رقیه بابایی
ترویج فرهنگ وقف
ترویج فرهنگ وقف
فهر ست
مقدمه 2
تعریف وتبیین موضوع
ضرورت واهمیت تحقیق3
پیشینه موضوع3
سوالات اصلی4
سوالات فرعی4
فرضیات تحقیق4
روش تحقیق5
ساختار تحقیق 5
موانع ومشکلات تحقیق 5
فصل اول: مفاهیم کلی در مورد وقف7
الف)تعریف لغوی واصطلاحی وقف 7
ب)اهمیت وقف7
ج) اقسام وقف 8
فصل دوم: وقف در اسلام 8
الف) وقف از نظر قرآن9
ب) وقف در احادیث11
ج) وقف از نظر سنت 12
1- عمل رسول خدا(ص 12
2- تقریر رسول خدا(ص 13
فصل سوم: ترویج فرهنگ وقف 13
راهکارهای ترویج فرهنگ وقف13
الف) نقش وانگیزه های معنوی14
ب) نقش وانگیزه های مادی14
ج) آگاهی دادن وارشاد مردم15
د) وقف به منظور ارشاد وتبلیغ 15
ه) تبلیغ عملی وقانع کننده 15
پیشنهادات 17
نتیجه گیری 17
منابع و مآخذ 19
مقدمه
بنیاد هستی بر تعادل است و نگه داشت این تعادل که به پیدایش عنصر حیات « عدالت» در میان جوامع بشری و سلوک « عادلانه» در بین افراد انجامیده از مواردی است که خالق مدبر و شارع مقدس بدان اهتمام ویژه و اساسی دارد. «وقف» از جمله نهادهای حقوقی – اقتصادی است که توجه به آن اثرات و پیامد های مهمی در جامعه اسلامی بدنبال دارد. در واقع نهاد وقف از جمله نهادهایی است که می تواند از تکاثر ثروت در دست عده ای اندک جلوگیری نموده، زمینه ساز ایجاد روحیه همدردی و احساس مسئولیت افراد در قبال یکدیگر و بهره مندی همگان از مواهب خلقت باشد
فرهنگ وقف از آغاز در نزد ایرانیان جایگاه و قرب زیادی داشته است. واقفان به دلایل مختلف به وقف اموال خود می پرداختند ، از جمله عده ای به هدف کسب ثواب اخروی و برخی نیز به خاطر ارادت به ساحت مقدس ائمه معصومین (ع) و زنده نگه داشتن یاد ان بزرگواران این عمل خیر دست می زدند و یکی از راه های همدردی با جامعه، خصوصا با مردم فقیر و نیازمند ، احیای سنت حسنه انفاق در راه خدا و خلق خدا و اشاعه ی سنت حسنه ی وقف است.
تعریف و تبیین موضوع
وقف در لغت مصدر و به معنای ایستادن ، توقف کردن است و در اصطلاح فقهی ، نگه داشتن و حبس کردن عین ملکی است بر ملک واقف آن ( نه ملک خدا) و مصرف کردن منفعت آن
ضرورت و اهمیت تحقیق
بسیاری از افراد وقف را مساله ای مذهبی و صرفا دینی می دانند، و با مفهوم وقف آشنایی چندانی ندارند، در حالی که در قرآن و روایات مصادیق و موانع آن بیان شده است.
ضرورت دارد برای روشن شدن مفهوم وقف به قرآن مراجعه کرده و در خصوص این واژه دقت و بررسی لازم به عمل اید
آگاهی دادن از پیامد های دنیوی و اخروی وقف و جامعه با مفهوم وقف آشنا شود.
نگریستن به وقف به عنوان یک پدیدیه کارساز در عرصه فرهنگی ، اجتماعی، اقتصادی و سیاسی
اهداف و فوائد وقف
آسیب شناسی وقف
راه های ترویج فرهنگ وقف
پیشینه موضوع
سازمان اوقاف و امور خیریه پدیدیه ای متعلق به این زمان نیست و پیشینه اش در قرون دورتر است. تا جایی که اطلاعات یاری مکند، سامانیان نخستین حکومتی بودند که در سده چهارم تشکیلاتی اداری به نام دیوان اوقاف به وجود آوردند که به کار مساجد و اراضی موقوفه رسیدگی می کرد.
اولین قانون در زمینه اوقاف در سال 1289 و با عنوان قانون اداری وزارت معارف و اوقاف می باشد، در زمان پهلوی دوم و با توجه به سیاست های ضد دینی ، رژیم وقت این نهاد تضعیف گردید و بسیاری از موقوفات به افراد واگذار شد و از وقفیت خارج و در جهتی نیاز با اهداف واقفین مورد استفاده قرار گرفت ، پس از پیروزی انقلاب و با اعاده نظام دینی جمهوری اسلامی ، قوانین و مقررات مرتبط با اوقاف نیز سامان بهتری پیدا کرد و جایگاه از دست رفته خود را باز یافت
نهاد وقف همزاد با انسان است و ریشه در آخرت انسان دارد و در میان تمام جوامع انسانی صرف نظر از نوع عقاید و گرایش های مذهبی تمایل به انجام کار های خیر و باز کردن گره از مشکلات دیگران دارند.
از زمانهای گذشته ، دانشمندان و نویسندگان ، کتابهای مختلفی در این زمینه به نگارش در آورده اند از جمله کتاب هایی که در این زمینه به چاپ رسیده است عبارتند از:
1- چرا و چگونه وقف کنیم؟ نوشته نادر ریاحی سامانی ؛ این کتاب به زبان ساده نوشته شده و هر مطلبی را در جای خود بیان نموده است، و اکثر مسائل مورد نیاز درباره امور مربوط به وقف را ذکر کرده است و جای ابهامی باقی نگذاشته است.
2- صدقات جاریه ؛ سازمان اوقاف و امور خیریه .
سئوالات اصلی
1- مفهوم وقف چیست؟
2- قرآن در مورد وقف چه فرموده است؟
3- معصومین (ع) چه سخنانی در مورد وقف فرموده اند؟
سئوالات فرعی
1- انواع وقف در اسلامی چه می باشد
2- چشم اندازه آینده وقف چگونه است
3- چگونه می توان فرهنگ وقف را ترویج داد؟
فرضیات تحقیق
1- از پیامبر (ص) و معصومین (ع) در مورد وقف احادیث زیادی نقل شده است
2- اگر در جامعه سنت نیک و پسنیدیده وقف رواج پیدا کند، سبب تسکین آلان بشری و تقویت روح هم بستگی می شود .
روش تحقیق
موضوع مقاله ترویج فرهنگ وقف می باشد که با توجه به آن هدف از نوشتن این مقاله سعی در حل مشکلات وقف و رسیدن به وضعیت بهتر و نگریستن به موضوع وقف به عنوان یک پدیده کار ساز در جوامع بشری می باشد . روش تحقیق به صورت توسعه ای می باشد و با توجه به راهبردی که دارد ، روش توصیفی می باشد زیرا در این مقاله تلاش می گردد که مفهوم وقف چیست و با ترویج و توسعه وقف آشنا شویم و بر اساس راه کار ها روش کتابخانه ای می باشد ، زیرا با مراجعه به کتابخانه و فیش برداری و تدوین آن سعی در نوشتن مقاله شده است
ساختار تحقیق
این تحقیق شامل سه فصل می باشد ، فصل اول مفاهیم کلی در مورد وقف که شامل ؛ الف) تعریف لغوی و اصطلاحی وقف ب) اقسام وقف ج) اهمیت وقف و در فصل دوم در مورد وقف در اسلام که وقف از نظر ایات و احادیث و سنت مورد بررسی قرار گرفته است و فصل سوم راه کار ها ترویج وقف و فرهنگ وقف می باشد بحث و بررسی شده است.
موانع و مشکلات تحقیق
موانع و مشکلات در نوشتن هر تحقیق ، محقق با موانع و مشکلاتی روبرو می شوند که باعث کند پیش رفتن کار تحقیق می شود، بنده نیز در نوشتن این تحقیق با مشکلاتی روبه رو شده از قبیل؛
- نبود منابع مورد نیاز برای تحقیق با توجه به کمبود کتاب در رابطه با این موضوع در سطح شهرستان
- نبود استاد راهنمای مجرب در رابطه با این موضوع در سطح حوزه و شهرستان
- مشکلات مالی جهت گردآوری کتاب
- نداشتن تجربه شخصی
فصل اول: مفاهیم کلی در مورد وقف
الف) تعریف لغوی و اصطلاحی وقف
وقف در لغت: مصدر و به معنای ایستادن ، توقف کردن است.
وقف به معنای سر پا بودن، توقف ، به مال وقف شده نیز وقف گویند.
وقف به حالت ایستاده ماندن و ارام گرفتن، اقامت کردن، منع کردن، جلوگیری کردن است.
وقف در اصطلاح فقهی : نگه داشتن و حبس کردن عین ملکی است بر ملک واقف آن ( نه ملک خدا) و مصرف کردن منفعت آن در راه خدا
ب) اهمیت وقف
وقف دارای فضیلت بسیار و پاداش بیکران است، و در روایات صحیح آمده است که وقف یکی از سه خصالی است که پاداش آن همچنان پس از مرگ نیز برای شخص جریان خواهد داشت. تردید نیست که وقف در حوزه ی فرهنگ مسلمانان ، از اهمیت و جایگاه والایی برخوردار بوده و می باشد و نیز مساله ی وقف در بین مسلمانان از لحاظ نظری و قانونی ، به طور مبسوط مورد بحث و گفتگو قرار گرفته است، هر چند در قرآن کریم ، به طور صریح به موضوع وقف اشاره نشده است، اما اکثر مفسرین قرآن کریم ، ذیل ایات متعددی که درباره « انفاق» ، « بر » ، « عمل صالح» ، « صدقه» و .. آمده ، به دلالت آن ایات بر مساله ی وقف اصرار ورزیده اند .
پیامبر اکرم (ص) در مواقع مختلف عملا آن را تایید و تنفیذ فرموده اند: صحابه آن حضرت و تابعین صحابه و فرقه هاتی مختلف مسلمانان اعم از عامه و امامیه عملا در وقف شرکت نموده اند و نیز قاطبه ی مسلمانان از صدر اسلام تاکنون ، میلیون ها رقبه موقوف از خود بجای گذاشته اند.
وقف یکی از شایع ترین ماندگارترین اعمال خیری است که در میان جوامع و ملل مختلف به صورت گوناگون و متناسب با فرهنگ و اعتقادات آنان مورد توجه و عنایت بوده و هست ، چنان که از دیر باز در میان متمولان و صاحبان ثروت این موضوع به جد مورد توجه قرار گرفته است، به ویژه در میان مسلمانان معتقد به مبانی دینی رونق بسیارداشته است تا آنجا که در برخی از کشور های اسلامی موضوع وقف و واقفان و موقوفات نیازمند سازمان و اداره و بعضا وازرت خانه ای عریض و طویل گردیده است تا رتق و فتق امور مربوط به وقف در آنجا سامان یابد و واقفان با اطمینان بیشتری به این مسئله روی آورند.
وقف، این سنت بزرگ الهی و میراث ماندگار جاوید، مورد توجه میراث داران جوامع بشری در همه زمان ها و مکان ها بوده و از دیدگاه واقفان به عنوان عمل خیر و ماندگار ، زمینه ای برای توجه به مستمندان و نیازمندان و رفع نیاز عموم مردم بوده است.
وقف ، صدقه جاریه و باقیه است که در دراز مدت به مردم خدمت می کند و هیچ کار خیر دیگری این مزیت را ندارد
وقف تنها خدمت و عمل پسنیده ای است که منحصر به فقرا نمی ود و اکثر مردم اعم از غنی و فقیر از آن بهره مند می شوند و خود و فرزندان آنان از مزایای مدرسه و دانشگاه و بیمارستان و .. بهره می گیرند.
وقف، سنت حسنه و یکی از افتخارات فرهنگ غنی مکتب اسلام و یکی از اهرمهای موثر اعتقادی و فرهنگی برای جبران نیازمندی های جامعه است که از هزاران سال پیش تاکنون ، واقفان خیر اندیش با اختصاص بخشی از اموال خود برای خدمت مستمر به جامعه ، با روش پسنیده وقف که بارزترین مصداق باقبات الصالحات است ، منشا خدمات، فراوان علمی ، آموزشی و فرهنگی و .. بوده اند . وجود صدها مسجد، مدرسه، کتابخانه، و دانشگاه و .. به جای مانده در سراسر جهان و کشور های اسلامی ، بهترین گواه و شاهد آن است.
ب) اقسام وقف
برای وقف اقسامی را یاد آور شده اند که بجاست به آنها اشاره شود
1- وقف عام: وقفی است که بر جهات و عناوین عام باشد، مانند وقف برفقرا، وقف بر اهل علم ، وقف بر مدارس و بیمارستانها و مانند اینها
2- وقف خاص" وقفی است که بر جهت خاص و عنوان خاصی باشد، مانند وقف بر اولاد ذکور، و یا وقف بر محل و یا فرد خاصی به نحوی که انتفاع از آن خصوصی باشد
3- وقف انتفاع: وقفی است که مقصود از آن در آمد مادی نباشد ؛ مانند احداث مسجد و حسینیه در زمین ملکی خود و یا زمین موات
4- وقف منفعت: وقفی است که مقصود از آن در آمد مادی است برای هزینه چیزی دیگر، مانند وقف دکان برای اداره مسجد و یا مدرسه و یا بیمارستان
فصل دوم: وقف در اسلام
وقف به دلیل ارزش و اهمیتی که در زندگی بشر از نظر مادی و معنوی دارد در فقه مقدس اسلام بابی و کتابی را به خود اختصاص داده است.
وقف به معنی « نگهداشتن دائمی اصل مال و بهره برداری از منافع آن در جهت خیرات» است. بنیانگذار آن پیامبر اکرم (ص) بوده و راهی است به صوری رحمت واسعه الهی با نیتی پاک و مقدس که رهروان این راه نورانی را به جاودانگی پیونده داده و ثمرات و برکاتش همیشگی و ابدی است . « من عمل صالحا من ذکر و انثی و هو مومن فلنحییه حیوه طیبه» هر کس عمل شایسته ای انجام دهد از مرد یا زن در حالی که مومن باشد ، بدون شک او را زندگی پاکیزه ای خواهیم داد.
نهاد وقف مورد امضاء و تاکید و سفارش اسلام قرار گرفته است ؛ زیرا این سنت حسنه علاوه بر تزکیه نفس انسانی و ایجاد توازن اقتصادی و تعدیل ثروت در بین جامعه سبب تسکین آلام بشری و تقویت روح همبستگی و رشد و بالندگی جوامع اسلامی است و از آن جایی که دین اسلام پاسخی به ندای فطرت پاک انسانی است و توانایی های بالقوه انسان را به سمت فعلیت پیش می برد و در جای جای سفارشات پیامبر گرامی اسلام (ص) و ائمه معصومین (ع) بر انفاق و صدقه جاریه تاکید ویژه ای شده است .
امام امت در مورد وقف چنین فرمودند : « اگر تبلیغات دولت رایج شود، خواهید دید که از همین نذور و وصیت و قوف چه خدمتهایی به کشور و توده می شود و بی شک نیمی از اداره کشور از اینگونه چیز ها می چرخد»
وقف در تاریخ اسلام 14 قرن سابقه درخشان دارد و سیر معنوی آن همچنان به صورت پایگاه فضیلت ادامه داشته و تا روز بازپسین نیز استمرار خواهد داشت.
الف) وقف از نظر قرآن
باید گفت وقف از مختصات نظام حقوقى و اقتصادى اسلام است. وقف در اسلام داراى ویژگیهایى است، پیش از هر مطلبى نگاهى به منابع اربعه مىاندازیم و به عنوان تیمن و تبرك بحث را از قرآن كریم آغاز مىكنیم.
قرآن مجید اصیل ترین منبع معارف و حقوق اسلامى است، لذا براى دستیابى به اصل و ریشه هر مطلبى پیش از هر منبعى باید به قرآن مراجعه كنیم.
درباره عطایاى منجزه مانند وقف و سكنى و صدقه و هبه و غیر اینها در قرآن مجید آیاتى مخصوص به این امور نیست لیكن آنچه عموما بر فعل خیرات و تحریض به آنها دلالت دارد دال بر این امور نیز هست.فقها بر جواز تمام صدقات و از جمله وقف با دلیلهای زیر استناد کرده اند:
« لن تنالوا البر حتی تنفقوا مما تحبون؛ هرگز به نیکوکاری نخواهید رسید تا ار آنچه دوست دارید انفاق کنید.»
وقف بر اساس مفاد این آیه تنها یک اعطا و بخشش معمولی نیست، چرا که چشم پوشیدن و دست کشیدن از آنچه آدمی به آن علاقه و وابستگی دارد، درون خود نوعی سخت گیری بر نفس نیز دارد، رسیدن به مقام نیکوکاران واقعی ، شرایط فراوانی دارد که یکی از آنها انفاق کردن از اموالی است که مورد علاقه انسان می باشد ، زیرا عشق و علاقه واقعی به خداوند و احترام به اصول انسانیت و اخلاق ، آن گاه روشن می شود که انسان بر سد دو راهی قرار بگیرد. در این آیه و آیات بعدی ، خداوند انفاق را تاکید کرده است که یکی از مصادیق آن، وقف کردن است.
لایستوی القاعدون من المومنین غیر اولی الضرر و المجاهدون فی سبیل اله باموالهم و انفسهم فضل الله المجاهدین باموالهم و انفسهم علی القاهدین درجه و کلا وعدلله الحسنی و فضل الله المجاهدین علی القاعدین اجرا عظیما؛ یکسان و مساوی نیستند ، مومنانی که متحمل رنج و زحمت نمی شوند، با مومنانی که با مال و جان خود در راه خدا جهاد می کنند، خداوند برتری داده است به کسانی که با متال و جان خود جهاد می کنند بر بازنشستگان از جنگ، خداوند به همه وعده نیکو داده است، اما خداوند فضیلت و پاداش بیشتری به مجاهدین داده است به خانه نشستگان.
علت این برتری دادن، همان انفاق مال و بذل جان و مالی است که هر کس آن را دوست می دارد و به همین جهت در این نوبت برای تقیید کلمه مجاهدین به ذکر این سبب اکتفا کرد و جهاد در راه خدا موقعی ارزش دارد که با عزیزترین و محبوبترین محبوبها بوده باشد ، یعنی با مال و از مال عزیزتر با جان باشد در این آیه شریفه ، خداوند متعال دو مرتبه « جهاد با مال» را بر « جهاد با جان» مقدم دانسته است. یکی از مصادیق بارز و مسلم « جهاد با مال، در راه خدا» اقدام به امر وقف می باشد.
«یا ایها الذین آمنوا انفقوا من طیبات ما کسبتم و مما اخرجنا لکم من الارض ؛ ای کسانی که ایمان آورده اید ، از چیزهای پاکیزده ای که به دست آورده اید و از آنچه برای شما از زمین آورده این ، انفاق کنید »
از یک سو انفاق مورد نظر شرع که بایستی از اموال حلال و پاکیزه باشد ، بر آدمی سخت و گران می آید ، چون در راه به دست آوردن آن ، سختی و مشقت بسیاری را متحمل شده است ، این مطلب می رساند که دو مساله اساسی به حرمت و عدم صحت وقف می انجامد، یکی این که مورد وقف ( عین موقوفه) از اموال حرام و غیر مشروع باشد و دیگر این که برای معصیت و مقاصد غیر مشروع منعقد گردید.
راوندى و معاصران او از آن جمله سه آیه(آل عمران، آیه 92/ مزمل، آیه 20/ بقره، آیه177) را در اینجا آوردهاند. (17) ولى مىتوان از باب اولویت به آیات مربوط به انفاق و احسان( بقره، آیات 260-261،263 -266). و قرضالحسنه و تعاون و صدقه، به جواز و بلكه به رجحان و استحباب وقف استدلال كرد. علاوه بر اینها آیه46 سوره كهف و آیه76 سوره مریم دلالت روشنترى بر جواز و رجحان وقف دارند.
وقف عملى است صالح و باقى، و مصداق روشنى است از تعاون و تعاضد، و انفاقى است عارى از منت، و احسانى است خالى از اذیت و بدور از تحقیر شخصیت دیگران، و تصدقى است دایمى و مستمر و بدون ریا، و وامى است بدون اضطراب و تكاثر(تكاثر، آیات 1 و2) و بروز اختلافات فاحش طبقاتى به صورتى معقول مبارزه مىشود، و برگ سبزى است كه به گور فرستاده مىشود. (مزمل، آیه20) و سرانجام عاملى است كه نام واقف را نیز جاودان مىسازد و وى را به نوعى خلود و بقا مىرساند.
ب) وقف در احادیث
در احادیث نیز به طور عموم بر صدقات ترغیب شده است:
سرور و سالار شهیدان امام حسین (ع) می فرماید: فلعمری نالامام الا العامل و الاخذ بالقسط و ادائن حق و الحامس نفسه علی ذات الله ، قسم به عمرم امام نیست مگر کسی که به کتاب خدا عمل کند و عدالت را بگیرد و حق را به گا گذارد و امام کسی است که خود را وقف ذات خدا کند
آنان که مالی را برای وقف کردن ندارند می توانند قسمتی از وقف خود را بدون چشم داشت در اختیار مردم بگذارند تا نام آنان در فهرست خیرین موقوفات ثبت شود.
امام صادق (ع) : لیس یتبع الرجل بعد موته من الاجر الاثلاث خصال، صدقه اجراها فی حیاته فهی تجری بعد موته و سنه هدی سنها فهی یعمل بها بعد موته او ولد صالح یدعوا لها؛ آدامی پس از مرگش ثوابی نمی برد مگر از سه خصلت، صدقه ای که در زمان حیاتش جاری کرده باشد و بعد از مرگش همچنان در جریان باشد ، سنت نیکویی که بنا نهاده و پس از مرگش طبق آن عمل شود و فرزند نیکویی که برایش دعا کند.
صدقه در این حدیث همراه با صفت جاریه ( دارای استمرار) به کار رفته و این حقیقت را می رساند که منظور از آن وقف است، زیرا منفعی که از وقف حاصل می شود تا زمانی نامعلوم استمرار دارد.
پیامبر ص فرمودند: الجنه دار لکل تائب و الرحمه لکل واقف، بهشت متعلق به توبه کاران است و رحمت متعلق به وقف گذار است.
ج) وقف از نظر سنت
1- عمل رسول خدا
الف) ابوبکر نقل کرده است: رسول خدا (ص) از دنیا رفت ، در حالی که مزارع زیاد و بزرگی در خیبر و فدک و بنو نضیر و وادی نخله و طائف داشت که بعد از رحلتش صدقه شد
ب) از عمرو بن حارث بن مصطلق نقل شده که، از رسول خدا چیزی باقی نماند، مگر قاطر سفیدش و سلاحش و زمینی هم داشت که آن را صدقه قرار داد. این حدیث را بخاری و بیهقی و نسائی و دار قطنی نقل کرده اند.
ج) عایشه دختر ابوبکر روایت کرده است که : پیامبر هفت باغ خود را بر بنی عبدالمطلب و بنی هاشم، صدقه قرار داد.
2- تقریر رسول خدا (ص)
الف) قال رسول الله (ص): لما سئل عن ارض من ثمع – احبس اصلها و ستبل ثمرتها: پیامبر خدا (ص) در پاسخ به سئوال درباره زمینی از تمع (ملکی بود از عمر خطاب در مدینه که آن را وقف کرد) آن را برای کسانی که وقف آنها کرده ای واگذار .
ب) عبدالله بن عمر بنقل از شیخان، گفته است: در خیبر زمینی به عمر رسید و او به خدمت پیامبر (ص) شرفیاب شد و عرض کرد زمینی به من رسیده که گرانبها تر از آن تاکنون نصیب من نشده است، در مورد آن چه دستوری به من دارید؟ حضرت فرمود: اگر مایل بودی می توانی اصل آن را حبس کنی و صدقه اش قرار دهی، عمر آن را صدقه داد برای فقرا، خویشاوندان، بردگان ، فی سبیل الله ، مهمان و ابن سبیل که اصلش فروخته نشود، بخشوده نشود و به ورثه منتقل نگردد.
فصل سوم : ترویج فرهنگ وقف
راهکار های ترویج وقف
هر چند ناکامی ها و تجربه های تلخی از سرگذشت وقف- به حق یا به ناحق و به مرور زمان- در ذهن مردم جای گرفته ، به سادگی از ذهن آنان زدوده نشده و نیاز به تلاش فراوان و مستمر و دراز مدت دارد تا به فراموشی سپرده شود، اما به نظر می رسد ما احیاء مجدد وقف ، امری شدنی است و در دراز مدت امکان رونق مجدد و گسترش بازار وقف وجود دارد.
راه کار های پیشنهادی خود را برای «احیایء مجدد سنت حسنه ی وقف » به شرح زیر ارائه می کنم :
الف) نقش و انگیزه های معنوی
اعتقادات دینی استوار و ایمان به پاداش اخروی مهم ترین عامل معنوی در برانگیختن افراد برای وقف ثروتهایشان در عرصه های مختلف و برای خیر رساندن به جامعه است. در کنار اینها نیکوکاری فطری انسان و تمایلش برای شرکت دادن دیگران در ثروت خود، و به دنبال آن، احساس راحتی و رضایت از انجام کار خیر که همراه با به دست آوردن جایگاه بارز است، بدین عوامل افزوده است.
غنای فرهنگی نظام وقف را با منابع زیر پشتیبانی شده است
1- اساس معنوی: خداوند تعالی فرموده است: « لن تنالو البر حتی تنفقوا مما تحبون» ( هرگز به رستگاری نمی رسد مگر از آنچه دوست دارید انفاق کنید.)
- مفهوم عقلانی زندگی، نگاه نهادین و موسسه ای ، به عنوان کاروانی رونده و پرنشاط که هیچگاه تعطیلی و کاستی را نمی پذیرد و این مفهوم واقعی « صدقه جاریه» می باشد.
- به جا آوردن حس مسئولیت متقابل اجتماعی به صورت شایسته و استوار.
- داشتن ارزشهای اجتماعی که در امور عمومی سرافرازی می کند.
- داشتن سیاست اجتماعی « تدبیر امور زندگانی برای صلاح دنیا و رستگاری آخرت»
این صلاح دنیوی بر چند پایه استوار است: دینی که از آن پیروی می کند ، حاکم قدرتمند ، عدل فراگیر، امنیت عمومی ، حاصلخیزی و باروری دائمی زمین ها، آرزوی باز و روشن.
ب) نقش ها و انگیزه های مادی
اقدام نیکوکارانه هر چقدر هم انگیزه ها و مشوق های معنوی داشته باشد، با تشویق ها و انگیزه های مادر نیز باید همراه باشد تا انسان را به دست برداشت از اموال خود تشویق کند، نیز وی را مطمئن سازد که اموال موقوفه اش در همان اهداف و زمینه هایی که در نظر داشته، همچنان استفاده می شود. علاوه بر اینها پاره ای منافع مادی را هم در سطح شخصی برای وی مهیا سازد؛ مثلا جایگاه اجتماعی عالی داشته باشد که بتواند در وضعیت اقتصادی مناسبی قرار داشته باشد.
ج)آگاهی دادن و ارشاد مردم
بدان معنی که آگاهی و ارشاد راستین مردم زیر نظر صالحان و متخصصان و آگاهان به امور وقف انجام پذیرد .مثلا هر ماه چند دقیقه در رادیو و تلویزیون به موضوع وقف و معرفی واقفان قدیم و جدید و نقش موثر خدمات آنان در بهبود وضعیت جامعه پرداخته شود
د) وقف به منظور ارشاد و تبلیغ
با توجه به اینکه واقفان در گذشته برای هر نیازی که احتمال داده اند مورد احتیاج است ( حتی برای کوزه شکسته) رقبه ای وقف کرده اند، بسیار بجا است که واقفان در موارد آتی، رقبه یا رقباتی – که در آمد فراوان هر داشته باشد – به منظور احیاء و تبلیغ راستین این سنت حسنه، وقف نمایند.
ه) تبلیغ عملی و قانع کننده:
هر چند طرح مساله ی وقف از طریق ارائه سخنرانی و مقاله ، تالیف کتاب و مجله . نیز به وسیله سینما، رادیو و تلویزیون و ماهواره و .. لازم است، ولی کافی نیست، زیرا برای تشویق به انجام امور معنوی و دینی و ایمانی، مردم عمل می خواهند و نه فقط حرف ، ما باید عملا به جامعه اسلامی نشان دهیم که زحمات واقفان و خیران و اموالی که آنان فی سبیل الله وقف نموده اند ، حیف و میل نشود و واقعا در راه همان هدفی که واقفان تعیین کرده اند، مصرف شده و می شود. که عبارتند از:
1- ضرورت بازنگری در اصول و اجتهاد فقی وقف به گونه ای که ضمن تاکید بر ماهیت اسلا می یا به طور کلی، روح جامعه ، نیازمندیها و ضرورت های جامعه را بر آورده نماید و نهاد وقف نیز به صورت یک موسسه اجتماعی در آید
2- تاسیس موسسات وقفی می تواند انگیزه برای تاسیس موسسات نوین دیگر در کنار اوقاف ایجاد کند، و این حرکت رقابتی می تواند وظیفه تامین نیازمندیهای امت اسلامی را عهده دار باشد.
3- ضرورت گسترش و خلاقیت در نهاد های وقفی و سایر اعمال خیریه و نوآوری در آنها.
4- آثار به یاد ماندنی و یادگار وقف بر عموم مردم متمول بازگو گردد
5- موانع مختلف از جمله مشکلاتی که بعضا برخی سازمان های دولتی برای داوطلبین امر وقف به وجود می آید به حداقل برسد به نحوی که هر کس ارائه نمود املاک و اموال خویش را وقف نماید ، در صورت نداشتن منع قانونی در اولین فرصت بتواند اقدام کند
6- نام موقوفات از مکاتبات و تابلو ها حذف نشود
7- نام معابر و میادین و مراکز بزرگی که توسط واقفین ایجاد شده همچنان باقی باشد و هیچ گاه تغییر نکند و در شورای نام گذاری معابر و اماکن عمومی نام واقفین نیز به عنوان شخصیت های خدوم مد نظر باشد
8- مراکز مشاوره ای برای ارائه اطلاعات لازم در امر وقف برای کسانی که قصد وقف اموال خود را دارند ایجاد گردد
12- کسانی که تمایل به وقف اموال دارند از حداکثر معافیت ها در هزینه های ثبتی برخوردار شوند.زمینه مشارکت چند داوطلبی که قصد وقف اموال را دارند در قابل یک تشکل اقتصادی فراهم شود به ترتیبی که اگر با وقف اموال توسط یک نفر مشکل یک واحد درمانی یا آموزشی حل نمی شود چند واقف بالاتفاق بتوانند اموال خویش را وقف نمایند و در این بین اوقاف بتواند زمینه هماهنگی و تمرکز چند مورد مذکور را فراهم سازد
13- با رعایت مقررات مربوطه و در صورت امکان ، آن دسته از موقوفات کوچک و کم در آمد که به علت مرور زمان یا سایر شرایط از درآمد مکفی برخوردار نیستند تبدیل به احسن شود و در آند آنها بهینه شود
14- برای شناسایی دقیق نیازها و ارائه راه کار های مطلوب تصمیم گیری پیرامون پیشنهادات مطروحه با اختیارات قانونی به شورایی مرکب از افراد حقیقی و حقوقی مشاوره گردد
15- برگزاری همایش ها و میز گردها
16- برنامه های سمعی و بصری ، رسانه ها به منظور توجیه عموم اقشار جامعه
17- نتایج عملی و شرح خدماتی که طی سالهای گذشته از محل موقوفات به جامعه رسیده مرتب به اطلاع نسل جوان و جدید برسد.
18- همواره از شخصیت و عمل و اقدامات واقفین تجلیل شود.
تحقق پیشنهادات مادامی امکان پذیر است که در مراجع قانون گذاری و مراکز تصمیم گیری کشور بیش از پیش به اهمیت وقف و نقشی که این پدیده مهم می تواند در جهت حل مشکلات اجتماعی و فرهنگی داشته باشد پی ببرند و در عمل این اهمیت را حفظ کنند.
پیشنهادات
1- برگزاری همایش ها و میزگرد ها به منظور توجیه نخبگان
2- برنامه های سمعی و بصری رسانه ها به منظور توجیه مردم و اقشار مختلف جامعه خصوصا افراد متمول
3- از نهاد وقف به عنوان یکی از اتمور خیریه باید پشتیبانی شود و استقلال آن حفظ گردد و خواست و شرایط واقفان محترم شمرده شود
4- پیشبرد وقف به سمت فعالیت های علمی و فرهنگی
نتیجه گیری
نهاد وقف همزاد با انسان است، زیرا تمایل به انجام کار های خیر و سعی در پاسخگویی به نیاز های همنوعان ، یک تمایل فطری است و ریشه در آفرینش انسان دارد و در میان جوامع انسانی صرف نظر از نوع عقاید و گرایشهای مذهبی تمایل به انجام کار های خیر و باز کردن گره از مشکلات دیگران و دمیدن روح نشاط و شادابی در فضای زندگی همنوعان وجود دارد ، برای همین در زمینه وقف معارف دینی و تعالیم الهی و اسمانی برای رشد و تعالی روح ایثار و فداکاری جایگاه ویژه ای قائل است و در جای جای سافرشات پیامبر گرامی اسلام (ص) و ائمه معصومین (ع) بر انفاق و صدقه جاریه، احسان ، وقف و ایثار مال تاکید ، بلکه تاکید فراوان و سفارش اسلام قرار گرفته است، زیرا این سنت حسنه علاوه بر تزکیه نفس انسانی و ایجاد توازن اقتصادی و تعدیل ثروت در بین جامعه سبب تسکین آلام بشری و تقویت روح همبستگی و بالندگی جوامع اسلامی است.
منابع
1. ابراهیم بیومی ، مترجم صادق عبادی ، ساختار وقف در جهان اسلام، انتشارات ، اسوه ، 1386
2. ابوسعید احمد بن سلمان، مقدمه ای بر فرهنگ وقف ، انتشارات صبا
3. امام خمینی ، تحریر الوسیله، ج2، موسسه نشر اسلامی، 1424ه.ق
4. آیت الله حاج میرزا علی احمدی میانجی، حاکمیت خصوصی در اسلام، تهران، نشر دادگستر.
5. ابوالقاسم پاینده ، نهج الفصاحه، انتشارات جاویدان، جلد 1و2 ، 2536 شاهنشاهی.
6. مکارم شیرازی ، تفسیر نمونه، تهران: دارالکتب الاسلامی، ج3 ، 1354.
7. سازمان اوقاف و امور خیریه، صدقات جاریه ، چاپخانه بزرگ قرآن، 1379
8. سازمان حج و اوقاف و امور خیریه ، سنت نبوی وقف، چاپخانه دفتر نشر فرهنگ اسلامی، 1364.
9. سازمان حج و اوقاف و امور خیریه، وقف میراث جاویدان ( شماره 1)، 1373
10. روح الله فروزش ، مجموعه قوانین و مقررات اوقاف ، نظر تهران، خرسندی، 1386
11. سید محمد حسین طباطبایی، مترجم : سید محمد باقر موسوی همدانی، تفسیر الامیزان، ج5، انتشارات اسلامی، تابستان88،
12. دکتر محمد عبید الکبیسی ، مترجم احمد صادقی گلدار، احکام وقف در شریعت اسلام، انتشارات اداره کل حج و اوقاف، چاپ احمدی، 1364.
13. محمد بندر بیگی ، المنجد ( عربی به فارسی)، تهران، انتشارات ایران 1735-1374
14. محمد محمدی ری شهری، میزان الحکمه، ج14، قم دار الحدیث، 1385.
15. محمد معین ، فرهنگ فارسی معین، تهران، ج6، انتشارات ثامن.
16. علی اکبر دهخدا ، فرهنگ لغت، انتشارات و چاپ دانشگاه تهران ، ج15، 1377
17. عبدالنبی قیم، فرهنگ معاصر میانه، ( عربی به فارسی) ، تهران ، فرهنگ معصا ، 1386
18. عبدالکریم بی آزار شیرازی، ترجمه بخش هایی از تحریر الوسیله ، ج2، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، 1374.
19. محمد شهابی ، ادوار وقف، بخش سوم، انتشارات تبیان، 1387.
20. نادر ریاحی سامانی ، چرا و چگونه وقف کگنیم؟ سازمان چاپ و انتشارات ، 1388
21. فصلنامه فرهنگی تحقیقی ، اجتماعی و تاریخی، سازمان اوقاف و امور خیریه، انتشارات راسخون ، ش 7، 1389
تعریف وتبیین موضوع
ضرورت واهمیت تحقیق3
پیشینه موضوع3
سوالات اصلی4
سوالات فرعی4
فرضیات تحقیق4
روش تحقیق5
ساختار تحقیق 5
موانع ومشکلات تحقیق 5
فصل اول: مفاهیم کلی در مورد وقف7
الف)تعریف لغوی واصطلاحی وقف 7
ب)اهمیت وقف7
ج) اقسام وقف 8
فصل دوم: وقف در اسلام 8
الف) وقف از نظر قرآن9
ب) وقف در احادیث11
ج) وقف از نظر سنت 12
1- عمل رسول خدا(ص 12
2- تقریر رسول خدا(ص 13
فصل سوم: ترویج فرهنگ وقف 13
راهکارهای ترویج فرهنگ وقف13
الف) نقش وانگیزه های معنوی14
ب) نقش وانگیزه های مادی14
ج) آگاهی دادن وارشاد مردم15
د) وقف به منظور ارشاد وتبلیغ 15
ه) تبلیغ عملی وقانع کننده 15
پیشنهادات 17
نتیجه گیری 17
منابع و مآخذ 19
مقدمه
بنیاد هستی بر تعادل است و نگه داشت این تعادل که به پیدایش عنصر حیات « عدالت» در میان جوامع بشری و سلوک « عادلانه» در بین افراد انجامیده از مواردی است که خالق مدبر و شارع مقدس بدان اهتمام ویژه و اساسی دارد. «وقف» از جمله نهادهای حقوقی – اقتصادی است که توجه به آن اثرات و پیامد های مهمی در جامعه اسلامی بدنبال دارد. در واقع نهاد وقف از جمله نهادهایی است که می تواند از تکاثر ثروت در دست عده ای اندک جلوگیری نموده، زمینه ساز ایجاد روحیه همدردی و احساس مسئولیت افراد در قبال یکدیگر و بهره مندی همگان از مواهب خلقت باشد
فرهنگ وقف از آغاز در نزد ایرانیان جایگاه و قرب زیادی داشته است. واقفان به دلایل مختلف به وقف اموال خود می پرداختند ، از جمله عده ای به هدف کسب ثواب اخروی و برخی نیز به خاطر ارادت به ساحت مقدس ائمه معصومین (ع) و زنده نگه داشتن یاد ان بزرگواران این عمل خیر دست می زدند و یکی از راه های همدردی با جامعه، خصوصا با مردم فقیر و نیازمند ، احیای سنت حسنه انفاق در راه خدا و خلق خدا و اشاعه ی سنت حسنه ی وقف است.
تعریف و تبیین موضوع
وقف در لغت مصدر و به معنای ایستادن ، توقف کردن است و در اصطلاح فقهی ، نگه داشتن و حبس کردن عین ملکی است بر ملک واقف آن ( نه ملک خدا) و مصرف کردن منفعت آن
ضرورت و اهمیت تحقیق
بسیاری از افراد وقف را مساله ای مذهبی و صرفا دینی می دانند، و با مفهوم وقف آشنایی چندانی ندارند، در حالی که در قرآن و روایات مصادیق و موانع آن بیان شده است.
ضرورت دارد برای روشن شدن مفهوم وقف به قرآن مراجعه کرده و در خصوص این واژه دقت و بررسی لازم به عمل اید
آگاهی دادن از پیامد های دنیوی و اخروی وقف و جامعه با مفهوم وقف آشنا شود.
نگریستن به وقف به عنوان یک پدیدیه کارساز در عرصه فرهنگی ، اجتماعی، اقتصادی و سیاسی
اهداف و فوائد وقف
آسیب شناسی وقف
راه های ترویج فرهنگ وقف
پیشینه موضوع
سازمان اوقاف و امور خیریه پدیدیه ای متعلق به این زمان نیست و پیشینه اش در قرون دورتر است. تا جایی که اطلاعات یاری مکند، سامانیان نخستین حکومتی بودند که در سده چهارم تشکیلاتی اداری به نام دیوان اوقاف به وجود آوردند که به کار مساجد و اراضی موقوفه رسیدگی می کرد.
اولین قانون در زمینه اوقاف در سال 1289 و با عنوان قانون اداری وزارت معارف و اوقاف می باشد، در زمان پهلوی دوم و با توجه به سیاست های ضد دینی ، رژیم وقت این نهاد تضعیف گردید و بسیاری از موقوفات به افراد واگذار شد و از وقفیت خارج و در جهتی نیاز با اهداف واقفین مورد استفاده قرار گرفت ، پس از پیروزی انقلاب و با اعاده نظام دینی جمهوری اسلامی ، قوانین و مقررات مرتبط با اوقاف نیز سامان بهتری پیدا کرد و جایگاه از دست رفته خود را باز یافت
نهاد وقف همزاد با انسان است و ریشه در آخرت انسان دارد و در میان تمام جوامع انسانی صرف نظر از نوع عقاید و گرایش های مذهبی تمایل به انجام کار های خیر و باز کردن گره از مشکلات دیگران دارند.
از زمانهای گذشته ، دانشمندان و نویسندگان ، کتابهای مختلفی در این زمینه به نگارش در آورده اند از جمله کتاب هایی که در این زمینه به چاپ رسیده است عبارتند از:
1- چرا و چگونه وقف کنیم؟ نوشته نادر ریاحی سامانی ؛ این کتاب به زبان ساده نوشته شده و هر مطلبی را در جای خود بیان نموده است، و اکثر مسائل مورد نیاز درباره امور مربوط به وقف را ذکر کرده است و جای ابهامی باقی نگذاشته است.
2- صدقات جاریه ؛ سازمان اوقاف و امور خیریه .
سئوالات اصلی
1- مفهوم وقف چیست؟
2- قرآن در مورد وقف چه فرموده است؟
3- معصومین (ع) چه سخنانی در مورد وقف فرموده اند؟
سئوالات فرعی
1- انواع وقف در اسلامی چه می باشد
2- چشم اندازه آینده وقف چگونه است
3- چگونه می توان فرهنگ وقف را ترویج داد؟
فرضیات تحقیق
1- از پیامبر (ص) و معصومین (ع) در مورد وقف احادیث زیادی نقل شده است
2- اگر در جامعه سنت نیک و پسنیدیده وقف رواج پیدا کند، سبب تسکین آلان بشری و تقویت روح هم بستگی می شود .
روش تحقیق
موضوع مقاله ترویج فرهنگ وقف می باشد که با توجه به آن هدف از نوشتن این مقاله سعی در حل مشکلات وقف و رسیدن به وضعیت بهتر و نگریستن به موضوع وقف به عنوان یک پدیده کار ساز در جوامع بشری می باشد . روش تحقیق به صورت توسعه ای می باشد و با توجه به راهبردی که دارد ، روش توصیفی می باشد زیرا در این مقاله تلاش می گردد که مفهوم وقف چیست و با ترویج و توسعه وقف آشنا شویم و بر اساس راه کار ها روش کتابخانه ای می باشد ، زیرا با مراجعه به کتابخانه و فیش برداری و تدوین آن سعی در نوشتن مقاله شده است
ساختار تحقیق
این تحقیق شامل سه فصل می باشد ، فصل اول مفاهیم کلی در مورد وقف که شامل ؛ الف) تعریف لغوی و اصطلاحی وقف ب) اقسام وقف ج) اهمیت وقف و در فصل دوم در مورد وقف در اسلام که وقف از نظر ایات و احادیث و سنت مورد بررسی قرار گرفته است و فصل سوم راه کار ها ترویج وقف و فرهنگ وقف می باشد بحث و بررسی شده است.
موانع و مشکلات تحقیق
موانع و مشکلات در نوشتن هر تحقیق ، محقق با موانع و مشکلاتی روبرو می شوند که باعث کند پیش رفتن کار تحقیق می شود، بنده نیز در نوشتن این تحقیق با مشکلاتی روبه رو شده از قبیل؛
- نبود منابع مورد نیاز برای تحقیق با توجه به کمبود کتاب در رابطه با این موضوع در سطح شهرستان
- نبود استاد راهنمای مجرب در رابطه با این موضوع در سطح حوزه و شهرستان
- مشکلات مالی جهت گردآوری کتاب
- نداشتن تجربه شخصی
فصل اول: مفاهیم کلی در مورد وقف
الف) تعریف لغوی و اصطلاحی وقف
وقف در لغت: مصدر و به معنای ایستادن ، توقف کردن است.
وقف به معنای سر پا بودن، توقف ، به مال وقف شده نیز وقف گویند.
وقف به حالت ایستاده ماندن و ارام گرفتن، اقامت کردن، منع کردن، جلوگیری کردن است.
وقف در اصطلاح فقهی : نگه داشتن و حبس کردن عین ملکی است بر ملک واقف آن ( نه ملک خدا) و مصرف کردن منفعت آن در راه خدا
ب) اهمیت وقف
وقف دارای فضیلت بسیار و پاداش بیکران است، و در روایات صحیح آمده است که وقف یکی از سه خصالی است که پاداش آن همچنان پس از مرگ نیز برای شخص جریان خواهد داشت. تردید نیست که وقف در حوزه ی فرهنگ مسلمانان ، از اهمیت و جایگاه والایی برخوردار بوده و می باشد و نیز مساله ی وقف در بین مسلمانان از لحاظ نظری و قانونی ، به طور مبسوط مورد بحث و گفتگو قرار گرفته است، هر چند در قرآن کریم ، به طور صریح به موضوع وقف اشاره نشده است، اما اکثر مفسرین قرآن کریم ، ذیل ایات متعددی که درباره « انفاق» ، « بر » ، « عمل صالح» ، « صدقه» و .. آمده ، به دلالت آن ایات بر مساله ی وقف اصرار ورزیده اند .
پیامبر اکرم (ص) در مواقع مختلف عملا آن را تایید و تنفیذ فرموده اند: صحابه آن حضرت و تابعین صحابه و فرقه هاتی مختلف مسلمانان اعم از عامه و امامیه عملا در وقف شرکت نموده اند و نیز قاطبه ی مسلمانان از صدر اسلام تاکنون ، میلیون ها رقبه موقوف از خود بجای گذاشته اند.
وقف یکی از شایع ترین ماندگارترین اعمال خیری است که در میان جوامع و ملل مختلف به صورت گوناگون و متناسب با فرهنگ و اعتقادات آنان مورد توجه و عنایت بوده و هست ، چنان که از دیر باز در میان متمولان و صاحبان ثروت این موضوع به جد مورد توجه قرار گرفته است، به ویژه در میان مسلمانان معتقد به مبانی دینی رونق بسیارداشته است تا آنجا که در برخی از کشور های اسلامی موضوع وقف و واقفان و موقوفات نیازمند سازمان و اداره و بعضا وازرت خانه ای عریض و طویل گردیده است تا رتق و فتق امور مربوط به وقف در آنجا سامان یابد و واقفان با اطمینان بیشتری به این مسئله روی آورند.
وقف، این سنت بزرگ الهی و میراث ماندگار جاوید، مورد توجه میراث داران جوامع بشری در همه زمان ها و مکان ها بوده و از دیدگاه واقفان به عنوان عمل خیر و ماندگار ، زمینه ای برای توجه به مستمندان و نیازمندان و رفع نیاز عموم مردم بوده است.
وقف ، صدقه جاریه و باقیه است که در دراز مدت به مردم خدمت می کند و هیچ کار خیر دیگری این مزیت را ندارد
وقف تنها خدمت و عمل پسنیده ای است که منحصر به فقرا نمی ود و اکثر مردم اعم از غنی و فقیر از آن بهره مند می شوند و خود و فرزندان آنان از مزایای مدرسه و دانشگاه و بیمارستان و .. بهره می گیرند.
وقف، سنت حسنه و یکی از افتخارات فرهنگ غنی مکتب اسلام و یکی از اهرمهای موثر اعتقادی و فرهنگی برای جبران نیازمندی های جامعه است که از هزاران سال پیش تاکنون ، واقفان خیر اندیش با اختصاص بخشی از اموال خود برای خدمت مستمر به جامعه ، با روش پسنیده وقف که بارزترین مصداق باقبات الصالحات است ، منشا خدمات، فراوان علمی ، آموزشی و فرهنگی و .. بوده اند . وجود صدها مسجد، مدرسه، کتابخانه، و دانشگاه و .. به جای مانده در سراسر جهان و کشور های اسلامی ، بهترین گواه و شاهد آن است.
ب) اقسام وقف
برای وقف اقسامی را یاد آور شده اند که بجاست به آنها اشاره شود
1- وقف عام: وقفی است که بر جهات و عناوین عام باشد، مانند وقف برفقرا، وقف بر اهل علم ، وقف بر مدارس و بیمارستانها و مانند اینها
2- وقف خاص" وقفی است که بر جهت خاص و عنوان خاصی باشد، مانند وقف بر اولاد ذکور، و یا وقف بر محل و یا فرد خاصی به نحوی که انتفاع از آن خصوصی باشد
3- وقف انتفاع: وقفی است که مقصود از آن در آمد مادی نباشد ؛ مانند احداث مسجد و حسینیه در زمین ملکی خود و یا زمین موات
4- وقف منفعت: وقفی است که مقصود از آن در آمد مادی است برای هزینه چیزی دیگر، مانند وقف دکان برای اداره مسجد و یا مدرسه و یا بیمارستان
فصل دوم: وقف در اسلام
وقف به دلیل ارزش و اهمیتی که در زندگی بشر از نظر مادی و معنوی دارد در فقه مقدس اسلام بابی و کتابی را به خود اختصاص داده است.
وقف به معنی « نگهداشتن دائمی اصل مال و بهره برداری از منافع آن در جهت خیرات» است. بنیانگذار آن پیامبر اکرم (ص) بوده و راهی است به صوری رحمت واسعه الهی با نیتی پاک و مقدس که رهروان این راه نورانی را به جاودانگی پیونده داده و ثمرات و برکاتش همیشگی و ابدی است . « من عمل صالحا من ذکر و انثی و هو مومن فلنحییه حیوه طیبه» هر کس عمل شایسته ای انجام دهد از مرد یا زن در حالی که مومن باشد ، بدون شک او را زندگی پاکیزه ای خواهیم داد.
نهاد وقف مورد امضاء و تاکید و سفارش اسلام قرار گرفته است ؛ زیرا این سنت حسنه علاوه بر تزکیه نفس انسانی و ایجاد توازن اقتصادی و تعدیل ثروت در بین جامعه سبب تسکین آلام بشری و تقویت روح همبستگی و رشد و بالندگی جوامع اسلامی است و از آن جایی که دین اسلام پاسخی به ندای فطرت پاک انسانی است و توانایی های بالقوه انسان را به سمت فعلیت پیش می برد و در جای جای سفارشات پیامبر گرامی اسلام (ص) و ائمه معصومین (ع) بر انفاق و صدقه جاریه تاکید ویژه ای شده است .
امام امت در مورد وقف چنین فرمودند : « اگر تبلیغات دولت رایج شود، خواهید دید که از همین نذور و وصیت و قوف چه خدمتهایی به کشور و توده می شود و بی شک نیمی از اداره کشور از اینگونه چیز ها می چرخد»
وقف در تاریخ اسلام 14 قرن سابقه درخشان دارد و سیر معنوی آن همچنان به صورت پایگاه فضیلت ادامه داشته و تا روز بازپسین نیز استمرار خواهد داشت.
الف) وقف از نظر قرآن
باید گفت وقف از مختصات نظام حقوقى و اقتصادى اسلام است. وقف در اسلام داراى ویژگیهایى است، پیش از هر مطلبى نگاهى به منابع اربعه مىاندازیم و به عنوان تیمن و تبرك بحث را از قرآن كریم آغاز مىكنیم.
قرآن مجید اصیل ترین منبع معارف و حقوق اسلامى است، لذا براى دستیابى به اصل و ریشه هر مطلبى پیش از هر منبعى باید به قرآن مراجعه كنیم.
درباره عطایاى منجزه مانند وقف و سكنى و صدقه و هبه و غیر اینها در قرآن مجید آیاتى مخصوص به این امور نیست لیكن آنچه عموما بر فعل خیرات و تحریض به آنها دلالت دارد دال بر این امور نیز هست.فقها بر جواز تمام صدقات و از جمله وقف با دلیلهای زیر استناد کرده اند:
« لن تنالوا البر حتی تنفقوا مما تحبون؛ هرگز به نیکوکاری نخواهید رسید تا ار آنچه دوست دارید انفاق کنید.»
وقف بر اساس مفاد این آیه تنها یک اعطا و بخشش معمولی نیست، چرا که چشم پوشیدن و دست کشیدن از آنچه آدمی به آن علاقه و وابستگی دارد، درون خود نوعی سخت گیری بر نفس نیز دارد، رسیدن به مقام نیکوکاران واقعی ، شرایط فراوانی دارد که یکی از آنها انفاق کردن از اموالی است که مورد علاقه انسان می باشد ، زیرا عشق و علاقه واقعی به خداوند و احترام به اصول انسانیت و اخلاق ، آن گاه روشن می شود که انسان بر سد دو راهی قرار بگیرد. در این آیه و آیات بعدی ، خداوند انفاق را تاکید کرده است که یکی از مصادیق آن، وقف کردن است.
لایستوی القاعدون من المومنین غیر اولی الضرر و المجاهدون فی سبیل اله باموالهم و انفسهم فضل الله المجاهدین باموالهم و انفسهم علی القاهدین درجه و کلا وعدلله الحسنی و فضل الله المجاهدین علی القاعدین اجرا عظیما؛ یکسان و مساوی نیستند ، مومنانی که متحمل رنج و زحمت نمی شوند، با مومنانی که با مال و جان خود در راه خدا جهاد می کنند، خداوند برتری داده است به کسانی که با متال و جان خود جهاد می کنند بر بازنشستگان از جنگ، خداوند به همه وعده نیکو داده است، اما خداوند فضیلت و پاداش بیشتری به مجاهدین داده است به خانه نشستگان.
علت این برتری دادن، همان انفاق مال و بذل جان و مالی است که هر کس آن را دوست می دارد و به همین جهت در این نوبت برای تقیید کلمه مجاهدین به ذکر این سبب اکتفا کرد و جهاد در راه خدا موقعی ارزش دارد که با عزیزترین و محبوبترین محبوبها بوده باشد ، یعنی با مال و از مال عزیزتر با جان باشد در این آیه شریفه ، خداوند متعال دو مرتبه « جهاد با مال» را بر « جهاد با جان» مقدم دانسته است. یکی از مصادیق بارز و مسلم « جهاد با مال، در راه خدا» اقدام به امر وقف می باشد.
«یا ایها الذین آمنوا انفقوا من طیبات ما کسبتم و مما اخرجنا لکم من الارض ؛ ای کسانی که ایمان آورده اید ، از چیزهای پاکیزده ای که به دست آورده اید و از آنچه برای شما از زمین آورده این ، انفاق کنید »
از یک سو انفاق مورد نظر شرع که بایستی از اموال حلال و پاکیزه باشد ، بر آدمی سخت و گران می آید ، چون در راه به دست آوردن آن ، سختی و مشقت بسیاری را متحمل شده است ، این مطلب می رساند که دو مساله اساسی به حرمت و عدم صحت وقف می انجامد، یکی این که مورد وقف ( عین موقوفه) از اموال حرام و غیر مشروع باشد و دیگر این که برای معصیت و مقاصد غیر مشروع منعقد گردید.
راوندى و معاصران او از آن جمله سه آیه(آل عمران، آیه 92/ مزمل، آیه 20/ بقره، آیه177) را در اینجا آوردهاند. (17) ولى مىتوان از باب اولویت به آیات مربوط به انفاق و احسان( بقره، آیات 260-261،263 -266). و قرضالحسنه و تعاون و صدقه، به جواز و بلكه به رجحان و استحباب وقف استدلال كرد. علاوه بر اینها آیه46 سوره كهف و آیه76 سوره مریم دلالت روشنترى بر جواز و رجحان وقف دارند.
وقف عملى است صالح و باقى، و مصداق روشنى است از تعاون و تعاضد، و انفاقى است عارى از منت، و احسانى است خالى از اذیت و بدور از تحقیر شخصیت دیگران، و تصدقى است دایمى و مستمر و بدون ریا، و وامى است بدون اضطراب و تكاثر(تكاثر، آیات 1 و2) و بروز اختلافات فاحش طبقاتى به صورتى معقول مبارزه مىشود، و برگ سبزى است كه به گور فرستاده مىشود. (مزمل، آیه20) و سرانجام عاملى است كه نام واقف را نیز جاودان مىسازد و وى را به نوعى خلود و بقا مىرساند.
ب) وقف در احادیث
در احادیث نیز به طور عموم بر صدقات ترغیب شده است:
سرور و سالار شهیدان امام حسین (ع) می فرماید: فلعمری نالامام الا العامل و الاخذ بالقسط و ادائن حق و الحامس نفسه علی ذات الله ، قسم به عمرم امام نیست مگر کسی که به کتاب خدا عمل کند و عدالت را بگیرد و حق را به گا گذارد و امام کسی است که خود را وقف ذات خدا کند
آنان که مالی را برای وقف کردن ندارند می توانند قسمتی از وقف خود را بدون چشم داشت در اختیار مردم بگذارند تا نام آنان در فهرست خیرین موقوفات ثبت شود.
امام صادق (ع) : لیس یتبع الرجل بعد موته من الاجر الاثلاث خصال، صدقه اجراها فی حیاته فهی تجری بعد موته و سنه هدی سنها فهی یعمل بها بعد موته او ولد صالح یدعوا لها؛ آدامی پس از مرگش ثوابی نمی برد مگر از سه خصلت، صدقه ای که در زمان حیاتش جاری کرده باشد و بعد از مرگش همچنان در جریان باشد ، سنت نیکویی که بنا نهاده و پس از مرگش طبق آن عمل شود و فرزند نیکویی که برایش دعا کند.
صدقه در این حدیث همراه با صفت جاریه ( دارای استمرار) به کار رفته و این حقیقت را می رساند که منظور از آن وقف است، زیرا منفعی که از وقف حاصل می شود تا زمانی نامعلوم استمرار دارد.
پیامبر ص فرمودند: الجنه دار لکل تائب و الرحمه لکل واقف، بهشت متعلق به توبه کاران است و رحمت متعلق به وقف گذار است.
ج) وقف از نظر سنت
1- عمل رسول خدا
الف) ابوبکر نقل کرده است: رسول خدا (ص) از دنیا رفت ، در حالی که مزارع زیاد و بزرگی در خیبر و فدک و بنو نضیر و وادی نخله و طائف داشت که بعد از رحلتش صدقه شد
ب) از عمرو بن حارث بن مصطلق نقل شده که، از رسول خدا چیزی باقی نماند، مگر قاطر سفیدش و سلاحش و زمینی هم داشت که آن را صدقه قرار داد. این حدیث را بخاری و بیهقی و نسائی و دار قطنی نقل کرده اند.
ج) عایشه دختر ابوبکر روایت کرده است که : پیامبر هفت باغ خود را بر بنی عبدالمطلب و بنی هاشم، صدقه قرار داد.
2- تقریر رسول خدا (ص)
الف) قال رسول الله (ص): لما سئل عن ارض من ثمع – احبس اصلها و ستبل ثمرتها: پیامبر خدا (ص) در پاسخ به سئوال درباره زمینی از تمع (ملکی بود از عمر خطاب در مدینه که آن را وقف کرد) آن را برای کسانی که وقف آنها کرده ای واگذار .
ب) عبدالله بن عمر بنقل از شیخان، گفته است: در خیبر زمینی به عمر رسید و او به خدمت پیامبر (ص) شرفیاب شد و عرض کرد زمینی به من رسیده که گرانبها تر از آن تاکنون نصیب من نشده است، در مورد آن چه دستوری به من دارید؟ حضرت فرمود: اگر مایل بودی می توانی اصل آن را حبس کنی و صدقه اش قرار دهی، عمر آن را صدقه داد برای فقرا، خویشاوندان، بردگان ، فی سبیل الله ، مهمان و ابن سبیل که اصلش فروخته نشود، بخشوده نشود و به ورثه منتقل نگردد.
فصل سوم : ترویج فرهنگ وقف
راهکار های ترویج وقف
هر چند ناکامی ها و تجربه های تلخی از سرگذشت وقف- به حق یا به ناحق و به مرور زمان- در ذهن مردم جای گرفته ، به سادگی از ذهن آنان زدوده نشده و نیاز به تلاش فراوان و مستمر و دراز مدت دارد تا به فراموشی سپرده شود، اما به نظر می رسد ما احیاء مجدد وقف ، امری شدنی است و در دراز مدت امکان رونق مجدد و گسترش بازار وقف وجود دارد.
راه کار های پیشنهادی خود را برای «احیایء مجدد سنت حسنه ی وقف » به شرح زیر ارائه می کنم :
الف) نقش و انگیزه های معنوی
اعتقادات دینی استوار و ایمان به پاداش اخروی مهم ترین عامل معنوی در برانگیختن افراد برای وقف ثروتهایشان در عرصه های مختلف و برای خیر رساندن به جامعه است. در کنار اینها نیکوکاری فطری انسان و تمایلش برای شرکت دادن دیگران در ثروت خود، و به دنبال آن، احساس راحتی و رضایت از انجام کار خیر که همراه با به دست آوردن جایگاه بارز است، بدین عوامل افزوده است.
غنای فرهنگی نظام وقف را با منابع زیر پشتیبانی شده است
1- اساس معنوی: خداوند تعالی فرموده است: « لن تنالو البر حتی تنفقوا مما تحبون» ( هرگز به رستگاری نمی رسد مگر از آنچه دوست دارید انفاق کنید.)
- مفهوم عقلانی زندگی، نگاه نهادین و موسسه ای ، به عنوان کاروانی رونده و پرنشاط که هیچگاه تعطیلی و کاستی را نمی پذیرد و این مفهوم واقعی « صدقه جاریه» می باشد.
- به جا آوردن حس مسئولیت متقابل اجتماعی به صورت شایسته و استوار.
- داشتن ارزشهای اجتماعی که در امور عمومی سرافرازی می کند.
- داشتن سیاست اجتماعی « تدبیر امور زندگانی برای صلاح دنیا و رستگاری آخرت»
این صلاح دنیوی بر چند پایه استوار است: دینی که از آن پیروی می کند ، حاکم قدرتمند ، عدل فراگیر، امنیت عمومی ، حاصلخیزی و باروری دائمی زمین ها، آرزوی باز و روشن.
ب) نقش ها و انگیزه های مادی
اقدام نیکوکارانه هر چقدر هم انگیزه ها و مشوق های معنوی داشته باشد، با تشویق ها و انگیزه های مادر نیز باید همراه باشد تا انسان را به دست برداشت از اموال خود تشویق کند، نیز وی را مطمئن سازد که اموال موقوفه اش در همان اهداف و زمینه هایی که در نظر داشته، همچنان استفاده می شود. علاوه بر اینها پاره ای منافع مادی را هم در سطح شخصی برای وی مهیا سازد؛ مثلا جایگاه اجتماعی عالی داشته باشد که بتواند در وضعیت اقتصادی مناسبی قرار داشته باشد.
ج)آگاهی دادن و ارشاد مردم
بدان معنی که آگاهی و ارشاد راستین مردم زیر نظر صالحان و متخصصان و آگاهان به امور وقف انجام پذیرد .مثلا هر ماه چند دقیقه در رادیو و تلویزیون به موضوع وقف و معرفی واقفان قدیم و جدید و نقش موثر خدمات آنان در بهبود وضعیت جامعه پرداخته شود
د) وقف به منظور ارشاد و تبلیغ
با توجه به اینکه واقفان در گذشته برای هر نیازی که احتمال داده اند مورد احتیاج است ( حتی برای کوزه شکسته) رقبه ای وقف کرده اند، بسیار بجا است که واقفان در موارد آتی، رقبه یا رقباتی – که در آمد فراوان هر داشته باشد – به منظور احیاء و تبلیغ راستین این سنت حسنه، وقف نمایند.
ه) تبلیغ عملی و قانع کننده:
هر چند طرح مساله ی وقف از طریق ارائه سخنرانی و مقاله ، تالیف کتاب و مجله . نیز به وسیله سینما، رادیو و تلویزیون و ماهواره و .. لازم است، ولی کافی نیست، زیرا برای تشویق به انجام امور معنوی و دینی و ایمانی، مردم عمل می خواهند و نه فقط حرف ، ما باید عملا به جامعه اسلامی نشان دهیم که زحمات واقفان و خیران و اموالی که آنان فی سبیل الله وقف نموده اند ، حیف و میل نشود و واقعا در راه همان هدفی که واقفان تعیین کرده اند، مصرف شده و می شود. که عبارتند از:
1- ضرورت بازنگری در اصول و اجتهاد فقی وقف به گونه ای که ضمن تاکید بر ماهیت اسلا می یا به طور کلی، روح جامعه ، نیازمندیها و ضرورت های جامعه را بر آورده نماید و نهاد وقف نیز به صورت یک موسسه اجتماعی در آید
2- تاسیس موسسات وقفی می تواند انگیزه برای تاسیس موسسات نوین دیگر در کنار اوقاف ایجاد کند، و این حرکت رقابتی می تواند وظیفه تامین نیازمندیهای امت اسلامی را عهده دار باشد.
3- ضرورت گسترش و خلاقیت در نهاد های وقفی و سایر اعمال خیریه و نوآوری در آنها.
4- آثار به یاد ماندنی و یادگار وقف بر عموم مردم متمول بازگو گردد
5- موانع مختلف از جمله مشکلاتی که بعضا برخی سازمان های دولتی برای داوطلبین امر وقف به وجود می آید به حداقل برسد به نحوی که هر کس ارائه نمود املاک و اموال خویش را وقف نماید ، در صورت نداشتن منع قانونی در اولین فرصت بتواند اقدام کند
6- نام موقوفات از مکاتبات و تابلو ها حذف نشود
7- نام معابر و میادین و مراکز بزرگی که توسط واقفین ایجاد شده همچنان باقی باشد و هیچ گاه تغییر نکند و در شورای نام گذاری معابر و اماکن عمومی نام واقفین نیز به عنوان شخصیت های خدوم مد نظر باشد
8- مراکز مشاوره ای برای ارائه اطلاعات لازم در امر وقف برای کسانی که قصد وقف اموال خود را دارند ایجاد گردد
12- کسانی که تمایل به وقف اموال دارند از حداکثر معافیت ها در هزینه های ثبتی برخوردار شوند.زمینه مشارکت چند داوطلبی که قصد وقف اموال را دارند در قابل یک تشکل اقتصادی فراهم شود به ترتیبی که اگر با وقف اموال توسط یک نفر مشکل یک واحد درمانی یا آموزشی حل نمی شود چند واقف بالاتفاق بتوانند اموال خویش را وقف نمایند و در این بین اوقاف بتواند زمینه هماهنگی و تمرکز چند مورد مذکور را فراهم سازد
13- با رعایت مقررات مربوطه و در صورت امکان ، آن دسته از موقوفات کوچک و کم در آمد که به علت مرور زمان یا سایر شرایط از درآمد مکفی برخوردار نیستند تبدیل به احسن شود و در آند آنها بهینه شود
14- برای شناسایی دقیق نیازها و ارائه راه کار های مطلوب تصمیم گیری پیرامون پیشنهادات مطروحه با اختیارات قانونی به شورایی مرکب از افراد حقیقی و حقوقی مشاوره گردد
15- برگزاری همایش ها و میز گردها
16- برنامه های سمعی و بصری ، رسانه ها به منظور توجیه عموم اقشار جامعه
17- نتایج عملی و شرح خدماتی که طی سالهای گذشته از محل موقوفات به جامعه رسیده مرتب به اطلاع نسل جوان و جدید برسد.
18- همواره از شخصیت و عمل و اقدامات واقفین تجلیل شود.
تحقق پیشنهادات مادامی امکان پذیر است که در مراجع قانون گذاری و مراکز تصمیم گیری کشور بیش از پیش به اهمیت وقف و نقشی که این پدیده مهم می تواند در جهت حل مشکلات اجتماعی و فرهنگی داشته باشد پی ببرند و در عمل این اهمیت را حفظ کنند.
پیشنهادات
1- برگزاری همایش ها و میزگرد ها به منظور توجیه نخبگان
2- برنامه های سمعی و بصری رسانه ها به منظور توجیه مردم و اقشار مختلف جامعه خصوصا افراد متمول
3- از نهاد وقف به عنوان یکی از اتمور خیریه باید پشتیبانی شود و استقلال آن حفظ گردد و خواست و شرایط واقفان محترم شمرده شود
4- پیشبرد وقف به سمت فعالیت های علمی و فرهنگی
نتیجه گیری
نهاد وقف همزاد با انسان است، زیرا تمایل به انجام کار های خیر و سعی در پاسخگویی به نیاز های همنوعان ، یک تمایل فطری است و ریشه در آفرینش انسان دارد و در میان جوامع انسانی صرف نظر از نوع عقاید و گرایشهای مذهبی تمایل به انجام کار های خیر و باز کردن گره از مشکلات دیگران و دمیدن روح نشاط و شادابی در فضای زندگی همنوعان وجود دارد ، برای همین در زمینه وقف معارف دینی و تعالیم الهی و اسمانی برای رشد و تعالی روح ایثار و فداکاری جایگاه ویژه ای قائل است و در جای جای سافرشات پیامبر گرامی اسلام (ص) و ائمه معصومین (ع) بر انفاق و صدقه جاریه، احسان ، وقف و ایثار مال تاکید ، بلکه تاکید فراوان و سفارش اسلام قرار گرفته است، زیرا این سنت حسنه علاوه بر تزکیه نفس انسانی و ایجاد توازن اقتصادی و تعدیل ثروت در بین جامعه سبب تسکین آلام بشری و تقویت روح همبستگی و بالندگی جوامع اسلامی است.
منابع
1. ابراهیم بیومی ، مترجم صادق عبادی ، ساختار وقف در جهان اسلام، انتشارات ، اسوه ، 1386
2. ابوسعید احمد بن سلمان، مقدمه ای بر فرهنگ وقف ، انتشارات صبا
3. امام خمینی ، تحریر الوسیله، ج2، موسسه نشر اسلامی، 1424ه.ق
4. آیت الله حاج میرزا علی احمدی میانجی، حاکمیت خصوصی در اسلام، تهران، نشر دادگستر.
5. ابوالقاسم پاینده ، نهج الفصاحه، انتشارات جاویدان، جلد 1و2 ، 2536 شاهنشاهی.
6. مکارم شیرازی ، تفسیر نمونه، تهران: دارالکتب الاسلامی، ج3 ، 1354.
7. سازمان اوقاف و امور خیریه، صدقات جاریه ، چاپخانه بزرگ قرآن، 1379
8. سازمان حج و اوقاف و امور خیریه ، سنت نبوی وقف، چاپخانه دفتر نشر فرهنگ اسلامی، 1364.
9. سازمان حج و اوقاف و امور خیریه، وقف میراث جاویدان ( شماره 1)، 1373
10. روح الله فروزش ، مجموعه قوانین و مقررات اوقاف ، نظر تهران، خرسندی، 1386
11. سید محمد حسین طباطبایی، مترجم : سید محمد باقر موسوی همدانی، تفسیر الامیزان، ج5، انتشارات اسلامی، تابستان88،
12. دکتر محمد عبید الکبیسی ، مترجم احمد صادقی گلدار، احکام وقف در شریعت اسلام، انتشارات اداره کل حج و اوقاف، چاپ احمدی، 1364.
13. محمد بندر بیگی ، المنجد ( عربی به فارسی)، تهران، انتشارات ایران 1735-1374
14. محمد محمدی ری شهری، میزان الحکمه، ج14، قم دار الحدیث، 1385.
15. محمد معین ، فرهنگ فارسی معین، تهران، ج6، انتشارات ثامن.
16. علی اکبر دهخدا ، فرهنگ لغت، انتشارات و چاپ دانشگاه تهران ، ج15، 1377
17. عبدالنبی قیم، فرهنگ معاصر میانه، ( عربی به فارسی) ، تهران ، فرهنگ معصا ، 1386
18. عبدالکریم بی آزار شیرازی، ترجمه بخش هایی از تحریر الوسیله ، ج2، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، 1374.
19. محمد شهابی ، ادوار وقف، بخش سوم، انتشارات تبیان، 1387.
20. نادر ریاحی سامانی ، چرا و چگونه وقف کگنیم؟ سازمان چاپ و انتشارات ، 1388
21. فصلنامه فرهنگی تحقیقی ، اجتماعی و تاریخی، سازمان اوقاف و امور خیریه، انتشارات راسخون ، ش 7، 1389
