آثار فرهنگي،اجتماعي و تربيتي وقف در جامعه اسلامي
مريم رحيمي
Email:m_rahimi_tra@yahoo.com
فاطمه رمضاني
Email: Fatemeh.ramezani66@yahoo.com
چکیده
وقف يکي از برترين و پردوامترين مظاهر احسان و نيکوکاري به مردم و خدمت به همنوعان و کمک به مصالح جامعه و تنظيم امور فرهنگي، اجتماعي و اقتصادي است. ميتوان به جرأت ادعا کرد که اگر اوقاف در مسير صحيح به راه انداخته شود و واقفان به راه معقول و درستي هدايت شوند بسياري از مشکلات جامعه حل ميشود. به عبارت ديگر، کارنامهي درخشان وقف اين نويد را به ما ميدهد که از طريق گسترش موقوفات و هدايت آنها ميتوان اکثر نيازها و ضروريات جامعه را تأمين کرد و سنگيني اين امر را از بيتالمال مسلمين برداشت يا لااقل از فشار آنها بر بودجهي کل کشور کاست. با توجه به کارکردهاي مثبت وقف در جامعه ضروري است که از طريق تدوين يک سياست اصولي و برنامهريزي شده از سوي دولت به منظور شکوفايي فرهنگ وقف در جامعه، زمينههاي احياي اين سنت حسنه و نبوي را فراهم آورد. اين امر مستلزم تلاش همهي دستگاههاي اجرايي کشور است. از همه مهمتر، عمل مسؤولان به وقف به عنوان الگو ميتواند در گرايش و سوقدهي مردم در عمل به وقف مؤثر باشد و به تدريج فرهنگ وقف در جامعه حاکم گردد.لذا در این جستار هرچند مختصر نگارنده تلاش نموده در جهت روشن تر شدن هر چه بیشتر نقش تأثیر گذار وقف در سطوح مختلف جامعه اسلامی گامی کوچک اما مثبت و مؤثر بردارد
واژگان كليدي: وقف، آثار فرهنگي، آثار اجتماعي، جامعهي اسلامي
مقدمه
وقف از افتخارات دين اسلام است و به طور غيرمستقيم در قرآن و به طور مستقيم در سيرهي پيامبر (ص) و ائمه (ع) به آن توجه فراوان شده است. از نظر اسلام وقف راهگشايي براي رفع محروميتهاي مادي و معنوي جامعه و يادگار جاودانهاي از کرامت انسان به پيشگاه بشريت و پيوند با آفريدگار متعال است. هر چند در هيچ يک از آيات قرآن صريحا به وقف اشاره نشده است اما، علماي اسلام از کليت برخي مفاهيم اخلاقي که در قرآن ذکر شده است چنين نتيجه ميگيرند که وقف مورد تأييد قرآن است. قرآن در توسعهي فرهنگ وقف در جامعهي اسلامي تأثير محتوايي و موضوعي داشته است. ذکر آيهي (فمن بدله بعد ما سمعه فانما اثمه علي الذين يبدلونه ان الله سميع عليم) در وقفنامهها نشانهي تأثير قرآن در گسترش فرهنگ در جامعهي اسلامي است. همچنين رفتار و شيوهي پيامبر (ص) و ائمه معصومين (ع) به صورت قول يا فعل در رواج و گسترش وقف از اهميت ويژهاي برخوردار است. به موجب تأکيدي که آن بزرگواران به مسألهي وقف داشتند مسلمانان بخشي از امکانات مالي خود را وقف کردند. عمل آنها به وقف نيز بر رفتار مسلمانان تأثير گذاشت. . وقف در جامعه داراي سه دسته کارکرد فرهنگي، اجتماعي و اقتصادي است. اوقاف اگر طبق احکام اسلامي در جامعه عمل شود ميتواند تأثير بسزايي در حل مشکلات اجتماعي - فرهنگي و اقتصادي داشته باشد. اولين و مهمترين کارکرد وقف از گذشتههاي دور تاکنون کارکرد فرهنگي است و در بعد اجتماعي همچون چتري بزرگ سايهي خود را بر سر نيازمندان ميگستراند. به لحاظ اقتصادي ماهيت اوقاف جنبهي اقتصادي دارد و به عنوان پشتوانهي قوي مالي براي دولت اسلامی مطرح است.اسلام عمل به وقف را در رديف ايمان به خدا، رسول خدا و روز قيامت قرار داده است.
ضرورت بحث
وقف با وجود داشتن آثار فراوان اقتصادی و اجتماعی و فرهنگی همواره به عنوان یک نهاد تأثیر گذار در چامعه اسلامی مطرح بوده است.اما نکته حایز اهمیت این است که به اعتقاد کارشناسان و محققان، اکنون که در کشور هاي اروپايي و امريکايي با الگو پذيري از ايرانيان بنيادهاي خيريه تاُسيس مي کنند، جاي تاُسف است که ما به اين مسئله کم توجهي کنيم. ما بايدمراکز پژوهشي و تحقيقاتي فعالي رابراي گسترش آموزش فرهنگ وقف در جامعه ايجادکنيم. خيرين و افرادي که تمکن مالي دارند، براي احياي دوباره اين سنت الهي تلاش مي کنند و بتدريج شاهد تاُسيس و گسترش مراکز علمي و پژوهشي در اين زمينه مي باشند.لذا مگارنده با گردآوری مطالبی هر چند مختصر سعی نموده در راستای همین ضرورت گام بردارد.
فلسفه تأسيس و ترويج نهاد وقف در اسلام
فلسفه تأسيس و ترويج نهاد وقف در اسلام پر کردن خل‍أها و برطرف کردن نيازهاي فرهنگي اجتماعي و اقتصادي در جامعه اسلامي است. از صدر اسلام تا کنون به دنبال بروز مشکلي در زندگي اجتماعي و اقتصادي،انسانهاي خيّر و نيکوکار با ايجاد موقوفات و قرار دادن درآمدهاي آن در جهت رفع مشکل اقدام نموده اند. با مروري بر اسناد وقف و تاريخچه اوقاف ملاحظه مي شود واقفين با دور انديشي و بلند نظري وصف ناپذيري حتي براي رفع نيازهاي به ظاهر کوچک و کم اهميت اقدام به وقف نموده اند که مطالعه آن موجبات شگفتي و تحسين هر خواننده اي را فراهم مي سازد. براي مثال ابن بطوطه حکايت مي کند که «روزي از کوچه اي در دمشق مي گذشتم، غلام بچه اي را ديدم که از دست او قدحي چيني بر زمين افتاده و شکسته بود و مردم به گرد او جمع شده بودند. يکي از آن ميان به پسرک گفت خرده هاي قدح را برگير و نزد متولي اوقاف ظروف ببر. غلام بچه پاره هاي شکسته را جمع کرد و با آن مرد نزد متولي رفت و آن خرده هاي ظرف را به وي نشان داد و او از درآمد موقوفه مخصوص اين کار پولي برابر قدح به آن پسر داد تا قدحي مانند قدح شکسته خريده، از مضروب شدن و دشنام شنيدن از خواجه و بانوي خود رهايي يابد»( شهابي، علي اکبر،تاريخچه وقف در اسلام ،1343،ص112)
آثار و كاركردهاي فرهنگي و تربیتی وقف:
نقش وقف در توسعه ارزش هاي الهي و معنوي
یکی از مهمترين جنبه و اساسي ترين بعد در بحث وقف و نقش وقف در توسعه فرهنگ و تمدن اسلامي، نقش وقف در تکامل و توسعه ارزش هاي الهي و معنوي است.رشد ارزش هاي مادي و معنوي در يک جامعه به مثابه رشد، توسعه فرهنگ آن جامعه تلقي مي شود و زوال ارزش هاي مادي و معنوي در يک جامعه به مثابه زوال فرهنگ و تمدن آن جامعه، ارزيابي مي گردد. مهمترين نقشي که وقف در توسعه فرهنگ و تمدن ايفاء مي کند توسعه اي معنوي جامعه است. توسعه ي معنوي جامعه بدين مفهوم است که جامعه در بعد الهي، ديني و ارزش هاي معنوي خويش بيشتر از ابعاد مادي رشد مي کند؛ زيرا اگر وقف را از ديدگاه انساني و معنوي آن نگاه کنيم، وقف، عبارت است از به خدمت گرفتن ارزش ها و امکانات مادي به نفع ارزش هاي معنوي، به عبارت ديگر جامعه زماني از لحاظ معنوي بيشتر رشد مي کند که ارزش هاي مادي و امکانات مادي اش در خدمت امکانات و ارزش هاي معنوي اش باشد. و در عوض ارزش هاي معنوي زماني در يک جامعه مي ميرد که ارزش هاي معنوي در خدمت امکانات و ارزش هاي مادي بوده و توانمندي هاي انساني، الهي و معنوي جامعه قرباني اهداف مادي، غير انساني و غير الهي گردد. روي همين جهت است که ابتذال، پوچيگري، و انکاري، فرهنگ مصرف، ماديت و بي ديني در جامعه اي رشد پيدا مي کند و همگاني مي گردد که همواره ارزش هاي الهي و معنو ي در آن به نفع ارزش هاي مادي قرباني مي شوند. و از سوي ديگر جامعه اي که در آن ارزش هاي معنوي حاکم است، ارزش هاي مادي هميشه در خدمت ارزش هاي معنوي است.با توسعه وقف ثروت و سرمايه هاي مادي جامعه به صورت عادلانه در ميان همه اقشار جامعه توزيع مي گردد.با گسترش فرهنگ وقف و انفاق، مدام از تراکم و انباشتگي ثروت به دست عده، قشر يا طبقه اي خاص جلوگيري به عمل مي آيد. وقف از ديدگاه انساني به مفهوم پيروزي ارزش هاي معنوي در وجود انسان است و گسترش فرهنگ وقف در يک جامعه به معناي سيطره اي ارزش هاي معنوي بر ارزش هاي مادي در جامعه است. يا به تعبير ديگر، وقف عبارت است از استخدام امکانات مادي براي گسترش ارزش هاي معنوي ، انسان واقف مي داند که همه ي انسان ها حق دارند تا از مزاياي امکانات مادي برخوردار باشند و هيچ کس تحت هيچ عنواني حق ندارد اين حق مسلم را، از آنها، غصب نمايد. انسان واقف، انسان خود آگاه است لذا انسان واقف، وقف مي کند اما نه بدان خاطر؛ تا فخر بفروشد بلکه او وقف مي کند تا درد جامعه را به مثابه اي ريشه کن کند و بدين گونه درد را از وجود خويش نيز بيرون سازد او فقر افراد جامعه را به مثابه اي فقير بودن خويشتن اش تلقي مي کند. دقيقا به همين لحاظ است که نقش گسترده اي وقف در توسعه فرهنگ و تمدن اسلامي نيز درک مي گردد. فرهنگ و تمدن اسلامي که بر مبناي ارزش هاي الهي، توحيدي، عدالت اجتماعي، رفع محروميت و رشد معنويت در جامعه اي بشري استوار است. بنابراين با يقين مي توان ادعا کرد که مي توان با گسترش هر چه بيشتر فرهنگ وقف و انفاق، فرهنگ و تمدن اسلامي را توسعه داده و نظام توحيدي را به قاعده اي نظام زيست بشر تبديل کرد.( سليمي فر، مصطفي، 1370، نگاهي به وقف و آثار اقتصادي و اجتماعي آن،77-89)
اثرآموزشي_ فرهنگي وقف:
ابعاد آموزشي و فرهنگي وقف در جوامع اسلامي بسيار گسترده است.وقف به عنوان يک منبع مستمر مالي مراکز علمي پشتوانهي مردمي داشته است و چه بسيار مدارس و مراکز علمي در جهان اسلام كه از طريق وقف ايجاد و گسترش يافتهاند و بسياري از عالمان بزرگ با استفاده از درآمدهاي اوقاف توانستهاند به مدارج عالي علمي برسند. وقف پاسدار نشر معارف اسلامي است. استفاده از درآمدهاي وقف براي ساخت مساجد، دانشگاهها، خوابگاههاي دانشجويي، تأسيس کتابخانههاي عمومي، برگزاري کنگرهي جهاني حج، مجالس عزاداري ائمه (ع)، مسابقات قرائت قرآن کريم در سطح بينالمللي، و... از کارکردهاي فرهنگي وآموزشي وقف ميباشد.(اسلام زاده، جواد، نقش وقف در بهبود اوضاع اجتماعي، اقتصادي و فرهنگي، فصلنامه وقف ميراث جاويدان،ش2)
مبارزه با تهاجم فرهنگي:
از طريق احداث و ايجاد ايجاد مراکز تفريحي و فرهنگي كه باعث هدفمند شدن مسير عمر انسان و توجه كمتر به انحرافات احتمالي مي گردد. اگر افرادمالشان رادر راه هزينه تحصيل افراد محروم قرار دهند، باعث خواهد شد که اين افراد بتواننداستعدادهاي خود را بروز دهند،.( فصلنامه وقف ويراث جاويدان،ش10)
وقف وتأثير در توسعه علوم و فنون
از قرن دوم الي نهم هجرت، قرنهايي است كه اوقاف به نهايت شكوفايي خود رسيد. از جمله موقوفات در آن دوره تاريخ، جهت رشد شاخه هاي مختلف علوم اختصاص يافت. جرجي زيدان مي گويد: « نظام الملك اولين كسي بود كه در اواسط قرن پنجم هجري به واسطه ي تاسيس مدارس در ممالك اسلامي شهرت يافت و در بغداد و اصفهان و نيشابور و هرات و غيره، مدارس ساخت و همه ي اين مدارس، به خصوص مدرسه ي بغداد بنام وي« مدرسه نظاميه» خوانده مي شد. كتابخانه هاي مهمي نيز در اين دوران تاسيس و در اختيار عموم گذارده شد كه نخستين كتابخانه ي عمومي را خلفاي عباسي در بغداد دايركردند وآن را بست الحكمه ناميدند و كتابهاي مختلف علمي را در آن جمع كردند. (فصلنامه وقف، ميراث جاويدان 38/20 -15)
وقف و اثرات تربيتي
يكي از مسائل مورد توجه مكتب اسلام گسترش عدالت اجتماعي و نجات دادن انسانها از نااميدي و تبعيضهاي گوناگون اقتصادي، اجتماعي و ايجاد قسط و عدل است. لذا در قرآن كريم بطور مكرر به آياتي برمي خوريم كه بر مساله ي نيكو كاري و احسان وكمك به فقرا و مستمندان، دستگيري مظلومان و غيره تاكيد مي نمايد. سنت حسنه ي وقف نيز يكي از حسنات موكد و از باقيات و صالحات است كه مورد تاكيد آيين اسلام مي باشد.( نواي وقف، مرداد 1387، ماهنامه ي داخلي اداره ي كل اوقاف و امور خيريه استان كرمانشاه،)
وقف والفت بخشيدن بين دلها
وقف به عنوان شكلي از صدقات و به عنوان صدقه اي كه هميشه جريان دارد به نوبه ي خود سهمي بزرگ در تاليف قلوب مردم داشته و خواهد داشت.شارع مقدس به افراد خير و نيكومنش اجازه داده است كه با يك ديد وسيع جهاني همه ي انسانهاي محروم و محتاج از هر رنگ و نژاد و مليت و حتي از هر عقيده و مرام و مسلك را در نظر داشته باشند و براي رفع نيازمنديهاي آنان اقدام كنند. امروز در سراسر جهان محرومان و نيازمندان فراواني وجود دارند كه با كمك و مساعدت به آنها مي توان راه نفوذ فرهنگي و اعتقادي را گشود. (فصلنامه ميراث جاويدان10/52-51)
وقف و شاخصه هاي تعليم وتربيت
نقش آموزه هاي فرهنگي تعليم وتربيت اسلامي مشخص شده كه پديده ي وقف يكي از آموزه هاي زيباست. چه آنكه تمام آموزشگاهها و مدارس علميه ي موقوفه و موقافات جاريه جهت تامين نياز دانش پژوهان و همه ي موارد و انواع ديگر آن در جمع بندي تعليم وتربيت اسلامي نقش موثري دارند.
پديده ي وقف را كه خود يكي از مصاديق بارزعمل صالح است و نشات گرفته از سيره نبوي مي باشد مي توان در مورد تعليم وتربيت اسلامي از جهات مختلف مورد بررسي قرار داد. ( وقف و آثار تربيتي آن/ 41)
(هدايتي، سيد علي اصغر، 1380، مقاله ي نقش وقف در توسعه ي اقتصادي و اجتماعي كشورها، ص12)
وقف و تعاون برادري
يكي از مظاهر بزرگ اسلامي، روح اخوت برادري است خداوند متعال مي فرمايد: «انما المومنون اخوه» «يعني تمام مومنين با هم برادرند» و حتي در احكام شرع هم به موضوعات اخوت و برادري برخوردهايي داريم مثل نماز جماعت، حج، اداء زكات، اداء خمس، كه در اينها روح كمك كردن به همنوعان نهفته است و خواسته شده كه مسلمانان گره از كار همديگر باز كنند. در اين ميان به واژه ي مقدسي مثل كلمه ي وقف بر مي خوريم كه روح تعاون و اخوت بطور وضوح در آن نهفته است، كه واقفين خيرانديش با وقف كردند مال خود از جمله اهداف بلند مدت را اين دانسته اند كه گره از كار انساني باز شود.( فيض،عليرضا،"وقف وانگيزه هاي آن"،فصلنامه وقف ميراث جاويدن،ش4).
وقف و حفظ ارزشها
از آثار گرانقدر وقف در عرصه ي اجتماعات؛ به ويژه جوامع ديني و مذهبي، حفظ وحراست از ارزشها مي باشد در پرتو اجراي اين سنت نيكو و حسنه ي الهي وانساني احكام و دستورات دين كه عمل به آنها ضامن بقاي بنيان هاي خردمندانه در جامعه مي باشد، به بهترين وجه مستحكم شده و پيكره ي اجتماع را از ابتلا به آلودگيهاي اخلاقي، فكري، فرهنگي و سياسي واكسينه مي نمايد(معراجي، سعيد، 1385، سنت ماندگار، ص34-39)
وقف بستر مناسب جهت خدمت به منویات دین اسلام
دين مقدس اسلام سعي کرده است مصالح دنيوي و اخروي را در ارائه دستورات و برنامه هايي کنار هم قرار دهد که هر يک از آنها در بسياري از برنامه هاي اسلام قابل مشاهده است. وقف از جمله اين نوع احکام است. وقف در واقع بستري است جهت خدمت به جامعه، فرهنگ، دين و کساني که درجامعه نيازمند هستند. شرط وقف اين است که متضمن خير باشد و اين خير هر مصداقي را مي تواند داشته باشد،مکاني براي نيازمندان، طالبان علم، مسافران،گرفتاران و.... تجربه نشان داده که در طول تاريخ،وقف هايي براي مسافران صورت گرفته است، هر چند غير مسلمانان در ميان آن ها باشد و اين نشان دهنده نگاه انساني وقف است. فرهنگ وقف درجامعه امروزي بايدنمو و گسترش پيدا کند، زيراحجم رويکردبه وقف از سوي مردم نسبت به پاره اي از مقاطع تاريخ کمتر است. ما بايد با تبليغ در اين مورد مسائل و قف را احيا کنيم. وقف يک مسئله منعطف است و بايد با توجه به شرايط دوران آن را به خدمت گرفت تا ظرفيت خود را به تناسب امروزنشان دهد. وقف قابليت آن راداردتا فراتر از مرزها و حدود در خدمت جامعه باشد.( خومحمد خيرآبادي، سعيد، 1380، مقاله ي نقش فرهنگ وقف در توسعه ي اقتصادي و اجتماعي.)
وقف تبلور بخشندگي در عبادت
بدون ترديد سنت حسنه وقف دراسلام از جايگاه بلند و رفيعي برخوردار است و يکي از گران بها ترين و ارزشمندترين سنت هاي اسلامي و نمونه اعلاي باقيات و صالحات مي باشد و ماندگارترين معامله در طول حيات انساني است که در آن واقف دسترنج عمرش رادراين بانک الهي ذخيره مي کند تا در عرصه قيامت از ثواب آن بهره مند شود. وقف اموال در امور عام المنفعه تنها نام واقف آن را زنده نگه نمي دارد، بلکه ازرشهاي معنوي و انساني و مکارم اخلاق همچون نوع دوستي، نيکوکاري و تعاون را نيز در جامعه جاودانه مي سازد و چرا که خوشبختي از آن کسي است که ديگران را خوشبخت سازد. وقف يکي از احکام و برنامه هايي است که با هدف دستگيري از محرومين،تاُمين نيازهاي اقتصادي و توسعه فرهنگ تشريح شده است يعني شخص واقف قسمتي ازاموال و دارايي خود را براي استفاده ديگران ورفع نيازهاي مادي و معنوي جامعه وقف مي کند، چرا که افراد خيري که با رضايت خاطرو در جهت خوشنودي خداوند و خدمت به همنوعان خود اموال خويش را در راستاي مسائل فرهنگي وقف مي کنند، کم نيستند. از ياد نبريم که وقف پيش از وقوع انقلاب اسلامي به موضوعي فراموش شده مبدل شده بود اما اينک نسيم جانبخش احياي سنت هاي اسلامي و ملي و حياتي دوباره به اين سنت پسنديده بخشيده و استقبال نيک انديشان و نيکوکاران را بدنبال داشته است. انتشار به موقع و مناسب اخباروقف و تهيه ي گزارش از موقوفات و مؤسسات فعال در امور خيريه گام مثبت و مؤثري در گسترش فرهنگ وقف در اذهان داشته است.( جناتي، محمد ابراهيم،"وقف ازديدگاه مباني اسلامي"،فصلنامه وقف ميراث جاويدان،ش5،)
آثار و كاركردهاي اجتماعي وقف:
در بعد اجتماعي وقف همچون چتري بزرگ سايهي خود را بر سر تمام نيازمندان و محرومان ميگستراند و جامعه را از فقر که عامل بسياري از مفاسد اجتماعي، اخلاقي و سستي در ارکان ديني است، نجات ميدهد و امکان همزيستي مسالمتآميز را در محيطي مملو از اخوت و حسن ظن، که زمينهساز پيشرفت و تعالي جامعه خواهد شد فراهم ميکند. بسياري از خدمات اجتماعي در گذشته از طريق موقوفات ارائه ميشده است؛ کاروانسراها، رباطها، دارالايتام و... اماکني بودند که به شدت مورد نياز جامعه سنتي بوده و واقفان با عنايت به اين دسته از نيازهاي اجتماعي اقدام به عمل وقف ميکردهاند، حمايت از گروههاي اجتماعي مانند مسافران، فقرا، کمک به ازدواج افراد بيبضاعت، ايجاد مراکز بهداشتي و درماني، تأسيس پرورشگاههاي کودکان بيسرپرست، ايجاد مجتمع تربيتي در مناطق محروم کشور و... از مهمترين کارکردهاي اجتماعي وقف در جامعه است.سنت حسنه وقف يکي از مصاديق بارز احسان و غير خواهي است که انسان با بهره گيري از تعاليم انبيا آن را از ديرباز بنيان نهاده و در صحنه حيات اجتماعي به وديعت گذارده است. روحيه تعاون اجتماعي و سبقت در خيرات در نهاد وقف عينيت مي يابد و به عمل واقف، مهر ابديت مي زند. در وقف دو بعد خود دوستي و نوع دوستي انسان به منصه ظهور مي رسد. يکي از هنرهاي اسلام به منظور نفوذ بيشتر کلامش در انسان استفاده از خود دوستي انسان (حب النفس) است که در آيات مختلف خطاب به انسان عنوان شده. در وقف نيز از بعد خود دوستي انسان استفاده کرده و عضويت در اين نهاد را راهي مي داند که در آن نام انسان و مالکيت اموال و دارايي هاي او تا ابد تضمين مي شود ودر مواردي که مد نظر دارد عايدات آن به مصرف مي رسد.( سليمي فر، مصطفي، 1370، نگاهي به وقف و آثار اقتصادي و اجتماعي آن،ص88)
مبارزه با فقر
يكي از مهمترين كاركردها و آثار وقف نقش آن در از بين بردن فقر است كه يكي از محورهاي اصلي اين پژوهش را تشكيل مي دهد. از متون اسلامي به خوبي روشن است که اسلام خواهان زدودن همه ي جوانب و زواياي فقر در اقتصادجامعه و نيز به دنبال رفاه عمومي در حد معقول و مشروع است. اسلام براي اجراي عدالت اجتماعي، تعديل و توزيع ثروت و ازبين بردن فقر در جامعه،قوانيني چون خمس و زکات راوضع کرده و در عين حال ثروتمندان را تشويق به خيرات نموده تا به فقرا و تهيدستان کمک شود و اغنيا و مالداران راازجمع آوري و نگهداري ثروت بر حذر داشته است.( سالک، محمد تقي، «سخني درباره وقف و موقوفه غلامي»، مجلهي ميراث جاويدان، ش 2،)
جايگاه اجتماعي وقف
1 - از بارزترين ويژگيهاي اجتماعي نظام وقف طبقاتي نبودن آن است. بدين معنا كه سنت وقف همواره و براي همه ي اقشار جامعه قابل دسترس است و در انحصار يك طبقه ي خاص نبوده و نيست.
2- نظام وقف عبارت است ازچارچوب بنيادين مسئوليتهاي متقابل و همبستگي اجتماعي ميان ثروتمندان ونيازمندان.
3- نظام وقف يكي از ساز وكارهاي تحقق عدالت اجتماعي و وسيله اي صلح آميز براي توزيع مجدد در آمد بدون هرگونه اجبار و مداخله ي قدرت حاكمانه بوده و هست.
4- وقف نقش ملموسي در ارائه ي خدمات رفاهي (بويژه در مناسبتها و حوادث و تصميم گيريهاي مهم شخصي و خانوادگي مانند ازدواج، استغال، تحصيل، برگزاري مراسم وعزا و...) دارد.
5- وقف در حمايت از كيان خانواده كه سنگ بناي جامعه است و حفظ انسجام و يكپارچگي آن از طريق حمايتهاي مالي وتداركاتي و نيز حمايت از حقوق افراد ضعيف و بيمار خانواده ها و كساني كه از توانمنديهاي جسمي و روحي كمتري برخوردارند نقش مهمي ايفا كرده و مي كنند.
6. وقف فراهم کردن چارچوبي اساسي براي مشارکت مردم درامور اجتماعي است بدين معنا که تصميم يک فرد براي نهادهاي عام المنفعه (چون مدرسه بيمارستان) را به وجود مي آورد.
پدیده وقف دارای حیطه گسترده ای از فعالیت و اقدام می باشد، تا جایی که اگر به درستی هدایت شود، به بسیاری از نیازها پاسخ می دهد و هیچگاه جامعه انسانی با کمبودهای اقتصادی، اجتماعی، آموزشی و فرهنگی روبرو نخواهد شد. اما مهم این است که هم نیازها براساس اولویت در سطح افکار عمومی معرفی شود و هم ضرورت آن عینی و متناسب با عواطف و درک و توجه واقفان لحاظ گردد. البته وقف می تواند در جنبه شخصی و خانوادگی نقش داشته باشد و گاه در بعد عمومی و در جهت پرکردن خلأهای اجتماعی، که قرآن بر کارهای عمومی و همیاری و حل مشکلات و برطرف کردن نابسامانی های جامعه از طریق تعاون بر نیکی تأکید می کند. زیرا هر چند انسان به دلیل حب فرزند و حفظ اموال خود از دست یازیدن دیگران، گاه وقف می کند، اما آنچه در این میان بیشتر ارزش دارد، و قرآن آن را ترویج می کند فرهنگ سازی برای انجام کارهای عام المنفعه و نهادینه کردن روحیه همدلی و همکاری و تشویق به تعاون و کمک به دیگران است: « تعاونوا علی البر و التقوی و لا تعاونوا علی الاثم و العدوان و اتقوا الله ان الله شدید العقاب» (مائده /2) و در نیکوکاری و پرهیزگاری با یکدیگر همکاری کنید و در گناه و تعدی دستیار هم نشوید و از خدا پروا کنید که خدا سخت کیفر می دهد. « و آتی المال علی حبه ذوی القربی و الیتامی و المساکین و ابن السبیل و السائلین و فی الرقاب» ( بقره /177) در آغاز در آیه ای می فرماید: « اگر از آنچه خدا به آنان روزی داده انفاق کنند چه زیانی بر ایشان دارد. (نساء/39) سپس می فرماید: « ان الله لا یظلم مثقال ذره و ان تک حسنه یضاعفها و یوت من لدنه اجراً عظیما» ( نساء /40). در حقیقت خداوند هم وزن ذره ای ستم نمی کند و اگر این ذره کار نیکی باشد آن را دو چندان می کند و از نزد خویش پاداشی بزرگ می بخشد(فرشي،سيدعلي اکبر،قاموس قرآن.ج7،)
مشکلات عملي اوقاف
برخي از مشکلاتي را که موجب شده است اوقاف در جوامع اسلامي نتواند نقش بالقوه خود را ايفا کند ميتوان به اين شرح بر شمرد:
تعارض بين اهداف واقف و اهداف اجتماعي
در جريان وقف، واقف با وقف مال و ثروت خويش نحوهي استفاده از آن را نيز تعيين ميکند. به عبارت ديگر وقف نامه در واقع دستور العملي است که براساس آن خطوط کلي دلخواه ادارهي موقوفه براي متوليان و ناظرين بعدي معلوم ميشود. از آنجا که نيت واقف و عمل بر اساس نيت واقف اهميت فراواني دارد و عمل بر اساس نيت او الزامي و تخطي از آن جايز نيست از اين رو ممکن است در برخي از موارد بين اهدافي که واقف تعيين کرده و اهداف اجتماعي و مصالح عمومي تعارض پيش آيد.
افت بهرهوري و کارايي مؤسسات وقفي
با گذشت زمان و نبودن انگيزهي مناسب براي متوليان و نداشتن صلاحيت لازم، املاک و تأسيسات وقفي کارايي خود را از دست ميدهند و در مقايسه با موارد مشابهي که توسط بخش خصوصي اداره ميشود بهرهوري آن کاهش مييابد.
عدم امکان تغيير کاربردي به دليل تغيير شرايط
شيوهي استفاده از املاک و اراضي به ويژه در مناطق شهري ثابت نيست و با گذشت زمان کاربري آنها تغيير مييابد. در برخي از موارد ممکن است موقعيت مکاني مطلوبتر و ارزش بالاتري کسب کند و در موارد ديگري ممکن است مطلوبيت مکاني خود را از دست بدهد، بنابراين ثابت بودن نوع استفاده، با استفادهي بهينه از آنها تعارض مييابد.
راههاي عملي براي بهبود کارکرد وقف در جامعه
مهم ترين راه براي برگرداندن وقف به جايگاه اصلي و کاراتر شدن آن، جهت دهي و آگاهي دادن به واقفان توسط دولت در راستاي برآورده ساختن مشکلات و نيازهاي اجتماع است. تنها در اين صورت است که آثار مبارک وقف در جامعه ظاهر شده و نظام اسلامي راه رشد و توسعه و سعادت را طي خواهد کرد.
البته مشکل توسعه نيافتگي کشور ما خود را در اداره موقوفات نيز نشان مي دهد. عدم وجود مديريت کارا و خلاق در جهت افزايش بهره وري موقوفات، عدم نظارت دقيق بر عملکرد ادارات اوقاف. عدم وجود اطلاع رساني شفاف و دقيق جهت تنوير افکار عمومي و … از جمله مسايلي است که در صورت حل شدن آنها اولاً بهره وري موقوفات افزايش مي يابد و ثانياً مردم از عملکرد سازمان اوقاف اطمينان يافته و با ميل بيشتري موقوفات خود را به دست سازمان اوقاف مي سپارند.
راه کارهاي عمومي براي گسترش وقف
1-هر چند عمل وقف عملي شخصي و اختصاصي به حساب مي آيد ولي تشويق افراد به اين امر و تفهيم نمودن مزاياي اجتماعي و اقتصادي نهفته در آن مي تواند در گسترش و اشاعه اين عمل خدا پسندانه موثر باشد. بنابر اين امر تبليغ و آموزش احکام و آثار وقف بايد مورد توجه خاص قرار گيرد و بايد به دنبال راههايي موثر و کار ساز براي تعيين جايگاه وقف در اجتماع و ساختن انسانهاي علاقه مند به وقف بود.
2-هر عمل خيري که به قصد و نيت رضايت الهي صورت پذيرد محترم شمرده مي شود ولي جهت بخشيدن و تعريف دقيق از چگونگي و نحوه ارائه عمل خير مي تواند در افزايش آثار مثبت و نتايج حاصله از آن تأثير بسزايي داشته باشد.
3- قالب و چارچوب کنوني وقف نيازمند بازنگري اساسي است. منحصر کردن عمل وقف به برخي امور خاص از شعاع تأثير و فوايد مورد انتظار آن خواهد کاست. زمينه هاي فراواني را مي توان يافت که وقف مي تواند در آنها وارد گردد و يا با آنها مرتبط شود. يکي از عوامل کم سويي و کم فروغي پديده هاي اجتماعي محدوديت حوزه عمل و منحصر بودن به عناصر و عوامل محدود است.
4-وقف مربوط به طبقه اي خاص و يا مقطع سني خاص نيست. بايد زمينه اي ايجاد کرد تا برخلاف فضاي حاکم فعلي تمامي طبقات و اقشار مردم و در هر گروه سني امکان و استعداد انجام اين عمل خداپسندانه را داشته باشند.
5-ارج نهادن به مقام و منزلت اشخاص پيشقدم در امر وقف از اهم واجبات و از وظايف مهم سازمان هاي مرتبط با امر وقف است. اگر اشخاص وقف کننده به واسطه عمل نيکشان به نحوي مناسب و شايسته مورد اکرام و تقدير قرار گيرند انگيزه و اشتياق مبادرت به اين عمل در نزد افراد ديگر نيز تقويت خواهد شد و در گسترش اين سنت خدا پسندانه موثر خواهد بود.
6-هموار کردن موانع موجود در امر وقف، مرتفع نمودن مشکلات قانوني و حقوقي در اين ارتباط و آسان کردن شرايط و تشريفات رسمي مرتبط با موقوفات، از عوامل موثر در بسط و رواج سنت وقف در جامعه ارزيابي مي‌شوند.
راهکارهاي ترويج فرهنگ وقف در جامعه
براي شکوفايي وقف در جامعه بايد فرهنگ وقف را ترويج کرد. براي اين منظور، تنها يک نهاد يا ارگان مسؤول نيست بلکه همهي دستگاههاي تبليغي و اجرايي کشور موظفاند تا در جهت اعتلاي فرهنگ وقف در جامعه با يکديگر همکاري کرده و زمينههاي شکوفايي آن را فراهم آورند. هر چند عمل به وقف از سوي مردم مهمترين راه گسترش فرهنگ وقف است اما بايد توجه داشت که مردم نيازمند راهنمايي و آموزشهاي ديني عملي در اين زمينه هستند. از اينرو مسؤولان کشور به ويژه دست اندرکاران امور مذهبي و فرهنگي ميتوانند با يک برنامهريزي صحيح و سياست اصولي در جهتدهي افکار عمومي به سمت فرهنگ وقف مؤثر باشند.آثار مثبت وقف در زمينههاي اجتماعي، فرهنگي و اقتصادي در جامعه ايجاب ميکند که در گسترش وقف تلاش جدي داشته باشيم. چرا که اگر به اين سنت حسنه عمل شود بسياري از مشکلات فعلي جامعهي ما قابل حل خواهد بود. سازمان اوقاف و امور خيريه، مبلغان دين، ائمهي جمعه و جماعات، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامي، سازمان تبليغات اسلامي، سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامي، وزارت علوم تحقیقات و فناوری، وزارت آموزش و پرورش، سازمان صدا و سيما، وزارت کشور و مجلس شوراي اسلامي از جمله نهادها و وزارتخانههايي هستند که در چگونگي ترويج و اشاعهي فرهنگ وقف در جامعه نقش اساسي دارند.:
نقش مهم سازمان اوقاف و امور خيريه در گسترش وقف
1. يکي از دلايل استقبال کم مردم از اوقاف و وقف کردن، عدم آگاهي مردم نسبت به جايگاه وقف در اسلام و جايگاه اوقاف در جامعه است. مردم هنوز به حرمت خاص وقف آگاه نيستند. از سوي ديگر، مردم با مسايل و موارد مصرف اوقاف آشنا نيستند. بنابراين، سازمان اوقاف بايد با انتشار کتاب يا مجله و يا از طريق مبلغان ديني جايگاه و اهميت وقف را در جامعه مشخص کند تا زمينهي گرايش مرم به وقف فراهم آيد؛
2. ايجاد واحدي به نام امور بينالملل در سازمان اوقاف به منظور ارتباط با کشورهاي اسلامي جهت بهرهگيري از تجربيات آنها در زمينهي وقف و بيان آن براي مردم ضروري است زيرا بسياري از مردم کشورمان از نهاد اوقاف در کشورهاي اسلامي و تأثير آن در آن جوامع آگاهي ندارند. بديهي است که اطلاع رساني در اين زمينه ميتواند در گرايش مردم به سمت اوقاف مؤثر واقع شود؛
3. نامگذاري يک دهه از ماه سال به نام دههي اوقاف؛ در اين دهه با برپايي نمايشگاه در زمينهي اوقاف، برگزاري مسابقات ويژهي وقف، انجام سخنرانيها در مساجد، مدارس و دانشگاههاي کشور، معرفي واقفان به مردم و... مردم را با اوقاف بيشتر آشنا کنند؛
4. تهيهي کتاب در زمينهي معرفي منابع تحقيقي دربارهي وقف (کتابشناسي وقف) با همکاري وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامي؛ متأسفانه در کشور ما دربارهي وقف کمتر تحقيق و مطالعه شده است و اين نيز به دليل عدم دسترسي محققان به منابع در اين زمينه ميباشد. انجام تحقيق و مطالعه دربارهي اوقاف به گسترش فرهنگ وقف در جامعه کمک ميکند؛
5. برگزاري مسابقه در زمينهي وقف و در نظر گرفتن جوايز براي برندگان آن به منظور آشنايي مردم با وقف، تاريخچهي وقف و مصارف وقف از طريق مطبوعات و سازمان صدا و سيما؛
6. تهيهي آرم مشخص براي سازمان اوقاف و امور خيريه تا اينکه مردم به اهميت و جايگاه اوقاف در کشور پي ببرند؛
7. تشويق واقفان کوچک براي اينکه کمکم حس وقف کردن در مردم به وجود آيد؛
8. معرفي واقفان گذشته و حال در قالب يک کتاب يا مجله يا مطبوعات؛ به خاطر اينکه انگيزهي وقف کردن در مردم پديد آيد و بدانند که انجام کارهاي خير توسط آنها مورد تقدير جامعه و مسؤولان است؛
9. نظارت بر حسن اجراي وقف در جامعه؛
10. حذف مستأجر کل از سوي سازمان اوقاف؛ اوقاف مستأجر جزء را بپذيرد تا قشر وسيعي از جامعه از مزاياي اوقاف بهرهمند شوند و مردم با مشاهدهي فوايد مستأجر در مييابند که اين درآمدها متوجه اقشار زيادي از جامعه ميشود نسبت به وقف و اوقاف تمايل مثبت نشان ميدهند؛
11. جمعآوري و نگارش انديشه وقف کنندگان و انگيزههاي واقف از وقف به صورت کتاب و يا مقاله و درج آن در مطبوعات کشور؛
12. تشکيل انجمن جنبش وقفگرايي در کشور و فعاليت و تبليغ در زمينهي وقف از سوي اين انجمن؛
13. تهيهي فهرست کامل موقوفات کشور از سوي سازمان اوقاف و معرفي آنها به مردم از طريق صدا و سيما، مطبوعات و يا گنجاندن آن در کتاب بينش اسلامي براي آشنايي دانشآموزان با موقوفات کشور. اين کار باعث ميشود که بذر گرايش به اوقاف در سنين پايين در ذهن دانشآموزان به وجود آيد و در آينده نسبت به اين سنت نبوي بيتفاوت نباشند. متأسفانه بسياري از تحصيل کردههاي جامعهي ما هنوز با پديدهي وقف آشنا نبوده و کمترين اطلاعي دربارهي آن ندارند؛
14. تشکيل هيأت امناي بنيادهاي وقفي در سطح کشور متشکل از شخصيتهاي محلي براي نظارت بر حسن اجراي قوانين اوقاف و نيز ارشاد مردم در زمينه موقوفات؛
15. برگزاري همآيش در زمينهي وقف در يکي از استانهاي کشور و يا در دانشگاههاي کشور به طور مداوم هر سال و امتياز قايل شدن براي واقف از ديگر برنامههاي سازمان اوقاف در جهت گسترش فرهنگ وقف ميباشد.
نقش صدا و سيما در گسترش وقف
متأسفانه اطلاعرساني دربارهي فوايد و کارکردهاي وقف در جامعه از سوي صدا و سيما بسيار ضعيف است. در تلويزيون ما انواع پفک نمکي تبليغ ميشود ولي دربارهي وقف هيچ کاري صورت نگرفته است. در اين زمينه سازمان صدا و سيما موظف به اجراي اين موارد ميباشد:
1. معرفي واقفان از طريق سيما، مصاحبه با آنها، تهيهي سريال تلويزيوني از زندگي واقفان بزرگ تا به عنوان الگو در جامعه مطرح شوند و تشويقي براي کساني که به وقف اهميت ميدهند باشد؛
2. نقل آراي مذاهب فقهي اسلامي در مسايل مربوط به وقف از طريق برنامههاي تلويزيوني؛ مثلا در برنامهي »درسهايي از قرآن« لااقل به موضوع وقف نيز اشاره شود؛
3. تهيهي فيلم و سرود دربارهي وقف؛
4. آموزش به مردم در زمينهي وقف و اينکه چه چيزي را براي چه وقف کنند. اين آموزش ميتواند هفتهاي يک شب به مدت بيست دقيقه در يکي از شبکهها پخش شود. در اين برنامه با دعوت از مدرسان حوزهي علميهي قم و مراجع تقليد فوايد، مقاصد و نحوهي اجرا و مصارف وقف را براي مردم مشخص کنند؛
5. تهيهي فيلم از موقوفات کشورهاي اسلامي به منظور آشنايي مردم با کارکردهاي وقف در آن کشورها؛
6. برگزاري مسابقه.
منابع و مآخذ
آذر،عادل1385، آمار و كاربرد آن در مديريت، انتشارات سمت، جلد اول..1
آيت اللهي ،سيد ابوالحسن، رخ يزد، محمد علي، 1383، وقف پس اندازجاودانه، مفاخر، چاپ اول.2
اقبالي، عليرضا،"وقف و الگويي براي ارزيابي اقتصادي آن"،ماهنامه حسابداري،ش13.3
.4ارجمند نيات تبريز، علي، 1380، مقاله ي نگرشي نو در زمينه ي وقف و توسعه ي اقتصادي و اجتماعي كشورها.
.5اسلم جوادي، محمد، 1380، مقاله ي نقش وقف در توسعه ي فرهنگ.
.6اصيلي، سوسن، 1373، كتاب شناسي وقف، وقف ميراث جاويدان، سال 2،ش4
.7 بندر چي، محمد رضا، 1380، مقاله ي وقف ازديدگاه تاريخي و اصطلاح شناسي فقهي
.8بزرگي، مهدي، راههاي ترويج فرهنگ وقف و ايجاد موقوفات جديد در جامعه، فصلنامه وقف ميراث جاويدان،ش2
.9جناتي، محمد ابراهيم،"وقف ازديدگاه مباني اسلامي"،فصلنامه وقف ميراث جاويدان،ش5،
.10حلي(معروف به محقق حلي)،ابوالقاسم،المختصرالنافع
.11حلي(معروف به محقق حلي)،ابوالقاسم ، تبصره المتعلمين
.12حائري يزدي، محمد حسن، 1380، وقف در فقه اسلامي ونقش آن در شكوفايي اقتصاد اسلامي، بنياد پژوهشهاي اسلامي، مشهد
.13حسيني، سيد يعقوب، 1382، آمار ناپارامتريك، دانشگاه علامه طباطبايي (ره)
.14خومحمد خيرآبادي، سعيد، 1380، مقاله ي نقش فرهنگ وقف در توسعه ي اقتصادي و اجتماعي.
.15رفرم، حسن، 1380، مقاله ي نقش وقف در توسعه اقتصادي و اجتماعي.
.16زاده، جواد، نقش وقف در بهبود اوضاع اجتماعي، اقتصادي و فرهنگي، فصلنامه وقف ميراث جاويدان،ش2..
.17سالک، محمد تقي، «سخني درباره وقف و موقوفه غلامي»، مجلهي ميراث جاويدان، ش 2،
.18سليمي فر، مصطفي، 1370، نگاهي به وقف و آثار اقتصادي و اجتماعي آن، بنيادين پژوهشهاي اسلامي آستان قدس رضوي.
.19شهابي، علي اکبر،"تاريخچه وقف در اسلام"،تهران،چاپخانه دانشگاه تهران،1343
.20فرشي،سيدعلي اکبر،قاموس قرآن.ج7،
.21فروع کافي،ج7،کتاب الوصايا، باب الصدقات، حديث 5
.22فصلنامه وقف ويراث جاويدان،ش10
.23 فيض،عليرضا،"وقف وانگيزه هاي آن"،فصلنامه وقف ميراث جاويدن،ش4
.24فيض، عليرضا و مهذب، علي، ترجمهي کتاب لمعه، ج 1، انتشارات دانشگاه تهران،
.25فيض علي، مداح، 1380، مقاله ي نقش وقف در توسعه ي تمدن ها.
.26موسوي همداني، سيد محمد باقر، ترجمهي تحرير الوسيله، ج 3، مؤسسهي انتشارات دار العلم، چاپ سوم، 1373.
.27ميراث جاويدان، زمستان 1385 فصلنامه فرهنگي، تحقيقي، اجتماعي و تاريخي سال چهاردهم،
.28 نواي وقف، مرداد 1387، ماهنامه ي داخلي اداره ي كل اوقاف و امور خيريه استان كرمانشاه،
.29معراجي، سعيد، 1385، سنت ماندگار، بنياد پژوهش و توسعه ي فرهنگ وقف، تهران، صائن،
.30معروف الحسني، هاشم، ترجمه ي فيضي، عزيز، 1380، وصيت و وقف، مشهد بنياد پژوهشهاي اسلامي ،چاپ اول .
.31 مهتدين، اسفند 1386، ماهنامه ي فرهنگي، سياسي اجتماعي داخلي سازمان اوقاف و امور خيريه
.32واعظي، عزت الله، 1380، مقاله ي نگاهي به جايگاه وقف در فرهنگ اسلام.
.33هدايتي، سيد علي اصغر، 1380، مقاله ي نقش وقف در توسعه ي اقتصادي و اجتماعي كشورها، مروري اجمالي بر ابعاد اقتصادي و اجتماعي وقف.
.34همداني فضل الله،رشيدالدين، سوانح الافکاررشيدي،به کوشش محمدتقي دانش پژوه،تهران،کتابخانه مرکزي دانشگاه تهران،1358.
.35يزدي، ابو القاسم ابن احمد ترجمهي فارسي شرايع الاسلام، ج 1، انتشارات دانشگاه تهران.
مريم رحيمي
Email:m_rahimi_tra@yahoo.com
فاطمه رمضاني
Email: Fatemeh.ramezani66@yahoo.com
چکیده
وقف يکي از برترين و پردوامترين مظاهر احسان و نيکوکاري به مردم و خدمت به همنوعان و کمک به مصالح جامعه و تنظيم امور فرهنگي، اجتماعي و اقتصادي است. ميتوان به جرأت ادعا کرد که اگر اوقاف در مسير صحيح به راه انداخته شود و واقفان به راه معقول و درستي هدايت شوند بسياري از مشکلات جامعه حل ميشود. به عبارت ديگر، کارنامهي درخشان وقف اين نويد را به ما ميدهد که از طريق گسترش موقوفات و هدايت آنها ميتوان اکثر نيازها و ضروريات جامعه را تأمين کرد و سنگيني اين امر را از بيتالمال مسلمين برداشت يا لااقل از فشار آنها بر بودجهي کل کشور کاست. با توجه به کارکردهاي مثبت وقف در جامعه ضروري است که از طريق تدوين يک سياست اصولي و برنامهريزي شده از سوي دولت به منظور شکوفايي فرهنگ وقف در جامعه، زمينههاي احياي اين سنت حسنه و نبوي را فراهم آورد. اين امر مستلزم تلاش همهي دستگاههاي اجرايي کشور است. از همه مهمتر، عمل مسؤولان به وقف به عنوان الگو ميتواند در گرايش و سوقدهي مردم در عمل به وقف مؤثر باشد و به تدريج فرهنگ وقف در جامعه حاکم گردد.لذا در این جستار هرچند مختصر نگارنده تلاش نموده در جهت روشن تر شدن هر چه بیشتر نقش تأثیر گذار وقف در سطوح مختلف جامعه اسلامی گامی کوچک اما مثبت و مؤثر بردارد
واژگان كليدي: وقف، آثار فرهنگي، آثار اجتماعي، جامعهي اسلامي
مقدمه
وقف از افتخارات دين اسلام است و به طور غيرمستقيم در قرآن و به طور مستقيم در سيرهي پيامبر (ص) و ائمه (ع) به آن توجه فراوان شده است. از نظر اسلام وقف راهگشايي براي رفع محروميتهاي مادي و معنوي جامعه و يادگار جاودانهاي از کرامت انسان به پيشگاه بشريت و پيوند با آفريدگار متعال است. هر چند در هيچ يک از آيات قرآن صريحا به وقف اشاره نشده است اما، علماي اسلام از کليت برخي مفاهيم اخلاقي که در قرآن ذکر شده است چنين نتيجه ميگيرند که وقف مورد تأييد قرآن است. قرآن در توسعهي فرهنگ وقف در جامعهي اسلامي تأثير محتوايي و موضوعي داشته است. ذکر آيهي (فمن بدله بعد ما سمعه فانما اثمه علي الذين يبدلونه ان الله سميع عليم) در وقفنامهها نشانهي تأثير قرآن در گسترش فرهنگ در جامعهي اسلامي است. همچنين رفتار و شيوهي پيامبر (ص) و ائمه معصومين (ع) به صورت قول يا فعل در رواج و گسترش وقف از اهميت ويژهاي برخوردار است. به موجب تأکيدي که آن بزرگواران به مسألهي وقف داشتند مسلمانان بخشي از امکانات مالي خود را وقف کردند. عمل آنها به وقف نيز بر رفتار مسلمانان تأثير گذاشت. . وقف در جامعه داراي سه دسته کارکرد فرهنگي، اجتماعي و اقتصادي است. اوقاف اگر طبق احکام اسلامي در جامعه عمل شود ميتواند تأثير بسزايي در حل مشکلات اجتماعي - فرهنگي و اقتصادي داشته باشد. اولين و مهمترين کارکرد وقف از گذشتههاي دور تاکنون کارکرد فرهنگي است و در بعد اجتماعي همچون چتري بزرگ سايهي خود را بر سر نيازمندان ميگستراند. به لحاظ اقتصادي ماهيت اوقاف جنبهي اقتصادي دارد و به عنوان پشتوانهي قوي مالي براي دولت اسلامی مطرح است.اسلام عمل به وقف را در رديف ايمان به خدا، رسول خدا و روز قيامت قرار داده است.
ضرورت بحث
وقف با وجود داشتن آثار فراوان اقتصادی و اجتماعی و فرهنگی همواره به عنوان یک نهاد تأثیر گذار در چامعه اسلامی مطرح بوده است.اما نکته حایز اهمیت این است که به اعتقاد کارشناسان و محققان، اکنون که در کشور هاي اروپايي و امريکايي با الگو پذيري از ايرانيان بنيادهاي خيريه تاُسيس مي کنند، جاي تاُسف است که ما به اين مسئله کم توجهي کنيم. ما بايدمراکز پژوهشي و تحقيقاتي فعالي رابراي گسترش آموزش فرهنگ وقف در جامعه ايجادکنيم. خيرين و افرادي که تمکن مالي دارند، براي احياي دوباره اين سنت الهي تلاش مي کنند و بتدريج شاهد تاُسيس و گسترش مراکز علمي و پژوهشي در اين زمينه مي باشند.لذا مگارنده با گردآوری مطالبی هر چند مختصر سعی نموده در راستای همین ضرورت گام بردارد.
فلسفه تأسيس و ترويج نهاد وقف در اسلام
فلسفه تأسيس و ترويج نهاد وقف در اسلام پر کردن خل‍أها و برطرف کردن نيازهاي فرهنگي اجتماعي و اقتصادي در جامعه اسلامي است. از صدر اسلام تا کنون به دنبال بروز مشکلي در زندگي اجتماعي و اقتصادي،انسانهاي خيّر و نيکوکار با ايجاد موقوفات و قرار دادن درآمدهاي آن در جهت رفع مشکل اقدام نموده اند. با مروري بر اسناد وقف و تاريخچه اوقاف ملاحظه مي شود واقفين با دور انديشي و بلند نظري وصف ناپذيري حتي براي رفع نيازهاي به ظاهر کوچک و کم اهميت اقدام به وقف نموده اند که مطالعه آن موجبات شگفتي و تحسين هر خواننده اي را فراهم مي سازد. براي مثال ابن بطوطه حکايت مي کند که «روزي از کوچه اي در دمشق مي گذشتم، غلام بچه اي را ديدم که از دست او قدحي چيني بر زمين افتاده و شکسته بود و مردم به گرد او جمع شده بودند. يکي از آن ميان به پسرک گفت خرده هاي قدح را برگير و نزد متولي اوقاف ظروف ببر. غلام بچه پاره هاي شکسته را جمع کرد و با آن مرد نزد متولي رفت و آن خرده هاي ظرف را به وي نشان داد و او از درآمد موقوفه مخصوص اين کار پولي برابر قدح به آن پسر داد تا قدحي مانند قدح شکسته خريده، از مضروب شدن و دشنام شنيدن از خواجه و بانوي خود رهايي يابد»( شهابي، علي اکبر،تاريخچه وقف در اسلام ،1343،ص112)
آثار و كاركردهاي فرهنگي و تربیتی وقف:
نقش وقف در توسعه ارزش هاي الهي و معنوي
یکی از مهمترين جنبه و اساسي ترين بعد در بحث وقف و نقش وقف در توسعه فرهنگ و تمدن اسلامي، نقش وقف در تکامل و توسعه ارزش هاي الهي و معنوي است.رشد ارزش هاي مادي و معنوي در يک جامعه به مثابه رشد، توسعه فرهنگ آن جامعه تلقي مي شود و زوال ارزش هاي مادي و معنوي در يک جامعه به مثابه زوال فرهنگ و تمدن آن جامعه، ارزيابي مي گردد. مهمترين نقشي که وقف در توسعه فرهنگ و تمدن ايفاء مي کند توسعه اي معنوي جامعه است. توسعه ي معنوي جامعه بدين مفهوم است که جامعه در بعد الهي، ديني و ارزش هاي معنوي خويش بيشتر از ابعاد مادي رشد مي کند؛ زيرا اگر وقف را از ديدگاه انساني و معنوي آن نگاه کنيم، وقف، عبارت است از به خدمت گرفتن ارزش ها و امکانات مادي به نفع ارزش هاي معنوي، به عبارت ديگر جامعه زماني از لحاظ معنوي بيشتر رشد مي کند که ارزش هاي مادي و امکانات مادي اش در خدمت امکانات و ارزش هاي معنوي اش باشد. و در عوض ارزش هاي معنوي زماني در يک جامعه مي ميرد که ارزش هاي معنوي در خدمت امکانات و ارزش هاي مادي بوده و توانمندي هاي انساني، الهي و معنوي جامعه قرباني اهداف مادي، غير انساني و غير الهي گردد. روي همين جهت است که ابتذال، پوچيگري، و انکاري، فرهنگ مصرف، ماديت و بي ديني در جامعه اي رشد پيدا مي کند و همگاني مي گردد که همواره ارزش هاي الهي و معنو ي در آن به نفع ارزش هاي مادي قرباني مي شوند. و از سوي ديگر جامعه اي که در آن ارزش هاي معنوي حاکم است، ارزش هاي مادي هميشه در خدمت ارزش هاي معنوي است.با توسعه وقف ثروت و سرمايه هاي مادي جامعه به صورت عادلانه در ميان همه اقشار جامعه توزيع مي گردد.با گسترش فرهنگ وقف و انفاق، مدام از تراکم و انباشتگي ثروت به دست عده، قشر يا طبقه اي خاص جلوگيري به عمل مي آيد. وقف از ديدگاه انساني به مفهوم پيروزي ارزش هاي معنوي در وجود انسان است و گسترش فرهنگ وقف در يک جامعه به معناي سيطره اي ارزش هاي معنوي بر ارزش هاي مادي در جامعه است. يا به تعبير ديگر، وقف عبارت است از استخدام امکانات مادي براي گسترش ارزش هاي معنوي ، انسان واقف مي داند که همه ي انسان ها حق دارند تا از مزاياي امکانات مادي برخوردار باشند و هيچ کس تحت هيچ عنواني حق ندارد اين حق مسلم را، از آنها، غصب نمايد. انسان واقف، انسان خود آگاه است لذا انسان واقف، وقف مي کند اما نه بدان خاطر؛ تا فخر بفروشد بلکه او وقف مي کند تا درد جامعه را به مثابه اي ريشه کن کند و بدين گونه درد را از وجود خويش نيز بيرون سازد او فقر افراد جامعه را به مثابه اي فقير بودن خويشتن اش تلقي مي کند. دقيقا به همين لحاظ است که نقش گسترده اي وقف در توسعه فرهنگ و تمدن اسلامي نيز درک مي گردد. فرهنگ و تمدن اسلامي که بر مبناي ارزش هاي الهي، توحيدي، عدالت اجتماعي، رفع محروميت و رشد معنويت در جامعه اي بشري استوار است. بنابراين با يقين مي توان ادعا کرد که مي توان با گسترش هر چه بيشتر فرهنگ وقف و انفاق، فرهنگ و تمدن اسلامي را توسعه داده و نظام توحيدي را به قاعده اي نظام زيست بشر تبديل کرد.( سليمي فر، مصطفي، 1370، نگاهي به وقف و آثار اقتصادي و اجتماعي آن،77-89)
اثرآموزشي_ فرهنگي وقف:
ابعاد آموزشي و فرهنگي وقف در جوامع اسلامي بسيار گسترده است.وقف به عنوان يک منبع مستمر مالي مراکز علمي پشتوانهي مردمي داشته است و چه بسيار مدارس و مراکز علمي در جهان اسلام كه از طريق وقف ايجاد و گسترش يافتهاند و بسياري از عالمان بزرگ با استفاده از درآمدهاي اوقاف توانستهاند به مدارج عالي علمي برسند. وقف پاسدار نشر معارف اسلامي است. استفاده از درآمدهاي وقف براي ساخت مساجد، دانشگاهها، خوابگاههاي دانشجويي، تأسيس کتابخانههاي عمومي، برگزاري کنگرهي جهاني حج، مجالس عزاداري ائمه (ع)، مسابقات قرائت قرآن کريم در سطح بينالمللي، و... از کارکردهاي فرهنگي وآموزشي وقف ميباشد.(اسلام زاده، جواد، نقش وقف در بهبود اوضاع اجتماعي، اقتصادي و فرهنگي، فصلنامه وقف ميراث جاويدان،ش2)
مبارزه با تهاجم فرهنگي:
از طريق احداث و ايجاد ايجاد مراکز تفريحي و فرهنگي كه باعث هدفمند شدن مسير عمر انسان و توجه كمتر به انحرافات احتمالي مي گردد. اگر افرادمالشان رادر راه هزينه تحصيل افراد محروم قرار دهند، باعث خواهد شد که اين افراد بتواننداستعدادهاي خود را بروز دهند،.( فصلنامه وقف ويراث جاويدان،ش10)
وقف وتأثير در توسعه علوم و فنون
از قرن دوم الي نهم هجرت، قرنهايي است كه اوقاف به نهايت شكوفايي خود رسيد. از جمله موقوفات در آن دوره تاريخ، جهت رشد شاخه هاي مختلف علوم اختصاص يافت. جرجي زيدان مي گويد: « نظام الملك اولين كسي بود كه در اواسط قرن پنجم هجري به واسطه ي تاسيس مدارس در ممالك اسلامي شهرت يافت و در بغداد و اصفهان و نيشابور و هرات و غيره، مدارس ساخت و همه ي اين مدارس، به خصوص مدرسه ي بغداد بنام وي« مدرسه نظاميه» خوانده مي شد. كتابخانه هاي مهمي نيز در اين دوران تاسيس و در اختيار عموم گذارده شد كه نخستين كتابخانه ي عمومي را خلفاي عباسي در بغداد دايركردند وآن را بست الحكمه ناميدند و كتابهاي مختلف علمي را در آن جمع كردند. (فصلنامه وقف، ميراث جاويدان 38/20 -15)
وقف و اثرات تربيتي
يكي از مسائل مورد توجه مكتب اسلام گسترش عدالت اجتماعي و نجات دادن انسانها از نااميدي و تبعيضهاي گوناگون اقتصادي، اجتماعي و ايجاد قسط و عدل است. لذا در قرآن كريم بطور مكرر به آياتي برمي خوريم كه بر مساله ي نيكو كاري و احسان وكمك به فقرا و مستمندان، دستگيري مظلومان و غيره تاكيد مي نمايد. سنت حسنه ي وقف نيز يكي از حسنات موكد و از باقيات و صالحات است كه مورد تاكيد آيين اسلام مي باشد.( نواي وقف، مرداد 1387، ماهنامه ي داخلي اداره ي كل اوقاف و امور خيريه استان كرمانشاه،)
وقف والفت بخشيدن بين دلها
وقف به عنوان شكلي از صدقات و به عنوان صدقه اي كه هميشه جريان دارد به نوبه ي خود سهمي بزرگ در تاليف قلوب مردم داشته و خواهد داشت.شارع مقدس به افراد خير و نيكومنش اجازه داده است كه با يك ديد وسيع جهاني همه ي انسانهاي محروم و محتاج از هر رنگ و نژاد و مليت و حتي از هر عقيده و مرام و مسلك را در نظر داشته باشند و براي رفع نيازمنديهاي آنان اقدام كنند. امروز در سراسر جهان محرومان و نيازمندان فراواني وجود دارند كه با كمك و مساعدت به آنها مي توان راه نفوذ فرهنگي و اعتقادي را گشود. (فصلنامه ميراث جاويدان10/52-51)
وقف و شاخصه هاي تعليم وتربيت
نقش آموزه هاي فرهنگي تعليم وتربيت اسلامي مشخص شده كه پديده ي وقف يكي از آموزه هاي زيباست. چه آنكه تمام آموزشگاهها و مدارس علميه ي موقوفه و موقافات جاريه جهت تامين نياز دانش پژوهان و همه ي موارد و انواع ديگر آن در جمع بندي تعليم وتربيت اسلامي نقش موثري دارند.
پديده ي وقف را كه خود يكي از مصاديق بارزعمل صالح است و نشات گرفته از سيره نبوي مي باشد مي توان در مورد تعليم وتربيت اسلامي از جهات مختلف مورد بررسي قرار داد. ( وقف و آثار تربيتي آن/ 41)
(هدايتي، سيد علي اصغر، 1380، مقاله ي نقش وقف در توسعه ي اقتصادي و اجتماعي كشورها، ص12)
وقف و تعاون برادري
يكي از مظاهر بزرگ اسلامي، روح اخوت برادري است خداوند متعال مي فرمايد: «انما المومنون اخوه» «يعني تمام مومنين با هم برادرند» و حتي در احكام شرع هم به موضوعات اخوت و برادري برخوردهايي داريم مثل نماز جماعت، حج، اداء زكات، اداء خمس، كه در اينها روح كمك كردن به همنوعان نهفته است و خواسته شده كه مسلمانان گره از كار همديگر باز كنند. در اين ميان به واژه ي مقدسي مثل كلمه ي وقف بر مي خوريم كه روح تعاون و اخوت بطور وضوح در آن نهفته است، كه واقفين خيرانديش با وقف كردند مال خود از جمله اهداف بلند مدت را اين دانسته اند كه گره از كار انساني باز شود.( فيض،عليرضا،"وقف وانگيزه هاي آن"،فصلنامه وقف ميراث جاويدن،ش4).
وقف و حفظ ارزشها
از آثار گرانقدر وقف در عرصه ي اجتماعات؛ به ويژه جوامع ديني و مذهبي، حفظ وحراست از ارزشها مي باشد در پرتو اجراي اين سنت نيكو و حسنه ي الهي وانساني احكام و دستورات دين كه عمل به آنها ضامن بقاي بنيان هاي خردمندانه در جامعه مي باشد، به بهترين وجه مستحكم شده و پيكره ي اجتماع را از ابتلا به آلودگيهاي اخلاقي، فكري، فرهنگي و سياسي واكسينه مي نمايد(معراجي، سعيد، 1385، سنت ماندگار، ص34-39)
وقف بستر مناسب جهت خدمت به منویات دین اسلام
دين مقدس اسلام سعي کرده است مصالح دنيوي و اخروي را در ارائه دستورات و برنامه هايي کنار هم قرار دهد که هر يک از آنها در بسياري از برنامه هاي اسلام قابل مشاهده است. وقف از جمله اين نوع احکام است. وقف در واقع بستري است جهت خدمت به جامعه، فرهنگ، دين و کساني که درجامعه نيازمند هستند. شرط وقف اين است که متضمن خير باشد و اين خير هر مصداقي را مي تواند داشته باشد،مکاني براي نيازمندان، طالبان علم، مسافران،گرفتاران و.... تجربه نشان داده که در طول تاريخ،وقف هايي براي مسافران صورت گرفته است، هر چند غير مسلمانان در ميان آن ها باشد و اين نشان دهنده نگاه انساني وقف است. فرهنگ وقف درجامعه امروزي بايدنمو و گسترش پيدا کند، زيراحجم رويکردبه وقف از سوي مردم نسبت به پاره اي از مقاطع تاريخ کمتر است. ما بايد با تبليغ در اين مورد مسائل و قف را احيا کنيم. وقف يک مسئله منعطف است و بايد با توجه به شرايط دوران آن را به خدمت گرفت تا ظرفيت خود را به تناسب امروزنشان دهد. وقف قابليت آن راداردتا فراتر از مرزها و حدود در خدمت جامعه باشد.( خومحمد خيرآبادي، سعيد، 1380، مقاله ي نقش فرهنگ وقف در توسعه ي اقتصادي و اجتماعي.)
وقف تبلور بخشندگي در عبادت
بدون ترديد سنت حسنه وقف دراسلام از جايگاه بلند و رفيعي برخوردار است و يکي از گران بها ترين و ارزشمندترين سنت هاي اسلامي و نمونه اعلاي باقيات و صالحات مي باشد و ماندگارترين معامله در طول حيات انساني است که در آن واقف دسترنج عمرش رادراين بانک الهي ذخيره مي کند تا در عرصه قيامت از ثواب آن بهره مند شود. وقف اموال در امور عام المنفعه تنها نام واقف آن را زنده نگه نمي دارد، بلکه ازرشهاي معنوي و انساني و مکارم اخلاق همچون نوع دوستي، نيکوکاري و تعاون را نيز در جامعه جاودانه مي سازد و چرا که خوشبختي از آن کسي است که ديگران را خوشبخت سازد. وقف يکي از احکام و برنامه هايي است که با هدف دستگيري از محرومين،تاُمين نيازهاي اقتصادي و توسعه فرهنگ تشريح شده است يعني شخص واقف قسمتي ازاموال و دارايي خود را براي استفاده ديگران ورفع نيازهاي مادي و معنوي جامعه وقف مي کند، چرا که افراد خيري که با رضايت خاطرو در جهت خوشنودي خداوند و خدمت به همنوعان خود اموال خويش را در راستاي مسائل فرهنگي وقف مي کنند، کم نيستند. از ياد نبريم که وقف پيش از وقوع انقلاب اسلامي به موضوعي فراموش شده مبدل شده بود اما اينک نسيم جانبخش احياي سنت هاي اسلامي و ملي و حياتي دوباره به اين سنت پسنديده بخشيده و استقبال نيک انديشان و نيکوکاران را بدنبال داشته است. انتشار به موقع و مناسب اخباروقف و تهيه ي گزارش از موقوفات و مؤسسات فعال در امور خيريه گام مثبت و مؤثري در گسترش فرهنگ وقف در اذهان داشته است.( جناتي، محمد ابراهيم،"وقف ازديدگاه مباني اسلامي"،فصلنامه وقف ميراث جاويدان،ش5،)
آثار و كاركردهاي اجتماعي وقف:
در بعد اجتماعي وقف همچون چتري بزرگ سايهي خود را بر سر تمام نيازمندان و محرومان ميگستراند و جامعه را از فقر که عامل بسياري از مفاسد اجتماعي، اخلاقي و سستي در ارکان ديني است، نجات ميدهد و امکان همزيستي مسالمتآميز را در محيطي مملو از اخوت و حسن ظن، که زمينهساز پيشرفت و تعالي جامعه خواهد شد فراهم ميکند. بسياري از خدمات اجتماعي در گذشته از طريق موقوفات ارائه ميشده است؛ کاروانسراها، رباطها، دارالايتام و... اماکني بودند که به شدت مورد نياز جامعه سنتي بوده و واقفان با عنايت به اين دسته از نيازهاي اجتماعي اقدام به عمل وقف ميکردهاند، حمايت از گروههاي اجتماعي مانند مسافران، فقرا، کمک به ازدواج افراد بيبضاعت، ايجاد مراکز بهداشتي و درماني، تأسيس پرورشگاههاي کودکان بيسرپرست، ايجاد مجتمع تربيتي در مناطق محروم کشور و... از مهمترين کارکردهاي اجتماعي وقف در جامعه است.سنت حسنه وقف يکي از مصاديق بارز احسان و غير خواهي است که انسان با بهره گيري از تعاليم انبيا آن را از ديرباز بنيان نهاده و در صحنه حيات اجتماعي به وديعت گذارده است. روحيه تعاون اجتماعي و سبقت در خيرات در نهاد وقف عينيت مي يابد و به عمل واقف، مهر ابديت مي زند. در وقف دو بعد خود دوستي و نوع دوستي انسان به منصه ظهور مي رسد. يکي از هنرهاي اسلام به منظور نفوذ بيشتر کلامش در انسان استفاده از خود دوستي انسان (حب النفس) است که در آيات مختلف خطاب به انسان عنوان شده. در وقف نيز از بعد خود دوستي انسان استفاده کرده و عضويت در اين نهاد را راهي مي داند که در آن نام انسان و مالکيت اموال و دارايي هاي او تا ابد تضمين مي شود ودر مواردي که مد نظر دارد عايدات آن به مصرف مي رسد.( سليمي فر، مصطفي، 1370، نگاهي به وقف و آثار اقتصادي و اجتماعي آن،ص88)
مبارزه با فقر
يكي از مهمترين كاركردها و آثار وقف نقش آن در از بين بردن فقر است كه يكي از محورهاي اصلي اين پژوهش را تشكيل مي دهد. از متون اسلامي به خوبي روشن است که اسلام خواهان زدودن همه ي جوانب و زواياي فقر در اقتصادجامعه و نيز به دنبال رفاه عمومي در حد معقول و مشروع است. اسلام براي اجراي عدالت اجتماعي، تعديل و توزيع ثروت و ازبين بردن فقر در جامعه،قوانيني چون خمس و زکات راوضع کرده و در عين حال ثروتمندان را تشويق به خيرات نموده تا به فقرا و تهيدستان کمک شود و اغنيا و مالداران راازجمع آوري و نگهداري ثروت بر حذر داشته است.( سالک، محمد تقي، «سخني درباره وقف و موقوفه غلامي»، مجلهي ميراث جاويدان، ش 2،)
جايگاه اجتماعي وقف
1 - از بارزترين ويژگيهاي اجتماعي نظام وقف طبقاتي نبودن آن است. بدين معنا كه سنت وقف همواره و براي همه ي اقشار جامعه قابل دسترس است و در انحصار يك طبقه ي خاص نبوده و نيست.
2- نظام وقف عبارت است ازچارچوب بنيادين مسئوليتهاي متقابل و همبستگي اجتماعي ميان ثروتمندان ونيازمندان.
3- نظام وقف يكي از ساز وكارهاي تحقق عدالت اجتماعي و وسيله اي صلح آميز براي توزيع مجدد در آمد بدون هرگونه اجبار و مداخله ي قدرت حاكمانه بوده و هست.
4- وقف نقش ملموسي در ارائه ي خدمات رفاهي (بويژه در مناسبتها و حوادث و تصميم گيريهاي مهم شخصي و خانوادگي مانند ازدواج، استغال، تحصيل، برگزاري مراسم وعزا و...) دارد.
5- وقف در حمايت از كيان خانواده كه سنگ بناي جامعه است و حفظ انسجام و يكپارچگي آن از طريق حمايتهاي مالي وتداركاتي و نيز حمايت از حقوق افراد ضعيف و بيمار خانواده ها و كساني كه از توانمنديهاي جسمي و روحي كمتري برخوردارند نقش مهمي ايفا كرده و مي كنند.
6. وقف فراهم کردن چارچوبي اساسي براي مشارکت مردم درامور اجتماعي است بدين معنا که تصميم يک فرد براي نهادهاي عام المنفعه (چون مدرسه بيمارستان) را به وجود مي آورد.
پدیده وقف دارای حیطه گسترده ای از فعالیت و اقدام می باشد، تا جایی که اگر به درستی هدایت شود، به بسیاری از نیازها پاسخ می دهد و هیچگاه جامعه انسانی با کمبودهای اقتصادی، اجتماعی، آموزشی و فرهنگی روبرو نخواهد شد. اما مهم این است که هم نیازها براساس اولویت در سطح افکار عمومی معرفی شود و هم ضرورت آن عینی و متناسب با عواطف و درک و توجه واقفان لحاظ گردد. البته وقف می تواند در جنبه شخصی و خانوادگی نقش داشته باشد و گاه در بعد عمومی و در جهت پرکردن خلأهای اجتماعی، که قرآن بر کارهای عمومی و همیاری و حل مشکلات و برطرف کردن نابسامانی های جامعه از طریق تعاون بر نیکی تأکید می کند. زیرا هر چند انسان به دلیل حب فرزند و حفظ اموال خود از دست یازیدن دیگران، گاه وقف می کند، اما آنچه در این میان بیشتر ارزش دارد، و قرآن آن را ترویج می کند فرهنگ سازی برای انجام کارهای عام المنفعه و نهادینه کردن روحیه همدلی و همکاری و تشویق به تعاون و کمک به دیگران است: « تعاونوا علی البر و التقوی و لا تعاونوا علی الاثم و العدوان و اتقوا الله ان الله شدید العقاب» (مائده /2) و در نیکوکاری و پرهیزگاری با یکدیگر همکاری کنید و در گناه و تعدی دستیار هم نشوید و از خدا پروا کنید که خدا سخت کیفر می دهد. « و آتی المال علی حبه ذوی القربی و الیتامی و المساکین و ابن السبیل و السائلین و فی الرقاب» ( بقره /177) در آغاز در آیه ای می فرماید: « اگر از آنچه خدا به آنان روزی داده انفاق کنند چه زیانی بر ایشان دارد. (نساء/39) سپس می فرماید: « ان الله لا یظلم مثقال ذره و ان تک حسنه یضاعفها و یوت من لدنه اجراً عظیما» ( نساء /40). در حقیقت خداوند هم وزن ذره ای ستم نمی کند و اگر این ذره کار نیکی باشد آن را دو چندان می کند و از نزد خویش پاداشی بزرگ می بخشد(فرشي،سيدعلي اکبر،قاموس قرآن.ج7،)
مشکلات عملي اوقاف
برخي از مشکلاتي را که موجب شده است اوقاف در جوامع اسلامي نتواند نقش بالقوه خود را ايفا کند ميتوان به اين شرح بر شمرد:
تعارض بين اهداف واقف و اهداف اجتماعي
در جريان وقف، واقف با وقف مال و ثروت خويش نحوهي استفاده از آن را نيز تعيين ميکند. به عبارت ديگر وقف نامه در واقع دستور العملي است که براساس آن خطوط کلي دلخواه ادارهي موقوفه براي متوليان و ناظرين بعدي معلوم ميشود. از آنجا که نيت واقف و عمل بر اساس نيت واقف اهميت فراواني دارد و عمل بر اساس نيت او الزامي و تخطي از آن جايز نيست از اين رو ممکن است در برخي از موارد بين اهدافي که واقف تعيين کرده و اهداف اجتماعي و مصالح عمومي تعارض پيش آيد.
افت بهرهوري و کارايي مؤسسات وقفي
با گذشت زمان و نبودن انگيزهي مناسب براي متوليان و نداشتن صلاحيت لازم، املاک و تأسيسات وقفي کارايي خود را از دست ميدهند و در مقايسه با موارد مشابهي که توسط بخش خصوصي اداره ميشود بهرهوري آن کاهش مييابد.
عدم امکان تغيير کاربردي به دليل تغيير شرايط
شيوهي استفاده از املاک و اراضي به ويژه در مناطق شهري ثابت نيست و با گذشت زمان کاربري آنها تغيير مييابد. در برخي از موارد ممکن است موقعيت مکاني مطلوبتر و ارزش بالاتري کسب کند و در موارد ديگري ممکن است مطلوبيت مکاني خود را از دست بدهد، بنابراين ثابت بودن نوع استفاده، با استفادهي بهينه از آنها تعارض مييابد.
راههاي عملي براي بهبود کارکرد وقف در جامعه
مهم ترين راه براي برگرداندن وقف به جايگاه اصلي و کاراتر شدن آن، جهت دهي و آگاهي دادن به واقفان توسط دولت در راستاي برآورده ساختن مشکلات و نيازهاي اجتماع است. تنها در اين صورت است که آثار مبارک وقف در جامعه ظاهر شده و نظام اسلامي راه رشد و توسعه و سعادت را طي خواهد کرد.
البته مشکل توسعه نيافتگي کشور ما خود را در اداره موقوفات نيز نشان مي دهد. عدم وجود مديريت کارا و خلاق در جهت افزايش بهره وري موقوفات، عدم نظارت دقيق بر عملکرد ادارات اوقاف. عدم وجود اطلاع رساني شفاف و دقيق جهت تنوير افکار عمومي و … از جمله مسايلي است که در صورت حل شدن آنها اولاً بهره وري موقوفات افزايش مي يابد و ثانياً مردم از عملکرد سازمان اوقاف اطمينان يافته و با ميل بيشتري موقوفات خود را به دست سازمان اوقاف مي سپارند.
راه کارهاي عمومي براي گسترش وقف
1-هر چند عمل وقف عملي شخصي و اختصاصي به حساب مي آيد ولي تشويق افراد به اين امر و تفهيم نمودن مزاياي اجتماعي و اقتصادي نهفته در آن مي تواند در گسترش و اشاعه اين عمل خدا پسندانه موثر باشد. بنابر اين امر تبليغ و آموزش احکام و آثار وقف بايد مورد توجه خاص قرار گيرد و بايد به دنبال راههايي موثر و کار ساز براي تعيين جايگاه وقف در اجتماع و ساختن انسانهاي علاقه مند به وقف بود.
2-هر عمل خيري که به قصد و نيت رضايت الهي صورت پذيرد محترم شمرده مي شود ولي جهت بخشيدن و تعريف دقيق از چگونگي و نحوه ارائه عمل خير مي تواند در افزايش آثار مثبت و نتايج حاصله از آن تأثير بسزايي داشته باشد.
3- قالب و چارچوب کنوني وقف نيازمند بازنگري اساسي است. منحصر کردن عمل وقف به برخي امور خاص از شعاع تأثير و فوايد مورد انتظار آن خواهد کاست. زمينه هاي فراواني را مي توان يافت که وقف مي تواند در آنها وارد گردد و يا با آنها مرتبط شود. يکي از عوامل کم سويي و کم فروغي پديده هاي اجتماعي محدوديت حوزه عمل و منحصر بودن به عناصر و عوامل محدود است.
4-وقف مربوط به طبقه اي خاص و يا مقطع سني خاص نيست. بايد زمينه اي ايجاد کرد تا برخلاف فضاي حاکم فعلي تمامي طبقات و اقشار مردم و در هر گروه سني امکان و استعداد انجام اين عمل خداپسندانه را داشته باشند.
5-ارج نهادن به مقام و منزلت اشخاص پيشقدم در امر وقف از اهم واجبات و از وظايف مهم سازمان هاي مرتبط با امر وقف است. اگر اشخاص وقف کننده به واسطه عمل نيکشان به نحوي مناسب و شايسته مورد اکرام و تقدير قرار گيرند انگيزه و اشتياق مبادرت به اين عمل در نزد افراد ديگر نيز تقويت خواهد شد و در گسترش اين سنت خدا پسندانه موثر خواهد بود.
6-هموار کردن موانع موجود در امر وقف، مرتفع نمودن مشکلات قانوني و حقوقي در اين ارتباط و آسان کردن شرايط و تشريفات رسمي مرتبط با موقوفات، از عوامل موثر در بسط و رواج سنت وقف در جامعه ارزيابي مي‌شوند.
راهکارهاي ترويج فرهنگ وقف در جامعه
براي شکوفايي وقف در جامعه بايد فرهنگ وقف را ترويج کرد. براي اين منظور، تنها يک نهاد يا ارگان مسؤول نيست بلکه همهي دستگاههاي تبليغي و اجرايي کشور موظفاند تا در جهت اعتلاي فرهنگ وقف در جامعه با يکديگر همکاري کرده و زمينههاي شکوفايي آن را فراهم آورند. هر چند عمل به وقف از سوي مردم مهمترين راه گسترش فرهنگ وقف است اما بايد توجه داشت که مردم نيازمند راهنمايي و آموزشهاي ديني عملي در اين زمينه هستند. از اينرو مسؤولان کشور به ويژه دست اندرکاران امور مذهبي و فرهنگي ميتوانند با يک برنامهريزي صحيح و سياست اصولي در جهتدهي افکار عمومي به سمت فرهنگ وقف مؤثر باشند.آثار مثبت وقف در زمينههاي اجتماعي، فرهنگي و اقتصادي در جامعه ايجاب ميکند که در گسترش وقف تلاش جدي داشته باشيم. چرا که اگر به اين سنت حسنه عمل شود بسياري از مشکلات فعلي جامعهي ما قابل حل خواهد بود. سازمان اوقاف و امور خيريه، مبلغان دين، ائمهي جمعه و جماعات، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامي، سازمان تبليغات اسلامي، سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامي، وزارت علوم تحقیقات و فناوری، وزارت آموزش و پرورش، سازمان صدا و سيما، وزارت کشور و مجلس شوراي اسلامي از جمله نهادها و وزارتخانههايي هستند که در چگونگي ترويج و اشاعهي فرهنگ وقف در جامعه نقش اساسي دارند.:
نقش مهم سازمان اوقاف و امور خيريه در گسترش وقف
1. يکي از دلايل استقبال کم مردم از اوقاف و وقف کردن، عدم آگاهي مردم نسبت به جايگاه وقف در اسلام و جايگاه اوقاف در جامعه است. مردم هنوز به حرمت خاص وقف آگاه نيستند. از سوي ديگر، مردم با مسايل و موارد مصرف اوقاف آشنا نيستند. بنابراين، سازمان اوقاف بايد با انتشار کتاب يا مجله و يا از طريق مبلغان ديني جايگاه و اهميت وقف را در جامعه مشخص کند تا زمينهي گرايش مرم به وقف فراهم آيد؛
2. ايجاد واحدي به نام امور بينالملل در سازمان اوقاف به منظور ارتباط با کشورهاي اسلامي جهت بهرهگيري از تجربيات آنها در زمينهي وقف و بيان آن براي مردم ضروري است زيرا بسياري از مردم کشورمان از نهاد اوقاف در کشورهاي اسلامي و تأثير آن در آن جوامع آگاهي ندارند. بديهي است که اطلاع رساني در اين زمينه ميتواند در گرايش مردم به سمت اوقاف مؤثر واقع شود؛
3. نامگذاري يک دهه از ماه سال به نام دههي اوقاف؛ در اين دهه با برپايي نمايشگاه در زمينهي اوقاف، برگزاري مسابقات ويژهي وقف، انجام سخنرانيها در مساجد، مدارس و دانشگاههاي کشور، معرفي واقفان به مردم و... مردم را با اوقاف بيشتر آشنا کنند؛
4. تهيهي کتاب در زمينهي معرفي منابع تحقيقي دربارهي وقف (کتابشناسي وقف) با همکاري وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامي؛ متأسفانه در کشور ما دربارهي وقف کمتر تحقيق و مطالعه شده است و اين نيز به دليل عدم دسترسي محققان به منابع در اين زمينه ميباشد. انجام تحقيق و مطالعه دربارهي اوقاف به گسترش فرهنگ وقف در جامعه کمک ميکند؛
5. برگزاري مسابقه در زمينهي وقف و در نظر گرفتن جوايز براي برندگان آن به منظور آشنايي مردم با وقف، تاريخچهي وقف و مصارف وقف از طريق مطبوعات و سازمان صدا و سيما؛
6. تهيهي آرم مشخص براي سازمان اوقاف و امور خيريه تا اينکه مردم به اهميت و جايگاه اوقاف در کشور پي ببرند؛
7. تشويق واقفان کوچک براي اينکه کمکم حس وقف کردن در مردم به وجود آيد؛
8. معرفي واقفان گذشته و حال در قالب يک کتاب يا مجله يا مطبوعات؛ به خاطر اينکه انگيزهي وقف کردن در مردم پديد آيد و بدانند که انجام کارهاي خير توسط آنها مورد تقدير جامعه و مسؤولان است؛
9. نظارت بر حسن اجراي وقف در جامعه؛
10. حذف مستأجر کل از سوي سازمان اوقاف؛ اوقاف مستأجر جزء را بپذيرد تا قشر وسيعي از جامعه از مزاياي اوقاف بهرهمند شوند و مردم با مشاهدهي فوايد مستأجر در مييابند که اين درآمدها متوجه اقشار زيادي از جامعه ميشود نسبت به وقف و اوقاف تمايل مثبت نشان ميدهند؛
11. جمعآوري و نگارش انديشه وقف کنندگان و انگيزههاي واقف از وقف به صورت کتاب و يا مقاله و درج آن در مطبوعات کشور؛
12. تشکيل انجمن جنبش وقفگرايي در کشور و فعاليت و تبليغ در زمينهي وقف از سوي اين انجمن؛
13. تهيهي فهرست کامل موقوفات کشور از سوي سازمان اوقاف و معرفي آنها به مردم از طريق صدا و سيما، مطبوعات و يا گنجاندن آن در کتاب بينش اسلامي براي آشنايي دانشآموزان با موقوفات کشور. اين کار باعث ميشود که بذر گرايش به اوقاف در سنين پايين در ذهن دانشآموزان به وجود آيد و در آينده نسبت به اين سنت نبوي بيتفاوت نباشند. متأسفانه بسياري از تحصيل کردههاي جامعهي ما هنوز با پديدهي وقف آشنا نبوده و کمترين اطلاعي دربارهي آن ندارند؛
14. تشکيل هيأت امناي بنيادهاي وقفي در سطح کشور متشکل از شخصيتهاي محلي براي نظارت بر حسن اجراي قوانين اوقاف و نيز ارشاد مردم در زمينه موقوفات؛
15. برگزاري همآيش در زمينهي وقف در يکي از استانهاي کشور و يا در دانشگاههاي کشور به طور مداوم هر سال و امتياز قايل شدن براي واقف از ديگر برنامههاي سازمان اوقاف در جهت گسترش فرهنگ وقف ميباشد.
نقش صدا و سيما در گسترش وقف
متأسفانه اطلاعرساني دربارهي فوايد و کارکردهاي وقف در جامعه از سوي صدا و سيما بسيار ضعيف است. در تلويزيون ما انواع پفک نمکي تبليغ ميشود ولي دربارهي وقف هيچ کاري صورت نگرفته است. در اين زمينه سازمان صدا و سيما موظف به اجراي اين موارد ميباشد:
1. معرفي واقفان از طريق سيما، مصاحبه با آنها، تهيهي سريال تلويزيوني از زندگي واقفان بزرگ تا به عنوان الگو در جامعه مطرح شوند و تشويقي براي کساني که به وقف اهميت ميدهند باشد؛
2. نقل آراي مذاهب فقهي اسلامي در مسايل مربوط به وقف از طريق برنامههاي تلويزيوني؛ مثلا در برنامهي »درسهايي از قرآن« لااقل به موضوع وقف نيز اشاره شود؛
3. تهيهي فيلم و سرود دربارهي وقف؛
4. آموزش به مردم در زمينهي وقف و اينکه چه چيزي را براي چه وقف کنند. اين آموزش ميتواند هفتهاي يک شب به مدت بيست دقيقه در يکي از شبکهها پخش شود. در اين برنامه با دعوت از مدرسان حوزهي علميهي قم و مراجع تقليد فوايد، مقاصد و نحوهي اجرا و مصارف وقف را براي مردم مشخص کنند؛
5. تهيهي فيلم از موقوفات کشورهاي اسلامي به منظور آشنايي مردم با کارکردهاي وقف در آن کشورها؛
6. برگزاري مسابقه.
منابع و مآخذ
آذر،عادل1385، آمار و كاربرد آن در مديريت، انتشارات سمت، جلد اول..1
آيت اللهي ،سيد ابوالحسن، رخ يزد، محمد علي، 1383، وقف پس اندازجاودانه، مفاخر، چاپ اول.2
اقبالي، عليرضا،"وقف و الگويي براي ارزيابي اقتصادي آن"،ماهنامه حسابداري،ش13.3
.4ارجمند نيات تبريز، علي، 1380، مقاله ي نگرشي نو در زمينه ي وقف و توسعه ي اقتصادي و اجتماعي كشورها.
.5اسلم جوادي، محمد، 1380، مقاله ي نقش وقف در توسعه ي فرهنگ.
.6اصيلي، سوسن، 1373، كتاب شناسي وقف، وقف ميراث جاويدان، سال 2،ش4
.7 بندر چي، محمد رضا، 1380، مقاله ي وقف ازديدگاه تاريخي و اصطلاح شناسي فقهي
.8بزرگي، مهدي، راههاي ترويج فرهنگ وقف و ايجاد موقوفات جديد در جامعه، فصلنامه وقف ميراث جاويدان،ش2
.9جناتي، محمد ابراهيم،"وقف ازديدگاه مباني اسلامي"،فصلنامه وقف ميراث جاويدان،ش5،
.10حلي(معروف به محقق حلي)،ابوالقاسم،المختصرالنافع
.11حلي(معروف به محقق حلي)،ابوالقاسم ، تبصره المتعلمين
.12حائري يزدي، محمد حسن، 1380، وقف در فقه اسلامي ونقش آن در شكوفايي اقتصاد اسلامي، بنياد پژوهشهاي اسلامي، مشهد
.13حسيني، سيد يعقوب، 1382، آمار ناپارامتريك، دانشگاه علامه طباطبايي (ره)
.14خومحمد خيرآبادي، سعيد، 1380، مقاله ي نقش فرهنگ وقف در توسعه ي اقتصادي و اجتماعي.
.15رفرم، حسن، 1380، مقاله ي نقش وقف در توسعه اقتصادي و اجتماعي.
.16زاده، جواد، نقش وقف در بهبود اوضاع اجتماعي، اقتصادي و فرهنگي، فصلنامه وقف ميراث جاويدان،ش2..
.17سالک، محمد تقي، «سخني درباره وقف و موقوفه غلامي»، مجلهي ميراث جاويدان، ش 2،
.18سليمي فر، مصطفي، 1370، نگاهي به وقف و آثار اقتصادي و اجتماعي آن، بنيادين پژوهشهاي اسلامي آستان قدس رضوي.
.19شهابي، علي اکبر،"تاريخچه وقف در اسلام"،تهران،چاپخانه دانشگاه تهران،1343
.20فرشي،سيدعلي اکبر،قاموس قرآن.ج7،
.21فروع کافي،ج7،کتاب الوصايا، باب الصدقات، حديث 5
.22فصلنامه وقف ويراث جاويدان،ش10
.23 فيض،عليرضا،"وقف وانگيزه هاي آن"،فصلنامه وقف ميراث جاويدن،ش4
.24فيض، عليرضا و مهذب، علي، ترجمهي کتاب لمعه، ج 1، انتشارات دانشگاه تهران،
.25فيض علي، مداح، 1380، مقاله ي نقش وقف در توسعه ي تمدن ها.
.26موسوي همداني، سيد محمد باقر، ترجمهي تحرير الوسيله، ج 3، مؤسسهي انتشارات دار العلم، چاپ سوم، 1373.
.27ميراث جاويدان، زمستان 1385 فصلنامه فرهنگي، تحقيقي، اجتماعي و تاريخي سال چهاردهم،
.28 نواي وقف، مرداد 1387، ماهنامه ي داخلي اداره ي كل اوقاف و امور خيريه استان كرمانشاه،
.29معراجي، سعيد، 1385، سنت ماندگار، بنياد پژوهش و توسعه ي فرهنگ وقف، تهران، صائن،
.30معروف الحسني، هاشم، ترجمه ي فيضي، عزيز، 1380، وصيت و وقف، مشهد بنياد پژوهشهاي اسلامي ،چاپ اول .
.31 مهتدين، اسفند 1386، ماهنامه ي فرهنگي، سياسي اجتماعي داخلي سازمان اوقاف و امور خيريه
.32واعظي، عزت الله، 1380، مقاله ي نگاهي به جايگاه وقف در فرهنگ اسلام.
.33هدايتي، سيد علي اصغر، 1380، مقاله ي نقش وقف در توسعه ي اقتصادي و اجتماعي كشورها، مروري اجمالي بر ابعاد اقتصادي و اجتماعي وقف.
.34همداني فضل الله،رشيدالدين، سوانح الافکاررشيدي،به کوشش محمدتقي دانش پژوه،تهران،کتابخانه مرکزي دانشگاه تهران،1358.
.35يزدي، ابو القاسم ابن احمد ترجمهي فارسي شرايع الاسلام، ج 1، انتشارات دانشگاه تهران.
