسه اسحاق میرزا در خیابان طالقانی که با همت یکی از فرزندان عبدالله میرزا ساخته شده، مسجد و مدرسه میرزایی بالا و پایین که توسط حاج میرزا ابوالقاسم مجتهد بنا گردیده است. مسجد مهدی خان که توسط یکی از سرداران دوره‌ی ناصرالدین شاه در محله‌ی معروف به مهدی خان سنقی ساخته شده که در ابتدا به صورت تکیه بوده ولی بعد از بازسازی و تعمیرات کلی (ایجاد محراب) به صورت مسجد درآمده است. از مساجد دوره‌ی قاجار مساجد صنفی است که متعلق به اصناف مختلف بوده مانند: مسجد آهنگران و مسجد مسگران بالا و پایین مسجد دباغها مسجد یری‌بالا و پایین که توسط مسگران حوزه‌ی بازار بالا و پایین احداث شده است و بسیاری دیگر از مساجد دیگر که در عهد قاجار و بعد ساخته شده و امروزه محل ارجاع امورات دینی و فرهنگی مردم است.
بیشتر بناهای تاریخی شهر زنجان از جمله مساجد متعلق به دوره قاجار می‌باشد زیرا پس از حمله‌ی تیمور لنگ شهر ویران گشته در دوره‌ی صفویه ساخت و ساز چندانی نداشته و تنها یادگار آن زمان کاروانسرای سنگی مربوط به عهد شاه عباس دوم است و در دوره‌ی افشاریه نیز تحولات چندانی در شهر پدید نیامده در عهد زندیه هم به دلیل رقابت ایل افشار با زندیه توسعه‌ای در شهر دیده نمی‌شود .
تنها در عهد قاجار به دلیل جنگ‌های ایران و روس و واقع شدن زنجان در مسیر رفت و آمدهای مکرر پایتخت‌نشینان و هم‌جواری با تبریز (ولیعهد نشین) و عبور کاروان‌های تجاری و سیاسی، نظامی از این منطقه، استقرار خاندان‌های بانفوذی مانند ذوالفقاری‌ها و حاکمان قدرتمندی مانند عبدالله میرزا رشد و توسعه یافته و در آن مساجد و مدارس و پل‌ها، حمام‌ها، قنوات و بناهای دیگر ساخته شده که بیشترین اماکن به صورت وقفی ساخته شده و برای اداره‌ی آن موقوفاتی نیز ضمیمه گردیده است. در اینجا به ذکر چند نمونه می‌پردازیم:
بررسی تاریخچه‌ی مسجد و مدرسه شاهی (جامع) زنجان
مسجد و مدرسه شاهی معروف به مسجد سید (جامع) یکی از بناهای باارزش و تاریخی شهر زنجان می‌باشد. این مسجد توسط عبدالله میرزا فرزند یازدهم فتحعلی شاه قاجار به سال 1242 هـ . ق در دوران پایانی حکومت او در زنجان ساخته شده است.
محدوده جغرافیایی
این مسجد از سمت غرب به بازار قیصریه و از سمت شرق به کوچه معروف به کوچه سید و از شمال به خیابان امام و میدان قدیمی سبزه‌میدان محدود می‌گردد. (قبل از احداث خیابان امام سردرب این مسجد به فضای بازی که در مقابل دارالحکومه شهر و به عنوان میدان اصلی شهر مطرح بوده، قرار داشته است) از سمت جنوب هم به مجموعه تاریخی بازار زنجان محدود می‌گردد. این مسجد دارای 24 اطاق می‌باشد که از این تعداد 10 اطاق سالم و بدون نیاز به تعمیرات می‌باشد و در آن تعداد 15 طلبه مشغول تحصیل می‌باشند.
ساختمان مسجد بر اساس پلان مساجد چهار ایوانی ساخته شده و بر طبق معمول ایوان ورودی مقابل شاه‌نشین گنبددار قرار داده شده است. این مسجد گنبدی عالی و بزرگ از نوع گنبدهای دوجداره دارد که پلان مدور گنبد بدون گوشواره و عرقچین به روی پلان چهارضلعی نشسته و 5/20 متر ارتفاع دارد و 80/11 متر قطر دهانه آن است و به کاشی فیروزه‌ای مزین می‌باشد. صحن مرکزی شامل حجرات طلاب علوم دینی با قرینه‌سازی زیبایی ساخته شده است. در طرفین شاه‌نشین گنبددار شبستان‌های زنانه و مردانه به طور قرینه قرار دارد. در صحن شرقی و غربی صحن مرکزی به طور قرینه 16 حجره و در قسمت شمالی 6 حجره و هر حجره از دو قسمت ایوان و حجره تشکیل شده و 21 متر فضای قابل استفاده دارد. این مجموعه از کاشی‌کاری دوران قاجار مزین شده است .
در ایوان جنوبی کتیبه مطولی وجود دارد با خط ثلث خطی که متن آن خطبه‌ای است که با نام فتحعلی شاه شروع و به نام عبدالله میرزا خاتمه یافته است .
این مجموعه حوضخانه و وضوخانه دارد. چون در دوره قاجار با مصالح کم‌دوام خشت و گل ساخته شده، در سال‌های اخیر قسمت اعظم کاشی‌های آن ریخته و هم‌اکنون این قسمت‌ها در حال تعمیر است.
بررسی تاریخی مسجد و مدرسه جامع
آقای ابوالفضل شکوری در خصوص این مسجد و مدرسه می‌نویسد:
«... نخستین مسجد و مدرسه بزرگ در زنجان توسط پسر فتحعلی شاه به نام عبدالله میرزا (دارا) احداث شد که در آن زمان حاکم زنجان و خمسه بود. این مدرسه و مسجد که در بازار قیصریه و سبزه‌میدان کنونی قرار دارد در آن زمان مسجد و مدرسه شاهی یا سلطانی خوانده می‌شد و در تاریخ به نام مسجد دارا ثبت شده است. بعدها به دلیل اینکه اداره آن به دست یکی از علمای معروف زنجان به نام سیدمحمد طارمی سردانی افتاده، به مسجد و مدرسه سید شهرت یافته است. این مدرسه حجرات زیادی برای سکونت طلاب دارد. مسجد و مدرسه دارا به دلیل از دست دادن سلسله نظار از نسل عبدالله میرزا بارها مورد نزاع بوده است. بارها تحت مدیریت افراد مختلف بوده، از جمله مرحوم ملا قربانعلی زنجانی که تولیت شرعی را بر عهده گرفته‌اند و همچنین مدتی تحت اداره حاکم قاجاری افتاده و او با مباشرت فردی به نام آقا میربهاالدین آنجا را اداره می‌کرده است. زمانی نیز مرحوم آقا ضیاءالدین نایب صدر خواسته تولیت را در دست گیرد ولی مرحوم قربانعلی زنجانی با تأیید صحت تصدی اعقاب سیدمحمد طارمی از اقدام او جلوگیری نموده است.»
معرفی عبدالله میرزا مؤسس مسجد و مدرسه شاهی
شاهزاده عبدالله میرزا پسر یازدهم فتحعلی شاه قاجار است. در خصوص تاریخ ولادت او در ناسخ التواریخ آمده است:
«... پسر یازدهم فتحعلی شاه، شاهزاده عبدالله میرزا است که دارا تخلص فرمودی، جمله بیست و چهارم جمادی‌الاولی سال یک هزار و دویست و یازده هجری متولد شد...» .
مادر عبدالله میرزا سادات بوده که ام‌کلثوم نام داشته است. شاهزاده عبدالله میرزا پس از رسیدن به سن رشد و پایان تحصیلات مقدماتی و کسب کمالات شایسته شاهزادگان در سال 1224 ق به حکومت زنجان منسوب شده در این خصوص در ناسخ‌التواریخ آمده است:
«... در سنه یک‌هزار و دویست و چهار هجری روز سه‌شنبه چهارم صفر، سه دقیقه پیش از آنکه روز برآید، آفتاب از حوت به حمل جاری کرد. پس از انجام جشن نوروز شهریار تا جدار فتحعلی شاه، شاهزاده عبدالله میرزا را به حکمرانی ممکلت خمسه گماشت و میرزاتقی علی‌آبادی را که از منشیان خاص اختصاص داشت و در نظم و نثر قوی دست بود به وزارت برکشید...» .
و در جای دیگر آورده است:
«... در سال 1224 هجری قمری که عبدالله میرزا متخلص به دارا پسر یازدهم فتحعلی شاه به سن 13 سالگی به حکومت زنجان منسوب شد...» .
شاهزاده عبدالله میرزا به مدت 22 سال در خمسه حکومت کرده است. عبدالله میرزا علوم متداول عصر خویش را نزد وزیر خویش میرزا محمد تقی‌ابادی که از فضلا و ادبای عصر خویش بوده و علم نجوم را نزد برادرش شاهزاده محمد ولی میرزا تحصیل کرده است. او ذوق شعر داشته و در حدود پنجاه هزار شعر به صورت‌های قصیده، مثنوی، غزل و رباعی سروده است. با عباس میرزا ولیعهد بسیار مساعدت و همدلی داشته تا جایی که در جنگ ایران و روس به سال 1242 ق با سپاهی از خمسه به سوی آذربایجان حرکت کرده تا برای کمک به عباس میرزا در جنگ با روسیه شرکت داشته باشد.
عبدالله میرزا نزد پدرش مقام ویژه‌ای داشته است. در این خصوص در تاریخ عضدی آمده است: «شاهزاده عبدالله میرزا سید ادبای عصر خود در صحبت و مناسب گفتن و مناسب خواندن در نظم و نثر یگانه بود و با فتحعلی شاه بدون ملاحظه پدری و فرزندی صحبت می‌کرد و هر وقف دلتنگی برای شاه حاصل می‌شد، می‌فرمود دارا بیاید و رفع خیالات بکند...» .
شاهزاده در سال 1246 ق از حکومت زنجان کناره‌گیری کرده و به جای او شاهزاده فتح‌الله میرزا (شعاع السلطنه) پسر سی‌وپنجم فتحعلی شاه به حکومت خمسه رسیده است. او پس از کنار‌گیری از حکومت زنجان، دیگر مصدر فعالیت حکومتی و دولتی نبوده است.
در زمینه تاریخ فوت او موارد متعدد عنوان شده در تاریخ عضدی فوت او را سنه 1262 ق دانسته‌اند. «مقر حکومت عبدالله میرزا در پشت ساختمان شهرداری و اداره قند و شکر و اداره دارایی بوده که به عنوان دارالحکومه قاجار بوده و دارای اندرونی و بیرونی و فراش خانه و ... بوده، سبزه میدان کنونی هم به عنوان میدان عالی‌قاپو در روبروی دارالحکومه قرار داشته...» .
موقوفات مسجد و مدرسه جامع
عبدالله میرزا پس از ساخت مسجد و مدرسه مقادیر زیادی موقوفه را ضمیمه این مسجد و مدرسه می‌کند تا پشتوانه اداره مسجد شود. این موقوفات که در سندی گردآوری شده به این قرار است: ( در حال حاضر اصل سند موجود است.)
1. روستای لگاحی شش دانگ؛
2. روستای شیلاخور شش دانگ؛
3. دکاکین بازار قیصریه 63 باب دکان و 4 باب خواجه‌نشین؛
4. حمام واقع در پشت مسجد و سمت شرق بازار قیصریه معروف به حمام شاهی؛
5. طاحونه والارود؛
6. روستای گلجیک (مقدار مشخص نیست)؛
7. طاحونه گلجیک شش دانگ؛
موارد مصرف موقوفات
1. برای مدرس و مؤذن و خادم از قرار مدرس 100 تومان نقد، 11 خروار جنس و مؤذن 30 تومان نقد و 3 خروار جنس، خادم 40 تومان نقد و 3 خروار جنس؛
2. برای حجره‌هایی که طلبه دارند 80 تومان نقد، 40 خروار جنس ( که 20 باب حجره هر باب دو نفر طلبه برای هر یک 2 تومان نقد و یک خروار جنس می‌شود)؛
3. فراش 40 تومان نقد، 10 خروار جنس؛
4. متولی 100 تومان نقد، 10 خروار جنس؛
5. ناظر به اندازه متولی؛
6. تعمیرات مسجد و مدرسه 290 تومان نقد و 30 خروار جنس؛
لازم به ذکر است این موقوفات مربوط به 193 سال قبل می‌باشد و مقادیر یادشده به طور سالیانه داده می‌شود (تاریخ سند این موقوفات به تاریخ تأسیس مسجد و مدرسه بر می‌گردد).
چگونگی نظارت و تولیت بر مسجد و مدرسه
امر نظارت مسجد و مدرسه و اعیان موقوفات در زمان حیات مؤسس با خود او و پس از او به فرزند ارشد ذکور و اولادان ذکور نسل‌های بعد او می‌باشد. (بعدها به دلیل از میان رفتن سلسلةالنسب مشکلاتی در امر نظارت و مدیریت مسجد و مدرسه پیش آمد).
امر تولیت در زمان واقف و مؤسس مسجد بر عهده آیت‌الله سیدمحمد طارمی سردانی بوده و سپس به اولاد ذکور پس از او رسیده است.
آیت‌الله سیدمحمد حسینی سردانی از سیردان طارم سفلی به زنجان آورده شده و امامت جماعت و تولیت مسجد و مدرسه به ایشان محول گردید. پس از ایشان امر تولیت به فرزند ارشد ایشان آیت‌الله میرزا عبدالواسع حسینی به مدت 22 سال می‌رسد.
سپس به فرزند ارشد ایشان آیت‌الله میرزا ابوالفضایل رسیده و پس از فوت مشارالیه فرزند ایشان آیت‌الله سیدمحمود حسینی عهده‌دار تولیت مسجد و مدرسه می‌گردد پس از ایشان نیز هم‌اکنون آیت‌الله سیدعزالدین حسینی رسیدگی امر تولیت و رسیدگی موقوفات مسجد را دارند که چون ایشان در مشهد اقامت دارند فرزند ارشد ایشان به وکالت از سوی پدر عهده‌دار اداره مسجد و مدرسه می‌باشد .
وضعیت کنونی موقوفات مسجد و مدرسه شاهی
پس از گذشت سالیان طولانی تغییراتی در موقوفات این مسجد و مدرسه داده شده از جمله در زمان تولیت آیت‌الله میرزا عبدالواسع حسینی دکاکین بازار قیصریه 71 باب بوده و ایشان در قسمت شمالی بازار قیصریه تعدادی دکان خریداری و به موقوفات افزون گشته، در زمان تولیت آیت‌الله سیدعزالدین حسینی حمام شاهی که در حال تخریب بوده با کسب اجازه شرعی تخریب و تعداد 76 باب مغازه بر روی این حمام که به صورت پاساژ درآمده ساخته شده است. سه مغازه نیز در پشت مسجد و شش مغازه به اضافه دو واحد فوقانی و یک زیرزمین در کوچه سید پشت مسجد خریداری و ضمیمه موقوفات شده است.
طبق اظهارات حاج آقا سیدمحمد حسینی وکیل متولی در گذشته هزینه اصلی مسجد و مدرسه از محل موقوفات روستاها تأمین می‌شده ولی امروزه روستاها درآمد چندانی برای مسجد ندارند و اگر پیگیری متولی نباشد درآمد اندک از محل روستاها نیز پرداخت نخواهد شد. بسیاری از دکاکین قیصریه به مرور زمان تصرف شده بدون اینکه حق سرقفلی پرداخته شود. با توجه به هزینه زیادی که در تعمیر و نگهداری این مجموعه تاریخی نیاز است درآمد موقوفات اندک بوده و نیاز به کمک و یاری اهالی و مسئولان محترم دارد. لازم به ذکر است پاساژ ساخته شده بر روی حمام شاهی هنوز ارزش تجاری چندانی پیدا نکرده و قسمت اعظم دکاکین آن خالی یا به صورت انبار در آمده که درآمدی را به همراه ندارد. و بالاخره این مجموعه تاریخی مذهبی در قلب بافت قدیمی شهر در جوار بازار نقش بسیار مهمی در رفع احتیاجات مردم داشته و به دلیل وقف بودن تعداد زیادی از دکاکین بازار، این دو با یکدیگر ارتباط منسجم و تنگاتنگ دارند.
موقعیت جغرافیایی و معرفی مؤسس مسجد و مدرسه نصرالله خان
مسجد نصرالله خان نزدیک دارالحکومه شهر در عهد فتحعلی‌شاه قاجار به سال 1239 هـ . ق توسط نصرالله خان احداث گردیده است. این مسجد از سمت شمال به خیابان زینبیه، از جنوب به خیابان امام و از غرب به خیابان شهدا و از شرق به خیابان طالقانی محدود می‌شود. اما در خصوص واقف و مؤسس آن نصرالله خان، او پسر یکی از خوانین منطقه خمسه به نام جوره‌خان بود که همزمان با حکومت عبدالله میرزا در زنجان دارای املاک فراوان و نفوذ زیادی بوده است. نصرالله خان سعی در نزدیکی به قاجاریه خصوصاً حاکم آن دوره عبدالله میرزا داشته تا بر قدرت خود و امکانات ملکی‌اش در زنجان بیفزاید لذا به تأسی از عبدالله میرزا که مسجد و مدرسه جامع را تأسیس و موقوفات زیادی ضمیمه آن نمود مسجد و مدرسه نصرالله خان را می‌سازد و موقوفاتی ضمیمه آن می‌کند. از این شخص اطلاعات دیگری در دست نیست، پسرش به نام علیقلی میرزا به همراه دیگر خوانین منطقه در شورش بابیت در زنجان به کمک قاجارها شتافته و در سرکوب آن شورش یازده ماهه حکومت قاجاریه را یاری داده است .
بررسی سند و موقوفات مسجد و مدرسه نصرالله خان
موقوفاتی را که نصرالله خان در سند خویش برای مسجد و مدرسه نصرالله خان در نظر گرفته است عبارتند از:
1. سه دانگ مشاع از شش دانگ قریه چراغ حصاری با ضمائم و متعلقاتش.
2. سه دانگ مشاع از حمام احداثی در جنب مسجد و مدرسه.
3. دو باب دکان که در جنب مسجد و مدسه ساخته شده است.
4. ده شعیر از املاک قریه چراغ حصاری.
5. شش شعیر از شش دانگ قریه هلیل‌آباد.
6. شش شعیر از مزرعه‌ای بنام آق داغ.
7. شش شعیر از مزرعه‌ای بنام چرک با تمامی متعلقاتش.
8. شش شعیر از مزرعه‌ای بنام ناچار با متعلقاتش.
ضمناً در سند علاوه بر ذکر موقوفات محل ساخت مسجد و نحوه اداره آن ذکر گردیده است.
چگونگی مصرف عواید موقوفات برای مسجد و مدرسه
مطابق آنچه در سند آمده عواید حاصله از موقوفات را بطور کلی برای امورات مسجد از قبیل تعمیر، ساخت، نگهداری، حقوق امام جماعت، مؤذن، خادم، معلم، مباشر، متولی، گذران طلاب و ... اختصاص داده شده است. به این ترتیب که سالی اگر مسجد نیاز به تعمیر نداشته باشد کل مداخل را پس از کسر ده یک حق تولیت، دادن حقوق امام جماعت، مؤذن و ... اختصاص دهند و اگر پولی باقی بماند بر اساس ضرورت به طلاب و به هر کس که متولی صلاح بداند بدهند. اگر مسجد نیاز به تعمیر داشته باشد در سالی که معیشت بر مردم فراخ است همه درآمد را صرف تعمیر کنند فقط حق تولیت و حق امام جمعه، معلم را برداشت نمایند و اما اگر معیشت بر مردم تنگ باشد نصف درآمد را اختصاص به تعمیر و باقی را بین افراد و کارکنان و طلبه نیازمندان تقسیم نمایند.
متولیان و ناظرین موقوفات از ابتدا تاکنون
چون در خصوص این موقوفات و متولیان آنها نوشته‌ای در دست نیست از آقای یوسف محسن اردبیلی که سند را در اختیار داشتند سؤال شد ایشان اظهار داشتند:
«نصرالله خان از حکام محلی اوایل دوره قاجاریه بود که مسجد و مدرسه‌ای به تولیت آقای میرزا فتح‌الله فرزند مرحوم محمد و برادر آقا نصرالله بزرگ شیخ‌الاسلام زنجان احداث نمود. آقا میرزا فتح‌الله با میرزا عباس ایروانی معروف به حاج میرزا آغاسی همدرس بوده است. حاج آقا فتح‌الله تولیت مسجد را پس از خود به آقای حاج میرزا لطف‌الله که از شاگردان مرحوم سیدابراهیم صاحب الضوابط بوده واگذار نموده است. آقای حاج میرزا لطف‌الله نیز تولیت را بعد از خود به آقای حاج نصرالله دوم واگذار نموده است. آقای شیخ فضل‌الله در زمان ریاست آقای حسنعلی اکبرنیا (ریاست فرهنگ اوقاف) کلیه موقوفات تحت تولیت خود را به اداره اوقاف واگذار نمود.»
تغییرات ایجاد شده در موقوفات تا امروز
از آقای بیت‌الله بیات ریاست حوزه علمیه امام جعفر صادق (ع) در خصوص تحولات بوجود آمده در موقوفات نصرالله خان سؤال شد ایشان اظهار داشتند:
«در سال 1347 هـ. ش که من در این مسجد و مدرسه درس می‌خواندم از مسجد وقفی مرحوم نصرالله خان متروکه‌ای بیش نمانده بود که در آن تعدادی از رانده‌شدگان عراقی و افراد بی‌سرپناه زندگی می‌کردند. ایشان اظهار می‌دارند که به دلیل تغییر و تحولاتی که در موقوفات نصرالله خان ایجاد شده بود و نبود متولی و ناظر دلسوز که بتواند امورات را اداره کند کم‌کم موقوفات از بین رفتند از جمله حمام که به دلیل کهنگی تخریب و هنگام ریختن آوار آن تعدادی بر اثر فرو ریختن آوار زیر آن دفن شدند. امروزه به جای حمام مدرسه راهنمائی در آنجا احداث گردیده است که سالانه آموزش و پرورش بابت زمین وقفی آن به مسجد پولی را می‌دهد. علت عدم رسیدگی به موقوفات مسجد را اینگونه توجیه نمودند که به دلیل اصلاحات ارضی و عدم توجه به امور وقفی در دوره پهلوی، زمین‌های وقف شده به این مسجد و مدسه بین کشاورزان تقسیم گردیده و اسناد واگذاری آنها در اداره ثبت اسناد موجود می‌باشد. پس از انقلاب اوقاف در زمینه موقوفات اقامه دعوی نموده لیکن قاضی رأی به نفع کشاورزان داده است زیرا بازگشت اراضی به وقفیت خود موجب نارضایتی اهالی روستاها شده و آنها را نسبت به کشت و کار دلسرد می‌نمود. بدلیل متروکه بودن مسجد اهالی تقاضای رسیدگی به این مکان را داشتند که پس از انقلاب به دلیل پیگیری این مسئله از سوی تعدادی معتمدان محل و از طریق استفتایی که از حضرت امام (ره) جهت جایگزینی حوزه علمیه به جای مسجد به عمل آمد امام فرمودند: «در صورتی اجازه احداث حوزه علمیه و استفاده از سهم امام و کمک‌های مردم داده می‌شود که مسجد به طور کامل متروک و کسی معترض از وارثان واقف نسبت به این امر نباشند.» از آنجایی که با پیگیری اوقاف و اشخاص معتمد محلی همچون حاج آقا بیوک خاتمی و حاج آقا موسوی امام جمعه، این مسجد دارای مدعی نبود در سال 1360 هـ. ش مقدمات ایجاد حوزه علمیه به جای مسجد نصرالله خان آغاز شد. هیئت امنای حوزه علمیه تصمیم به خرید چند باب خانه اطراف این مسجد نمودند که یک خانه 300 متری یک خانه 600 متری و یک امارت مخروبه 1000 متری خریداری شده و به مسجد اضافه گردید و به کمک دفتر ریاست جمهوری و کمک‌های مردمی از سال 1364 ساختمان حوزه پی‌ریزی شد و در سال 1372 موفق به جذب طلبه گردید. ساختمان کنونی دارای یک مسجد سه طبقه و یک عمارت دارای 80 حجره برای تحصیل و اقامت طلاب می‌باشد. همچنین تعدادی کلاس درس و سالن اجتماعات در آن احداث گردیده است. تنها باقی مانده موقوفات نصرالله خان همان مدرسه که به جای حمام وقفی احداث گردیده می‌باشد که سالیانه مبلغ هشتاد هزار تومان (000/80) از بابت زمین وقفی آن در اختیار مسجد قرار می‌گیرد.»
تاریخچه و موقعیت جغرافیایی مسجد و مدرسه چهل‌ستون
این مسجد در داخل بازار قدیمی شهر زنجان قرار دارد. دو در ورودی دارد که یک در آن از داخل بازار و در دیگر آن از کوچه مسجد ولیعصر(عج) یا کوچه حجةالاسلام گشوده می‌شود. از طرف شمال به کوچه مسجد سیّد، از جنوب به راستای حجةالاسلام (راستای کفاشها)، از غرب به بازار قیصریه و از شرق به کوچه مسجد سیدفتح‌الله محدود می‌گردد.
در خصوص علت نامگذاری این مسجد و مدرسه در کتاب خط سوم در مشروطیت آمده است:
«دومین مدرسه علمیه مهم زنجان پس از مسجد و مدرسه شاهی، مدرسه چهل‌ستون است. این مدرسه در داخل خود دارای مسجد بزرگی است که چهل‌ستون دارد و به همین دلیل آنجا را مسجد و مدرسه چهل‌ستون نامند.»
مسجد و مدرسه چهل‌ستون را مرحوم ملاعلی قازپوزآبادی بنا نهاده و اکنون تولیت اداره‌ی موقوفات و خود مسجد اسماً بر عهده نواده‌ی آن مرحوم است، مدیریت آن و تولیت عملیش با عالم پاکدامن جناب آقای حاج شیخ یعقوب علی جباری بوده که پس از رحلت ایشان هم‌اکنون حاج شیخ تقی خاتمی در آنجا تدریس و عهده‌داری امور مسجد و مدرسه می‌باشند.
این مسجد در سال 1284 هـ. ش تأسیس گریده و یکی از مساجد قدیمی و مهم شهر زنجان بوده به دلیل مرکزیت داشتن و واقع شدن در بازار حائز اهمیت می‌باشد.
معرفی مؤسس و متولیان مسجد از ابتدا تا کنون
دانشمند و فقیه بزرگ آخوند ملاعلی فرزند ملاگل محمد قارپوزآبادی است به نام‌های ملاعلی قزوینی یا فاضل قزوینی زنجانی نیز مشهور می‌باشد در سال 1209 هـ . ق در قارپوزآباد قزوین به دنیا آمده و پس از تحصیل در قزوین به حوزه‌ی علمیه اصفهان رفته و در محضر شیخ محمدتقی اصفهانی شاگردی نموده و اجازه‌ی اجتهاد کسب نموده است، سپس در قزوین شاگرد ملاعبدالکریم ایروانی بوده و از ایشان نیز کسب اجتهاد نموده و آنگاه به زنجان آمده و در این شهر به آموزش و تدریس علوم دینی پرداخته است. تعداد زیادی از اهالی آذربایجان قفقاز و همدان و قزوین و زنجان مقلد ایشان بوده‌اند. به سال 1284 هـ . ق مسجد و مدرسه‌ی چهل‌ستون را تأسیس و در آن جا به تدریس علوم دینی پرداخته‌اند. کتب زیادی از ایشان بر جای مانده از جمله نظام‌الفواعد فی شرح القواعد للعلامه در هفت جلد، جوامع‌الاصول در سه جلد، نوامیس‌الاصول در دو جلد، تفسیر قرآن مجید، رساله‌ای در احکام متأجر، رساله‌ای در احکام صید و ذباحه، و معدن‌الاسرار در پنج جلد و بسیاری کتب ارزنده‌ی دیگر .
از شاگردان معروف ایشان آخوند ملاقربانعلی زنجانی ملقب به حجةالاسلام می‌باشد. ایشان شاگردان زیادی را تعلیم داده‌اند و باعث ایجاد حوزه علمیه قابل توجه و محلی برای نشر افکار دینی و پرورش استعدادهای فراوان پس از حوزه‌های علمیه‌ی مسجد جامع و نصرالله خان بوده‌اند. ایشان دارای نفوذ فوق‌العاده زیادی در بین مردم بودند و بسیاری از مسائل دینی و سیاسی آنها را حل و فصل می‌نمودند. ایشان به سال 1290 هـ. ش در زنجان فوت نمودند.
آقا شیخ صادق فرزند ارشد آخوند ملاعلی قارپوزآبادی بودند که از زمان تولدشان اطلاع دقیقی در دست نیست، ایشان تحصیلات ابتدایی و علوم متداول زمان خویش را در زنجان کسب نموده و سپس به نجف‌اشرف مراجعت و ادامه‌ی تحصیل داده‌اند. پس از مراجعت به زنجان و فوت پدر گرامیشان عهده‌دار امامت جماعت مسجد و تولیت آن گشته‌اند پس از شیخ صادق، متولی مسجد آقای شیخ ابراهیم، فرزند کوچک آخوند ملاعلی، شدند که مولد شریفشان زنجان بوده و از زمان تولد ایشان اطلاعی در دست نیست، ایشان نیز همانند برادر بزرگوارشان پس از پایان تحصیلات در زنجان به نجف اشرف مهاجرت و در آنجا در محضر اساتید بزرگی کسب تحصیل نموده‌اند.
حاج شیخ ابراهیم پس از فوت برادرشان حاج شیخ صادق عهده‌دار تولیت و امامت مسجد و مدرسه می‌شوند و در سوم ربیع‌الثانی 1342 هـ. ق در زنجان وفات یافته‌اند. پس از فوت ایشان آقا شیخ صادق فرزند مرحوم شیخ ابراهیم بن شیخ صادق بن ملاعلی عهده‌دار تولیت و امامت مسجد و مدرسه می‌گردند. در دوره‌ی ایشان در مسجد نماز جماعت خوانده نمی‌شد چون این دوره مصادف با حکومت رضاخان بوده و به دلیل حاکمیت کمونیسم در شوروی سابق تعدادی از ایرانیان مقیم این کشور تحت فشار روس‌ها مجبور به بازگشت به ایران شده، لذا آن عده که به ایران بازگشته و افکار کمونیسم را نپذیرفتند تحت عنوان مهاجرین قفقاز وارد ایران شده هر کدام راهی شهر و دیار خود شدند و چون محلی برای سکونت خویش نداشتند، محل‌هایی در شهرها جهت اسکان آنها در نظر گرفته شد که مسجد مزبور نیز به دلیل استقرار عده‌ای از مهاجرین دیگر حالت مسجد بودن را از دست داده و محل اسکان مهاجران گردید.
پس از مرگ رضاشاه این عده از مسجد تخلیه شدند و دوباره مسجد فعالیت مذهبی خود را آغاز نمود به همین دلیل ایشان در طول عمرشان مجالی برای اقامه‌ی نماز جماعت نیافتند. ایشان در پنج ذی‌القعده 1366 هـ. ق دار فانی را وداع نمودند. هم‌اکنون فرزند ارشد ایشان آقای حاج ابراهیم وحید عهده‌دار تولیت مسجد هستند .
چگونگی وضعیت موقوفات مسجد و اداره‌ی آنها
سندی به صورت اقرارنامه در خصوص وقف زمین‌های حاشیه مسجد به دست حجةالاسلام آخوند ملاعلی نوشته شده و پس از مرگ ایشان به تأیید افراد معتمد آن دوره به صورت سند ثبت شده است.
طبق اظهارات متولی (حاج آقا وحید) پشت مسجد حیاط کوچکی بوده که برای سکونت خادم مورد استفاده بوده، امروزه به جای این مکان چهار انبار ساخته شده و پولی که از بابت اجاره‌ی ملک داده می‌شود صرف امورات مسجد می‌شود. طبق اظهارات حاج علی نسیمی از هیأت امنای مسجد موقوفاتی در بازارچه آهنگران به تعداد 36 باب مغازه توسط مرحوم میربهاالدین وقف شده و دو باب مغازه در بازار بالا هم جزء موقوفات مسجد می‌باشد که با نظارت اداره اوقاف توسط هیأت امنا صرف مسجد می‌گردد. امروزه مسجد فعال بوده و دارای پنج طلبه در حال تحصیل و تعداد 16 حجره می‌باشد که تعداد 6 حجره آن کاملاً سالم قابل استفاده می‌باشد.
نتیجه‌گیری
هدف کلی از نگارش این مقاله جمع‌آوری اطلاعاتی درباره‌ی مساجد قدیمی شهر زنجان و آشنایی با نقش موقوفات در نحوه‌ی اداره‌ی اینگونه اماکن می‌باشد. چون مساجد از مکان‌های مقدس اسلامی می‌باشد که نقش زیادی در شکل‌گیری جریانات مختلف تاریخی و سیاسی داشته، لذا دانستن اطلاعاتی در خصوص چگونگی شکل‌گیری آنها و همچنین اداره‌ی این اماکن برای هر فردی از افراد شهر زنجان لازم می‌باشد. امید است این مجموعه راه‌گشایی در این زمینه برای علاقمندان باشد.
منابع و مآخذ:
1. احمدبن سلیمان، ابوسعید، مقدمه‌ای بر فرهنگ وقف، انتشارات اوقاف، 1358.
2. احمدی زنجانی، زین‌العابدین، علمای نامدار زنجان، قم، دارالنشر، 137.
3. ثبوتی، هوشنگ، تاریخ زنجان، اداره کل ارشاد اسلامی، 1367.
4. خالقی مقدم، محمد، ساختار اجتماعی و اقتصادی زنجان در دوره قاجاریه، زنجان، نشر امید، 1373.
5. جعفری لنگرودی، محمدجعفر، ترمینولوژی حقوقی، تهران، بنیاد راستاد، 1363.
6. شکوری، ابوالفضل، خط سوم در انقلاب مشروطیت، زنجان، اداره کل ارشاد اسلامی، 1371.
7. عضدالدوله، احمد میرزا، تاریخ عضدی، با توضیحات عبدالحسین نوائی.
8. عمید، حسن، فرهنگ لغات، تهران، امیرکبیر، 1364.
9. لسان‌الملک، سپهر، ناسخ‌التواریخ، ترجمه محمدباقر بهبودی، جلد 2، تهران، اسلامیه.
10. مطهری، مرتضی، انسان و ایمان، تهران، صدرا، 1372.
اکثر مطالب این مقاله به صورت نقل قول از طریق مصاحبه با متولیان و یا ناظرین و افراد آگاه به تاریخچه این مساجد صورت گرفته است.
مقدمه 1
تعریف وقف و اهداف واقفان 2
وضعیت مساجد زنجان در طول تاریخ 3
بررسی تاریخچه مسجد و مدرسه شاهی(جامع) 4
بررسی تاریخی مسجد و مدرسه جامع 5
معرفی عبدالله میرزا مؤسس مسجد و مدرسه جامع 6
موقوفات مسجد و مدرسه جامع 7
چگونگی نظارت و تولیت مسجد و مدرسه جامع 8
وضعیت کنونی موقوفات مسجد و مدرسه جامع 8
موقعیت جغرافیایی و معرفی مؤسس مسجد و مدرسه نصرالله خان 9
بررسی سند و موقوفات مسجد و مدرسه نصرالله خان 9
چگونگی مصرف عواید موقوفات مسجد و مدرسه نصرالله خان 10
متولیان و ناظرین موقوفات از ابتدا تا کنون 10
تغییرات ایجاد شده در موقوفات تا امروز 10
تاریخچه و موقعیت جغرافیایی مسجد و مدرسه چهل ستون 11
معرفی مؤسس و متولیان مسجد از ابتدا تا کنون 12
چگونگی وضعیت موقوفات مسجد و اداره آنها 13
نتیجه‌گیری 14
منابع و مآخذ 15
مقدمه
پدیده وقف از اعمال نیک و شایسته‌ای است که در شریعت مقدس اسلام از جایگاه ویژه‌ای برخوردار است و یکی از ابواب مهم فقهی و دین مبین اسلام است و این مقوله از اصلی‌ترین منابع اقتصادی جهان اسلام در کلیه اعصار تاریخ اسلامی به شمار می‌رود.
از دیدگاه شهید مطهری گرایشهای معنوی و والای بشر زاییده‌ی ایمان و اعتقاد و دلبستگی‌ها به برخی حقایق جهان هستی است اینگونه ایمانها و دلبستگی‌ها خود مولود برخی جهان‌بینی‌ها و جهان‌شناسی‌ها هست که بوسیله فرستادگان پروردگار به بشر عرضه گردیده است .
وقف از دیدگاه امام خمینی عبارت است از «متوقف ساختن مالکیت خصوصی و شخصی و عمومی کردن منافع آن در راه خدا و مردم است.»
دکتر عبدالکریم بی‌آزار شیرازی در رساله نوین در این خصوص چنین می‌گوید:
«اسلام نیز گذشته از گرفتن مالیات، خمس و زکات از ثروتمندان به نفع مستضعفان و مصالح جامعه و در اختیار گرفتن منابع طبیعی به نفع عموم وبا نفوذ معنوی خود در میان مردم عباراتی همچون وقف، خمس، هبه، صدقه، نذر و وصیت مقرر داشته است.»
امام صادق(ع) در برابر اهمیت این عمل می‌فرماید:
«انسان بعد از مرگش اجری پشت سر ندارد مگر به سه خصلت: صدقه‌ای که در زمان حیاتش به راه انداخته است که بعد از مرگش جاری باشد، روش هدایتی که او آن را سنّت نموده باشد و بعد از مرگش مورد عمل باشد و فرزند صالحی که برایش دعا کند.»
در این راستا ایجاد مراکز علمی و مدارس علوم دینی، بیمارستانها، احداث مساجد و تکایا، کتابخانه‌ها، آب‌انبارها، کاروانسراها، پل‌ها و بسیاری از موارد عام‌المنفعه‌ی دیگر نشانگر توجه عمیق مسلمین به وقف و مشارکت در فعالیتهای اجتماعی حکومتهای اسلامی است.
مقاله حاضر نگرشی بر این فعالیت اجتماعی در چگونگی تأسیس و اداره امور مساجد قدیمی در شهر زنجان دارد و با بررسی تاریخچه مساجد قدیمی بانیان ایجاد این مراکز و میزان موقوفات آنها، وضعیت گذشته و حال این اماکن را مورد بررسی قرار می‌دهد. (به دلیل محدودیت کلام تنها به ذکر چند مسجد قدیمی اکتفا می‌شود.) لازم به ذکر است که بیشتر مطالب این مقاله به صورت تحقیقات میدانی از طریق مصاحبه و جمع‌آوری اطلاعات از متولیان، اندیشمندان و افراد آگاه انجام گرفته است.
تعریف وقف و اهداف واقفان
وقف در لغت به معنای ایستادن و اندکی درنگ کردن در بین کلام و دوباره شروع کردن است و در اصطلاح حقوقی به معنی حبس عین ملک یا مالی و مصرف کردن منافع آن در اموری که واقف معین می‌کند است. یا آنچه که کسی از ثروت خود جدا کند که در کارهای عام‌المنفعه از آن استفاده کند . همچنین عقدی است که به موجب آن مالک عین مال معینی از اموال خود را از نقل و انتقال مصون کردن، منافع آن در اختیار شخص یا اشخاص یا مصرف معین می‌گذارد .
در اسلام مقوله‌ی وقف ارزش والایی داشته و از اعمال نیک و پسندیده‌ای است که مسلمانان در عمل به آن توصیه‌ی فراوان شده‌اند. از نظر جهان‌بینی اسلامی وقف عامل تعدیل ثروت و مهمترین منبع اقتصادی تأمین حوائج دینی و ایجاد برابری اجتماعی بین مسلمانان می‌باشد. فرد مسلمان با تکیه بر اصل معاد می‌داند اعمال او در این جهان دارای پاداش و کیفر اخروی است، لذا برای اینکه زاد و توشه‌ی آخرتی فراهم نموده و هم نام نیکی از خود به یادگار بگذارد اقدام به وقف اموال منقول و غیرمنقول خود در راه خدا می‌نماید، از سوی دیگر فطرت انسانها گرایش رسیدن به کمال و جاودانگی دارد؛ پس سعی در انجام اعمالی می‌نماید که منجر به ماندگاری نام و یادش گردد. نوع‌دوستی و همدردی با دیگران از ارزشهای دین مبین اسلام می‌باشد و فرد مسلمان نباید از دیگران غافل گشته و لازم است به حکم فطرت و دین سعی در کاهش آلام دردمندان بنماید. وقف نمودن بخشی از اموال و دارایی‌ها راهی در جهت رسیدن به این اهداف است.
اولین واقف در اسلام پیامبر گرامی بودند که مسلمانان با استناد به سیره‌ی آن بزرگوار در طول تاریخ این سنت حسنه را تداوم بخشیده‌اند. بنا به گفته عبدالله بخاری در صحیح بخاری اولین وقف را پیامبر در اسلام نموده به این صورت که زمینی را وقف صدقه برای در راه ماندگان نموده است .
عمل حسنه وقف با تأثیرپذیری از ایدئولوژی اسلام و اعتقاد به اصول دین از نسلی به نسل دیگر منتقل و در طول تاریخ بر شمار واقفان خیراندیش و موقوفات افزوده گشته، از آنجایی که در طول زمان‌های پیشین حاکمانی ظالم بر مسند حکومت مناطق مختلف ایران تکیه زده‌اند و حقوق افراد در معرض خطر چپاول بوده، وقف املاک از جانب صاحبان اموال راه مناسبی برای امنیت دارایی‌های آنان محسوب می‌شده است.
در دوره‌هایی از تاریخ، افراد خیری به حکمرانی رسیده‌اند که خود مروج فرهنگ وقف بوده و برای کمک به آبادانی ایران موقوفاتی را در مناطق تحت فرمانروایی خویش برای امور عام‌المنفعه و خیریه وقف نموده‌اند (اگرچه بعضی از قرائن شاهد آن است که این فرمانروایان بیشتر به سبب جلب دوستی و محبوبیت نزد مردم و توجیه حکومت خودشان اقدام به این عمل نموده‌اند) در هر حال این عوامل موجبات رواج فرهنگ وقف خصوصاً در دوران قاجاریه محسوب می‌گردند. به طور کلی نقش موقوفات در ایجاد اعتدال ثروت و جلوگیری از احتکار اموال و اختلافات فاحش طبقاتی در جامعه اسلامی دارای اهمیت خاصی بوده است.
وضعیت مساجد زنجان در طول تاریخ
منطقه‌ی زنجان در طول تاریخ بارها مورد هجوم بیگانگان و ویرانگری‌های ناشی از مسائل داخلی بود. لذا ابنیه‌ی باارزش این شهر مانند مساجد و مدارس و بسیاری از اماکن دیگر همراه با سکنه‌ی شهر نابود گشته‌اند از آن جمله می‌توان به هجوم مغول، حمله تیمور لنگ، فتنه‌ی بابیه، مسائل مشروطیت و حضور توده‌ای‌ها و ... اشاره نمود. به همین دلیل در شهر زنجان از مدارس و مساجد بسیار قدیمی اثری نیست و شهر ظاهراً بعد از دوران صفویه بازسازی شده است و یا مدارس و مساجدی بوده که در اثر ناملایمات روزگار کاملاً تخریب گشته است، بنا به گفته‌ای تنها مسجد بازمانده از گذشته، مسجد میرزایی قدیم در بازار پایین می‌باشد که به روایتی قدمتش به دوره‌ی سلجوقیان می‌رسد و دارای پنج محراب برای فرقه‌های مختلف اهل سنت بوده، در دوره‌ی قاجاریه شهر بازسازی شده و در آن مساجد و مدارس و بناهای نسبتاً جدیدتری ساخته شده است.
از مساجد قدیمی دوره‌ی قاجاریه می‌توان به مسجد جامع اشاره نمود که در دوره‌ی فتحعلی شاه قاجار توسط فرزند او عبدالله میرزا در زنجان ساخته شده و امروز به عنوان مسجد جامع نقش مهمی در جوار بازار قدیمی شهر از دیدگاه علمی و دینی دارد.
مسجد و مدرسه چهل ستون در داخل بازار بالا یکی دیگر از مساجد قدیمی شهر بوده که توسط مرحوم آخوند ملاعلی قارپوز آبادی معروف به فاضل قزوینی در حدود صد و چهل سال قبل بنا گردیده که در گذشته و امروز منشأ برکات و خیرات و مرکز تربیت علما و ترویج اسلام بوده است.
مسجد و مدرسه نصرالله خان که در عهد فتحعلی شاه توسط ثروتمند متنفذ و معروفی به نام نصرالله خان ساخته شده و امروزه پس از بازسازی تغییراتی کلی یافته و حوزه‌ی علمیه امام صادق(ع) در این مکان تأسیس شده است.
مسجد و مدرسه ولیعصر(ع) (مسجد ملا) که توسط ملامحمدعلی معروف به باب ساخته شده و پایگاه بانیان در وقایع دوران ناصرالدین شاه بوده است. مسجد و مدرسه سیدفتح‌الله که در نزدیکی مرکز شهر و در دوران قاجار ساخته شده است. مسجد و مدرسه خانم در مرکز شهر که توسط یکی از بازماندگان خاندان ذوالفقاری ساخته شده، مسجد و مدرسه اسحاق میرزا در خیابان طالقانی که با همت یکی از فرزندان عبدالله میرزا ساخته شده، مسجد و مدرسه میرزایی بالا و پایین که توسط حاج میرزا ابوالقاسم مجتهد بنا گردیده است. مسجد مهدی خان که توسط یکی از سرداران دوره‌ی ناصرالدین شاه در محله‌ی معروف به مهدی خان سنقی ساخته شده که در ابتدا به صورت تکیه بوده ولی بعد از بازسازی و تعمیرات کلی (ایجاد محراب) به صورت مسجد درآمده است. از مساجد دوره‌ی قاجار مساجد صنفی است که متعلق به اصناف مختلف بوده مانند: مسجد آهنگران و مسجد مسگران بالا و پایین مسجد دباغها مسجد یری‌بالا و پایین که توسط مسگران حوزه‌ی بازار بالا و پایین احداث شده است و بسیاری دیگر از مساجد دیگر که در عهد قاجار و بعد ساخته شده و امروزه محل ارجاع امورات دینی و فرهنگی مردم است.
بیشتر بناهای تاریخی شهر زنجان از جمله مساجد متعلق به دوره قاجار می‌باشد زیرا پس از حمله‌ی تیمور لنگ شهر ویران گشته در دوره‌ی صفویه ساخت و ساز چندانی نداشته و تنها یادگار آن زمان کاروانسرای سنگی مربوط به عهد شاه عباس دوم است و در دوره‌ی افشاریه نیز تحولات چندانی در شهر پدید نیامده در عهد زندیه هم به دلیل رقابت ایل افشار با زندیه توسعه‌ای در شهر دیده نمی‌شود .
تنها در عهد قاجار به دلیل جنگ‌های ایران و روس و واقع شدن زنجان در مسیر رفت و آمدهای مکرر پایتخت‌نشینان و هم‌جواری با تبریز (ولیعهد نشین) و عبور کاروان‌های تجاری و سیاسی، نظامی از این منطقه، استقرار خاندان‌های بانفوذی مانند ذوالفقاری‌ها و حاکمان قدرتمندی مانند عبدالله میرزا رشد و توسعه یافته و در آن مساجد و مدارس و پل‌ها، حمام‌ها، قنوات و بناهای دیگر ساخته شده که بیشترین اماکن به صورت وقفی ساخته شده و برای اداره‌ی آن موقوفاتی نیز ضمیمه گردیده است. در اینجا به ذکر چند نمونه می‌پردازیم:
بررسی تاریخچه‌ی مسجد و مدرسه شاهی (جامع) زنجان
مسجد و مدرسه شاهی معروف به مسجد سید (جامع) یکی از بناهای باارزش و تاریخی شهر زنجان می‌باشد. این مسجد توسط عبدالله میرزا فرزند یازدهم فتحعلی شاه قاجار به سال 1242 هـ . ق در دوران پایانی حکومت او در زنجان ساخته شده است.
محدوده جغرافیایی
این مسجد از سمت غرب به بازار قیصریه و از سمت شرق به کوچه معروف به کوچه سید و از شمال به خیابان امام و میدان قدیمی سبزه‌میدان محدود می‌گردد. (قبل از احداث خیابان امام سردرب این مسجد به فضای بازی که در مقابل دارالحکومه شهر و به عنوان میدان اصلی شهر مطرح بوده، قرار داشته است) از سمت جنوب هم به مجموعه تاریخی بازار زنجان محدود می‌گردد. این مسجد دارای 24 اطاق می‌باشد که از این تعداد 10 اطاق سالم و بدون نیاز به تعمیرات می‌باشد و در آن تعداد 15 طلبه مشغول تحصیل می‌باشند.
ساختمان مسجد بر اساس پلان مساجد چهار ایوانی ساخته شده و بر طبق معمول ایوان ورودی مقابل شاه‌نشین گنبددار قرار داده شده است. این مسجد گنبدی عالی و بزرگ از نوع گنبدهای دوجداره دارد که پلان مدور گنبد بدون گوشواره و عرقچین به روی پلان چهارضلعی نشسته و 5/20 متر ارتفاع دارد و 80/11 متر قطر دهانه آن است و به کاشی فیروزه‌ای مزین می‌باشد. صحن مرکزی شامل حجرات طلاب علوم دینی با قرینه‌سازی زیبایی ساخته شده است. در طرفین شاه‌نشین گنبددار شبستان‌های زنانه و مردانه به طور قرینه قرار دارد. در صحن شرقی و غربی صحن مرکزی به طور قرینه 16 حجره و در قسمت شمالی 6 حجره و هر حجره از دو قسمت ایوان و حجره تشکیل شده و 21 متر فضای قابل استفاده دارد. این مجموعه از کاشی‌کاری دوران قاجار مزین شده است .
در ایوان جنوبی کتیبه مطولی وجود دارد با خط ثلث خطی که متن آن خطبه‌ای است که با نام فتحعلی شاه شروع و به نام عبدالله میرزا خاتمه یافته است .
این مجموعه حوضخانه و وضوخانه دارد. چون در دوره قاجار با مصالح کم‌دوام خشت و گل ساخته شده، در سال‌های اخیر قسمت اعظم کاشی‌های آن ریخته و هم‌اکنون این قسمت‌ها در حال تعمیر است.
بررسی تاریخی مسجد و مدرسه جامع
آقای ابوالفضل شکوری در خصوص این مسجد و مدرسه می‌نویسد:
«... نخستین مسجد و مدرسه بزرگ در زنجان توسط پسر فتحعلی شاه به نام عبدالله میرزا (دارا) احداث شد که در آن زمان حاکم زنجان و خمسه بود. این مدرسه و مسجد که در بازار قیصریه و سبزه‌میدان کنونی قرار دارد در آن زمان مسجد و مدرسه شاهی یا سلطانی خوانده می‌شد و در تاریخ به نام مسجد دارا ثبت شده است. بعدها به دلیل اینکه اداره آن به دست یکی از علمای معروف زنجان به نام سیدمحمد طارمی سردانی افتاده، به مسجد و مدرسه سید شهرت یافته است. این مدرسه حجرات زیادی برای سکونت طلاب دارد. مسجد و مدرسه دارا به دلیل از دست دادن سلسله نظار از نسل عبدالله میرزا بارها مورد نزاع بوده است. بارها تحت مدیریت افراد مختلف بوده، از جمله مرحوم ملا قربانعلی زنجانی که تولیت شرعی را بر عهده گرفته‌اند و همچنین مدتی تحت اداره حاکم قاجاری افتاده و او با مباشرت فردی به نام آقا میربهاالدین آنجا را اداره می‌کرده است. زمانی نیز مرحوم آقا ضیاءالدین نایب صدر خواسته تولیت را در دست گیرد ولی مرحوم قربانعلی زنجانی با تأیید صحت تصدی اعقاب سیدمحمد طارمی از اقدام او جلوگیری نموده است.»
معرفی عبدالله میرزا مؤسس مسجد و مدرسه شاهی
شاهزاده عبدالله میرزا پسر یازدهم فتحعلی شاه قاجار است. در خصوص تاریخ ولادت او در ناسخ التواریخ آمده است:
«... پسر یازدهم فتحعلی شاه، شاهزاده عبدالله میرزا است که دارا تخلص فرمودی، جمله بیست و چهارم جمادی‌الاولی سال یک هزار و دویست و یازده هجری متولد شد...» .
مادر عبدالله میرزا سادات بوده که ام‌کلثوم نام داشته است. شاهزاده عبدالله میرزا پس از رسیدن به سن رشد و پایان تحصیلات مقدماتی و کسب کمالات شایسته شاهزادگان در سال 1224 ق به حکومت زنجان منسوب شده در این خصوص در ناسخ‌التواریخ آمده است:
«... در سنه یک‌هزار و دویست و چهار هجری روز سه‌شنبه چهارم صفر، سه دقیقه پیش از آنکه روز برآید، آفتاب از حوت به حمل جاری کرد. پس از انجام جشن نوروز شهریار تا جدار فتحعلی شاه، شاهزاده عبدالله میرزا را به حکمرانی ممکلت خمسه گماشت و میرزاتقی علی‌آبادی را که از منشیان خاص اختصاص داشت و در نظم و نثر قوی دست بود به وزارت برکشید...» .
و در جای دیگر آورده است:
«... در سال 1224 هجری قمری که عبدالله میرزا متخلص به دارا پسر یازدهم فتحعلی شاه به سن 13 سالگی به حکومت زنجان منسوب شد...» .
شاهزاده عبدالله میرزا به مدت 22 سال در خمسه حکومت کرده است. عبدالله میرزا علوم متداول عصر خویش را نزد وزیر خویش میرزا محمد تقی‌ابادی که از فضلا و ادبای عصر خویش بوده و علم نجوم را نزد برادرش شاهزاده محمد ولی میرزا تحصیل کرده است. او ذوق شعر داشته و در حدود پنجاه هزار شعر به صورت‌های قصیده، مثنوی، غزل و رباعی سروده است. با عباس میرزا ولیعهد بسیار مساعدت و همدلی داشته تا جایی که در جنگ ایران و روس به سال 1242 ق با سپاهی از خمسه به سوی آذربایجان حرکت کرده تا برای کمک به عباس میرزا در جنگ با روسیه شرکت داشته باشد.
عبدالله میرزا نزد پدرش مقام ویژه‌ای داشته است. در این خصوص در تاریخ عضدی آمده است: «شاهزاده عبدالله میرزا سید ادبای عصر خود در صحبت و مناسب گفتن و مناسب خواندن در نظم و نثر یگانه بود و با فتحعلی شاه بدون ملاحظه پدری و فرزندی صحبت می‌کرد و هر وقف دلتنگی برای شاه حاصل می‌شد، می‌فرمود دارا بیاید و رفع خیالات بکند...» .
شاهزاده در سال 1246 ق از حکومت زنجان کناره‌گیری کرده و به جای او شاهزاده فتح‌الله میرزا (شعاع السلطنه) پسر سی‌وپنجم فتحعلی شاه به حکومت خمسه رسیده است. او پس از کنار‌گیری از حکومت زنجان، دیگر مصدر فعالیت حکومتی و دولتی نبوده است.
در زمینه تاریخ فوت او موارد متعدد عنوان شده در تاریخ عضدی فوت او را سنه 1262 ق دانسته‌اند. «مقر حکومت عبدالله میرزا در پشت ساختمان شهرداری و اداره قند و شکر و اداره دارایی بوده که به عنوان دارالحکومه قاجار بوده و دارای اندرونی و بیرونی و فراش خانه و ... بوده، سبزه میدان کنونی هم به عنوان میدان عالی‌قاپو در روبروی دارالحکومه قرار داشته...» .
موقوفات مسجد و مدرسه جامع
عبدالله میرزا پس از ساخت مسجد و مدرسه مقادیر زیادی موقوفه را ضمیمه این مسجد و مدرسه می‌کند تا پشتوانه اداره مسجد شود. این موقوفات که در سندی گردآوری شده به این قرار است: ( در حال حاضر اصل سند موجود است.)
1. روستای لگاحی شش دانگ؛
2. روستای شیلاخور شش دانگ؛
3. دکاکین بازار قیصریه 63 باب دکان و 4 باب خواجه‌نشین؛
4. حمام واقع در پشت مسجد و سمت شرق بازار قیصریه معروف به حمام شاهی؛
5. طاحونه والارود؛
6. روستای گلجیک (مقدار مشخص نیست)؛
7. طاحونه گلجیک شش دانگ؛
موارد مصرف موقوفات
1. برای مدرس و مؤذن و خادم از قرار مدرس 100 تومان نقد، 11 خروار جنس و مؤذن 30 تومان نقد و 3 خروار جنس، خادم 40 تومان نقد و 3 خروار جنس؛
2. برای حجره‌هایی که طلبه دارند 80 تومان نقد، 40 خروار جنس ( که 20 باب حجره هر باب دو نفر طلبه برای هر یک 2 تومان نقد و یک خروار جنس می‌شود)؛
3. فراش 40 تومان نقد، 10 خروار جنس؛
4. متولی 100 تومان نقد، 10 خروار جنس؛
5. ناظر به اندازه متولی؛
6. تعمیرات مسجد و مدرسه 290 تومان نقد و 30 خروار جنس؛
لازم به ذکر است این موقوفات مربوط به 193 سال قبل می‌باشد و مقادیر یادشده به طور سالیانه داده می‌شود (تاریخ سند این موقوفات به تاریخ تأسیس مسجد و مدرسه بر می‌گردد).
چگونگی نظارت و تولیت بر مسجد و مدرسه
امر نظارت مسجد و مدرسه و اعیان موقوفات در زمان حیات مؤسس با خود او و پس از او به فرزند ارشد ذکور و اولادان ذکور نسل‌های بعد او می‌باشد. (بعدها به دلیل از میان رفتن سلسلةالنسب مشکلاتی در امر نظارت و مدیریت مسجد و مدرسه پیش آمد).
امر تولیت در زمان واقف و مؤسس مسجد بر عهده آیت‌الله سیدمحمد طارمی سردانی بوده و سپس به اولاد ذکور پس از او رسیده است.
آیت‌الله سیدمحمد حسینی سردانی از سیردان طارم سفلی به زنجان آورده شده و امامت جماعت و تولیت مسجد و مدرسه به ایشان محول گردید. پس از ایشان امر تولیت به فرزند ارشد ایشان آیت‌الله میرزا عبدالواسع حسینی به مدت 22 سال می‌رسد.
سپس به فرزند ارشد ایشان آیت‌الله میرزا ابوالفضایل رسیده و پس از فوت مشارالیه فرزند ایشان آیت‌الله سیدمحمود حسینی عهده‌دار تولیت مسجد و مدرسه می‌گردد پس از ایشان نیز هم‌اکنون آیت‌الله سیدعزالدین حسینی رسیدگی امر تولیت و رسیدگی موقوفات مسجد را دارند که چون ایشان در مشهد اقامت دارند فرزند ارشد ایشان به وکالت از سوی پدر عهده‌دار اداره مسجد و مدرسه می‌باشد .
وضعیت کنونی موقوفات مسجد و مدرسه شاهی
پس از گذشت سالیان طولانی تغییراتی در موقوفات این مسجد و مدرسه داده شده از جمله در زمان تولیت آیت‌الله میرزا عبدالواسع حسینی دکاکین بازار قیصریه 71 باب بوده و ایشان در قسمت شمالی بازار قیصریه تعدادی دکان خریداری و به موقوفات افزون گشته، در زمان تولیت آیت‌الله سیدعزالدین حسینی حمام شاهی که در حال تخریب بوده با کسب اجازه شرعی تخریب و تعداد 76 باب مغازه بر روی این حمام که به صورت پاساژ درآمده ساخته شده است. سه مغازه نیز در پشت مسجد و شش مغازه به اضافه دو واحد فوقانی و یک زیرزمین در کوچه سید پشت مسجد خریداری و ضمیمه موقوفات شده است.
طبق اظهارات حاج آقا سیدمحمد حسینی وکیل متولی در گذشته هزینه اصلی مسجد و مدرسه از محل موقوفات روستاها تأمین می‌شده ولی امروزه روستاها درآمد چندانی برای مسجد ندارند و اگر پیگیری متولی نباشد درآمد اندک از محل روستاها نیز پرداخت نخواهد شد. بسیاری از دکاکین قیصریه به مرور زمان تصرف شده بدون اینکه حق سرقفلی پرداخته شود. با توجه به هزینه زیادی که در تعمیر و نگهداری این مجموعه تاریخی نیاز است درآمد موقوفات اندک بوده و نیاز به کمک و یاری اهالی و مسئولان محترم دارد. لازم به ذکر است پاساژ ساخته شده بر روی حمام شاهی هنوز ارزش تجاری چندانی پیدا نکرده و قسمت اعظم دکاکین آن خالی یا به صورت انبار در آمده که درآمدی را به همراه ندارد. و بالاخره این مجموعه تاریخی مذهبی در قلب بافت قدیمی شهر در جوار بازار نقش بسیار مهمی در رفع احتیاجات مردم داشته و به دلیل وقف بودن تعداد زیادی از دکاکین بازار، این دو با یکدیگر ارتباط منسجم و تنگاتنگ دارند.
موقعیت جغرافیایی و معرفی مؤسس مسجد و مدرسه نصرالله خان
مسجد نصرالله خان نزدیک دارالحکومه شهر در عهد فتحعلی‌شاه قاجار به سال 1239 هـ . ق توسط نصرالله خان احداث گردیده است. این مسجد از سمت شمال به خیابان زینبیه، از جنوب به خیابان امام و از غرب به خیابان شهدا و از شرق به خیابان طالقانی محدود می‌شود. اما در خصوص واقف و مؤسس آن نصرالله خان، او پسر یکی از خوانین منطقه خمسه به نام جوره‌خان بود که همزمان با حکومت عبدالله میرزا در زنجان دارای املاک فراوان و نفوذ زیادی بوده است. نصرالله خان سعی در نزدیکی به قاجاریه خصوصاً حاکم آن دوره عبدالله میرزا داشته تا بر قدرت خود و امکانات ملکی‌اش در زنجان بیفزاید لذا به تأسی از عبدالله میرزا که مسجد و مدرسه جامع را تأسیس و موقوفات زیادی ضمیمه آن نمود مسجد و مدرسه نصرالله خان را می‌سازد و موقوفاتی ضمیمه آن می‌کند. از این شخص اطلاعات دیگری در دست نیست، پسرش به نام علیقلی میرزا به همراه دیگر خوانین منطقه در شورش بابیت در زنجان به کمک قاجارها شتافته و در سرکوب آن شورش یازده ماهه حکومت قاجاریه را یاری داده است .
بررسی سند و موقوفات مسجد و مدرسه نصرالله خان
موقوفاتی را که نصرالله خان در سند خویش برای مسجد و مدرسه نصرالله خان در نظر گرفته است عبارتند از:
1. سه دانگ مشاع از شش دانگ قریه چراغ حصاری با ضمائم و متعلقاتش.
2. سه دانگ مشاع از حمام احداثی در جنب مسجد و مدرسه.
3. دو باب دکان که در جنب مسجد و مدسه ساخته شده است.
4. ده شعیر از املاک قریه چراغ حصاری.
5. شش شعیر از شش دانگ قریه هلیل‌آباد.
6. شش شعیر از مزرعه‌ای بنام آق داغ.
7. شش شعیر از مزرعه‌ای بنام چرک با تمامی متعلقاتش.
8. شش شعیر از مزرعه‌ای بنام ناچار با متعلقاتش.
ضمناً در سند علاوه بر ذکر موقوفات محل ساخت مسجد و نحوه اداره آن ذکر گردیده است.
چگونگی مصرف عواید موقوفات برای مسجد و مدرسه
مطابق آنچه در سند آمده عواید حاصله از موقوفات را بطور کلی برای امورات مسجد از قبیل تعمیر، ساخت، نگهداری، حقوق امام جماعت، مؤذن، خادم، معلم، مباشر، متولی، گذران طلاب و ... اختصاص داده شده است. به این ترتیب که سالی اگر مسجد نیاز به تعمیر نداشته باشد کل مداخل را پس از کسر ده یک حق تولیت، دادن حقوق امام جماعت، مؤذن و ... اختصاص دهند و اگر پولی باقی بماند بر اساس ضرورت به طلاب و به هر کس که متولی صلاح بداند بدهند. اگر مسجد نیاز به تعمیر داشته باشد در سالی که معیشت بر مردم فراخ است همه درآمد را صرف تعمیر کنند فقط حق تولیت و حق امام جمعه، معلم را برداشت نمایند و اما اگر معیشت بر مردم تنگ باشد نصف درآمد را اختصاص به تعمیر و باقی را بین افراد و کارکنان و طلبه نیازمندان تقسیم نمایند.
متولیان و ناظرین موقوفات از ابتدا تاکنون
چون در خصوص این موقوفات و متولیان آنها نوشته‌ای در دست نیست از آقای یوسف محسن اردبیلی که سند را در اختیار داشتند سؤال شد ایشان اظهار داشتند:
«نصرالله خان از حکام محلی اوایل دوره قاجاریه بود که مسجد و مدرسه‌ای به تولیت آقای میرزا فتح‌الله فرزند مرحوم محمد و برادر آقا نصرالله بزرگ شیخ‌الاسلام زنجان احداث نمود. آقا میرزا فتح‌الله با میرزا عباس ایروانی معروف به حاج میرزا آغاسی همدرس بوده است. حاج آقا فتح‌الله تولیت مسجد را پس از خود به آقای حاج میرزا لطف‌الله که از شاگردان مرحوم سیدابراهیم صاحب الضوابط بوده واگذار نموده است. آقای حاج میرزا لطف‌الله نیز تولیت را بعد از خود به آقای حاج نصرالله دوم واگذار نموده است. آقای شیخ فضل‌الله در زمان ریاست آقای حسنعلی اکبرنیا (ریاست فرهنگ اوقاف) کلیه موقوفات تحت تولیت خود را به اداره اوقاف واگذار نمود.»
تغییرات ایجاد شده در موقوفات تا امروز
از آقای بیت‌الله بیات ریاست حوزه علمیه امام جعفر صادق (ع) در خصوص تحولات بوجود آمده در موقوفات نصرالله خان سؤال شد ایشان اظهار داشتند:
«در سال 1347 هـ. ش که من در این مسجد و مدرسه درس می‌خواندم از مسجد وقفی مرحوم نصرالله خان متروکه‌ای بیش نمانده بود که در آن تعدادی از رانده‌شدگان عراقی و افراد بی‌سرپناه زندگی می‌کردند. ایشان اظهار می‌دارند که به دلیل تغییر و تحولاتی که در موقوفات نصرالله خان ایجاد شده بود و نبود متولی و ناظر دلسوز که بتواند امورات را اداره کند کم‌کم موقوفات از بین رفتند از جمله حمام که به دلیل کهنگی تخریب و هنگام ریختن آوار آن تعدادی بر اثر فرو ریختن آوار زیر آن دفن شدند. امروزه به جای حمام مدرسه راهنمائی در آنجا احداث گردیده است که سالانه آموزش و پرورش بابت زمین وقفی آن به مسجد پولی را می‌دهد. علت عدم رسیدگی به موقوفات مسجد را اینگونه توجیه نمودند که به دلیل اصلاحات ارضی و عدم توجه به امور وقفی در دوره پهلوی، زمین‌های وقف شده به این مسجد و مدسه بین کشاورزان تقسیم گردیده و اسناد واگذاری آنها در اداره ثبت اسناد موجود می‌باشد. پس از انقلاب اوقاف در زمینه موقوفات اقامه دعوی نموده لیکن قاضی رأی به نفع کشاورزان داده است زیرا بازگشت اراضی به وقفیت خود موجب نارضایتی اهالی روستاها شده و آنها را نسبت به کشت و کار دلسرد می‌نمود. بدلیل متروکه بودن مسجد اهالی تقاضای رسیدگی به این مکان را داشتند که پس از انقلاب به دلیل پیگیری این مسئله از سوی تعدادی معتمدان محل و از طریق استفتایی که از حضرت امام (ره) جهت جایگزینی حوزه علمیه به جای مسجد به عمل آمد امام فرمودند: «در صورتی اجازه احداث حوزه علمیه و استفاده از سهم امام و کمک‌های مردم داده می‌شود که مسجد به طور کامل متروک و کسی معترض از وارثان واقف نسبت به این امر نباشند.» از آنجایی که با پیگیری اوقاف و اشخاص معتمد محلی همچون حاج آقا بیوک خاتمی و حاج آقا موسوی امام جمعه، این مسجد دارای مدعی نبود در سال 1360 هـ. ش مقدمات ایجاد حوزه علمیه به جای مسجد نصرالله خان آغاز شد. هیئت امنای حوزه علمیه تصمیم به خرید چند باب خانه اطراف این مسجد نمودند که یک خانه 300 متری یک خانه 600 متری و یک امارت مخروبه 1000 متری خریداری شده و به مسجد اضافه گردید و به کمک دفتر ریاست جمهوری و کمک‌های مردمی از سال 1364 ساختمان حوزه پی‌ریزی شد و در سال 1372 موفق به جذب طلبه گردید. ساختمان کنونی دارای یک مسجد سه طبقه و یک عمارت دارای 80 حجره برای تحصیل و اقامت طلاب می‌باشد. همچنین تعدادی کلاس درس و سالن اجتماعات در آن احداث گردیده است. تنها باقی مانده موقوفات نصرالله خان همان مدرسه که به جای حمام وقفی احداث گردیده می‌باشد که سالیانه مبلغ هشتاد هزار تومان (000/80) از بابت زمین وقفی آن در اختیار مسجد قرار می‌گیرد.»
تاریخچه و موقعیت جغرافیایی مسجد و مدرسه چهل‌ستون
این مسجد در داخل بازار قدیمی شهر زنجان قرار دارد. دو در ورودی دارد که یک در آن از داخل بازار و در دیگر آن از کوچه مسجد ولیعصر(عج) یا کوچه حجةالاسلام گشوده می‌شود. از طرف شمال به کوچه مسجد سیّد، از جنوب به راستای حجةالاسلام (راستای کفاشها)، از غرب به بازار قیصریه و از شرق به کوچه مسجد سیدفتح‌الله محدود می‌گردد.
در خصوص علت نامگذاری این مسجد و مدرسه در کتاب خط سوم در مشروطیت آمده است:
«دومین مدرسه علمیه مهم زنجان پس از مسجد و مدرسه شاهی، مدرسه چهل‌ستون است. این مدرسه در داخل خود دارای مسجد بزرگی است که چهل‌ستون دارد و به همین دلیل آنجا را مسجد و مدرسه چهل‌ستون نامند.»
مسجد و مدرسه چهل‌ستون را مرحوم ملاعلی قازپوزآبادی بنا نهاده و اکنون تولیت اداره‌ی موقوفات و خود مسجد اسماً بر عهده نواده‌ی آن مرحوم است، مدیریت آن و تولیت عملیش با عالم پاکدامن جناب آقای حاج شیخ یعقوب علی جباری بوده که پس از رحلت ایشان هم‌اکنون حاج شیخ تقی خاتمی در آنجا تدریس و عهده‌داری امور مسجد و مدرسه می‌باشند.
این مسجد در سال 1284 هـ. ش تأسیس گریده و یکی از مساجد قدیمی و مهم شهر زنجان بوده به دلیل مرکزیت داشتن و واقع شدن در بازار حائز اهمیت می‌باشد.
معرفی مؤسس و متولیان مسجد از ابتدا تا کنون
دانشمند و فقیه بزرگ آخوند ملاعلی فرزند ملاگل محمد قارپوزآبادی است به نام‌های ملاعلی قزوینی یا فاضل قزوینی زنجانی نیز مشهور می‌باشد در سال 1209 هـ . ق در قارپوزآباد قزوین به دنیا آمده و پس از تحصیل در قزوین به حوزه‌ی علمیه اصفهان رفته و در محضر شیخ محمدتقی اصفهانی شاگردی نموده و اجازه‌ی اجتهاد کسب نموده است، سپس در قزوین شاگرد ملاعبدالکریم ایروانی بوده و از ایشان نیز کسب اجتهاد نموده و آنگاه به زنجان آمده و در این شهر به آموزش و تدریس علوم دینی پرداخته است. تعداد زیادی از اهالی آذربایجان قفقاز و همدان و قزوین و زنجان مقلد ایشان بوده‌اند. به سال 1284 هـ . ق مسجد و مدرسه‌ی چهل‌ستون را تأسیس و در آن جا به تدریس علوم دینی پرداخته‌اند. کتب زیادی از ایشان بر جای مانده از جمله نظام‌الفواعد فی شرح القواعد للعلامه در هفت جلد، جوامع‌الاصول در سه جلد، نوامیس‌الاصول در دو جلد، تفسیر قرآن مجید، رساله‌ای در احکام متأجر، رساله‌ای در احکام صید و ذباحه، و معدن‌الاسرار در پنج جلد و بسیاری کتب ارزنده‌ی دیگر .
از شاگردان معروف ایشان آخوند ملاقربانعلی زنجانی ملقب به حجةالاسلام می‌باشد. ایشان شاگردان زیادی را تعلیم داده‌اند و باعث ایجاد حوزه علمیه قابل توجه و محلی برای نشر افکار دینی و پرورش استعدادهای فراوان پس از حوزه‌های علمیه‌ی مسجد جامع و نصرالله خان بوده‌اند. ایشان دارای نفوذ فوق‌العاده زیادی در بین مردم بودند و بسیاری از مسائل دینی و سیاسی آنها را حل و فصل می‌نمودند. ایشان به سال 1290 هـ. ش در زنجان فوت نمودند.
آقا شیخ صادق فرزند ارشد آخوند ملاعلی قارپوزآبادی بودند که از زمان تولدشان اطلاع دقیقی در دست نیست، ایشان تحصیلات ابتدایی و علوم متداول زمان خویش را در زنجان کسب نموده و سپس به نجف‌اشرف مراجعت و ادامه‌ی تحصیل داده‌اند. پس از مراجعت به زنجان و فوت پدر گرامیشان عهده‌دار امامت جماعت مسجد و تولیت آن گشته‌اند پس از شیخ صادق، متولی مسجد آقای شیخ ابراهیم، فرزند کوچک آخوند ملاعلی، شدند که مولد شریفشان زنجان بوده و از زمان تولد ایشان اطلاعی در دست نیست، ایشان نیز همانند برادر بزرگوارشان پس از پایان تحصیلات در زنجان به نجف اشرف مهاجرت و در آنجا در محضر اساتید بزرگی کسب تحصیل نموده‌اند.
حاج شیخ ابراهیم پس از فوت برادرشان حاج شیخ صادق عهده‌دار تولیت و امامت مسجد و مدرسه می‌شوند و در سوم ربیع‌الثانی 1342 هـ. ق در زنجان وفات یافته‌اند. پس از فوت ایشان آقا شیخ صادق فرزند مرحوم شیخ ابراهیم بن شیخ صادق بن ملاعلی عهده‌دار تولیت و امامت مسجد و مدرسه می‌گردند. در دوره‌ی ایشان در مسجد نماز جماعت خوانده نمی‌شد چون این دوره مصادف با حکومت رضاخان بوده و به دلیل حاکمیت کمونیسم در شوروی سابق تعدادی از ایرانیان مقیم این کشور تحت فشار روس‌ها مجبور به بازگشت به ایران شده، لذا آن عده که به ایران بازگشته و افکار کمونیسم را نپذیرفتند تحت عنوان مهاجرین قفقاز وارد ایران شده هر کدام راهی شهر و دیار خود شدند و چون محلی برای سکونت خویش نداشتند، محل‌هایی در شهرها جهت اسکان آنها در نظر گرفته شد که مسجد مزبور نیز به دلیل استقرار عده‌ای از مهاجرین دیگر حالت مسجد بودن را از دست داده و محل اسکان مهاجران گردید.
پس از مرگ رضاشاه این عده از مسجد تخلیه شدند و دوباره مسجد فعالیت مذهبی خود را آغاز نمود به همین دلیل ایشان در طول عمرشان مجالی برای اقامه‌ی نماز جماعت نیافتند. ایشان در پنج ذی‌القعده 1366 هـ. ق دار فانی را وداع نمودند. هم‌اکنون فرزند ارشد ایشان آقای حاج ابراهیم وحید عهده‌دار تولیت مسجد هستند .
چگونگی وضعیت موقوفات مسجد و اداره‌ی آنها
سندی به صورت اقرارنامه در خصوص وقف زمین‌های حاشیه مسجد به دست حجةالاسلام آخوند ملاعلی نوشته شده و پس از مرگ ایشان به تأیید افراد معتمد آن دوره به صورت سند ثبت شده است.
طبق اظهارات متولی (حاج آقا وحید) پشت مسجد حیاط کوچکی بوده که برای سکونت خادم مورد استفاده بوده، امروزه به جای این مکان چهار انبار ساخته شده و پولی که از بابت اجاره‌ی ملک داده می‌شود صرف امورات مسجد می‌شود. طبق اظهارات حاج علی نسیمی از هیأت امنای مسجد موقوفاتی در بازارچه آهنگران به تعداد 36 باب مغازه توسط مرحوم میربهاالدین وقف شده و دو باب مغازه در بازار بالا هم جزء موقوفات مسجد می‌باشد که با نظارت اداره اوقاف توسط هیأت امنا صرف مسجد می‌گردد. امروزه مسجد فعال بوده و دارای پنج طلبه در حال تحصیل و تعداد 16 حجره می‌باشد که تعداد 6 حجره آن کاملاً سالم قابل استفاده می‌باشد.
نتیجه‌گیری
هدف کلی از نگارش این مقاله جمع‌آوری اطلاعاتی درباره‌ی مساجد قدیمی شهر زنجان و آشنایی با نقش موقوفات در نحوه‌ی اداره‌ی اینگونه اماکن می‌باشد. چون مساجد از مکان‌های مقدس اسلامی می‌باشد که نقش زیادی در شکل‌گیری جریانات مختلف تاریخی و سیاسی داشته، لذا دانستن اطلاعاتی در خصوص چگونگی شکل‌گیری آنها و همچنین اداره‌ی این اماکن برای هر فردی از افراد شهر زنجان لازم می‌باشد. امید است این مجموعه راه‌گشایی در این زمینه برای علاقمندان باشد.
منابع و مآخذ:
1. احمدبن سلیمان، ابوسعید، مقدمه‌ای بر فرهنگ وقف، انتشارات اوقاف، 1358.
2. احمدی زنجانی، زین‌العابدین، علمای نامدار زنجان، قم، دارالنشر، 137.
3. ثبوتی، هوشنگ، تاریخ زنجان، اداره کل ارشاد اسلامی، 1367.
4. خالقی مقدم، محمد، ساختار اجتماعی و اقتصادی زنجان در دوره قاجاریه، زنجان، نشر امید، 1373.
5. جعفری لنگرودی، محمدجعفر، ترمینولوژی حقوقی، تهران، بنیاد راستاد، 1363.
6. شکوری، ابوالفضل، خط سوم در انقلاب مشروطیت، زنجان، اداره کل ارشاد اسلامی، 1371.
7. عضدالدوله، احمد میرزا، تاریخ عضدی، با توضیحات عبدالحسین نوائی.
8. عمید، حسن، فرهنگ لغات، تهران، امیرکبیر، 1364.
9. لسان‌الملک، سپهر، ناسخ‌التواریخ، ترجمه محمدباقر بهبودی، جلد 2، تهران، اسلامیه.
10. مطهری، مرتضی، انسان و ایمان، تهران، صدرا، 1372.
اکثر مطالب این مقاله به صورت نقل قول از طریق مصاحبه با متولیان و یا ناظرین و افراد آگاه به تاریخچه این مساجد صورت گرفته است.
