سنت وقف و نقش آن در ماندگاری بناهای تاریخی
نجم‌الدین خوش روش
کارشناسی ارشد مرمت و احیاء بناها و بافتهای تاریخی
چکیده
وقف سنت حسنه ای است که از دیرباز به اشکال گوناگون در تاریخ بشر وجود داشته و اسلام آن را با تأکیدات خود در مسیر روشن، منطقی، هدفدار، مترقی و دقیق نهاده است. اگرچه در کتاب الهی مسلمانان، قرآن، آیه ای که بر وقف و احکام آن صراحت داشته باشد، وجود ندارد، اما اندیشمندان مسلمان از کلیت برخی مفاهیم اخلاقی که در این کتاب آسمانی ذکر شده است، چنین دریافته اند که وقف مورد تأیید قرآن کریم است و می¬توان آن را یکی از
مختصات نظام حقوقی و اقتصادی اسلام برشمرد. آن گونه که شیوۀ رفتار رسول خدا (ص) که از آن به «سنت» تعبیر می شود و یکی از منابع مهم در احکام دینی و معارف اسلامی به شمار می¬رود، نیز گواهی معتبر بر آن است.
یکی از کارکردهای مهم وقف ایجاد و حفظ بناهای تاریخی و مذهبی در سطح جامعه است. شاهکارهای مهمی که ارزش تاریخی و هنری والایی دارند با بهره گیری از وقف، ایجاد و در طول تاریخی حفظ شده اند. مقاله حاضر به بررسی سنت وقف و نقش آن در ایجاد و حفظ آثار و بناهای تاریخی و مذهبی می¬پردازد. امید است این مقاله سپاسی به ساحت مقدس واقفان نیکوکار و متدین این سرزمین باشد.
کلید واژه‌ها
وقف، بناهای تاریخی، بناهای مذهبی، بناهای عام المنفعه
مقدمه
« وقف » در لغت به معنی ایستادن و پایندگی و اصطلاحاً حبس کردن عین ملک یا مالی است که منافع آن در امور عام المنفعه مصرف شود که قاموس قرآن از آن به « حبس العین و نسبیل المنفعه» تعبیر کرده است.1 در برخی متون نیز « تحبیس الاصل و اطلاق المنفعه» آورده شده است.2 به عبارت دیگر وقف (جمع آن اوقاف) کلمه ای عربی است که در لغت به معنای محدودیت و ممنوعیت به کار می¬رود و در دین اسلام اصطلاحی است دال بر حفظ و نگهداری اموالی خاص جهت بکار گیری منافع آن در کارهای انسان دوستانه و امور خیریه به شرط آن که منافع، فقط در هدف یا اهداف تعیین شده برای آن مصرف شود. حسن بن یوسف حلی معروف به علامه حلی (648-726ق) در کتاب «تبصره المتعلمین» می¬گوید: « وقف آن است که اصل مال را نگه دارند و تا هست منافع آن را در راه خیر مصرف کنند.»3 عده¬ای نیز این تعریف را منبعث از حدیثی می¬دانند که از نبی اکرم (ص) در جواهر کلام نقل شده که فرموده: « حبس الاصل و سبل المنفعه».4 این تعریف ما را به یک ویژگی مهم در وقف که همانا استمرار و دوام باشد رهنمود می¬کند و به دیگر سخن وقف در مورد املاک و اموال ماندگاری به کار می رود که بتوان درآمدها و عایداتی از آن بدست آورد و در موارد مشخص مصرف نمود.
به نظر می¬رسد اعمال عقودی شبیه به وقف در تمام اجتماعات بشری وجود داشته است. وجود معابد در اجتماعات مختلف و تخصیص اموال و املاک به معابد،
حکایت از نوعی وقف می¬کند. مؤسسه¬های خیریه فراواني در سراسر جهان به وجود آمده و املاک و اموالی به آن اختصاص یافته و فروش و انتقال آن ملک و اشیاء نیز منع شده است.
موضوع وقف از موضوعات شاخص و مهم مباحث اجتماعی اسلام است. بخش عمده¬ای از کاخ رفیع تمدن اسلامی بر پایه¬های موقوفات استوار است. نیات واقفان خیر اندیش، هدایتگر جامعه به سوی خیر و صلاح و عامل رشد فکری و معنویت بوده است. واقفانی که از دانش اقتصادی و بهره¬وری برخوردار بودند، تیمچه¬ها، بازارها، و مراکز تجاری و تولیدی را پایه گذاری کردند و با این اقدام زمینه رونق اقتصادی و خودکفایی مسلمانان را فراهم نمودند که ما اکنون بعد از قرن¬ها شاهد استفاده از این بناهای ماندگار هستیم و از آنها بهره می¬بریم.
وقف به لحاظ مصالح عمومی گوناگون و متنوعی که از دیرباز تاکنون بر آن استوار بوده که می¬توان رایج ترین آن: تعلیم و تربیت رایگان: ( احداث مدارس و تهیه امکانات تحصیل برای جویندگان علم و دانش).
زاویه ها: مراکزی که برای تحصیل علم، عبادت و خدمت رایگان به وجود آمده و در اختیار عموم بوده¬اند.
تهیه آب و آبیاری اراضی کشاورزی و مانند آن، تأسیس کاروانسراها و آب انبارها و یخچال¬ها در مسیر کاروان¬ها و قافله¬ها، معالجه و درمان بیماران و کمک به زوار و مسافرین و تأسیس درمانگاه¬ها و بیمارستان¬ها و همدردی با فقرا و مستمندان و ... بوده است.
وجود آثار و بناهای مذهبی- ملی که از ارزش فرهنگی و هنری والایی برخوردارند، بیانگر بخشی از تاریخ و فرهنگ هر ملت در گذشته و سبب غرور ملی برای نسل حاضر و آیندگان است. بخش عمده ای از بناهای مذهبی و هنری به خصوص در جهان اسلام پیوند عمیق و محکمی با سنت وقف داشته است. به مدد بهره گیری از عواید موقوفات، بناهای مهمی همچون مساجد، تکایا، حسینیه¬ها، مزارها، مدارس علمیه و چنانچه در بالا اشاره شد بناهای عام المنفعه¬ای همچون، کاروانسراها، آب¬انبارها، یخچال¬ها، پل¬ها، درمانگاه¬ها، قنات¬ها و ... احداث، مرمت و حفظ شده¬اند که وجود موقوفاتی مهم بر بناهای مذهبی همچون مساجد، مدارس علمیه و ... خود گواهی صادق بر این مدعاست.
در پژوهش حاضر سعی بر آن است تا با بررسی بناهای تاریخی- هنری و مذهبی، به رابطه وقف در ایجاد و حفظ این آثار پرداخته شود و هرچه بیشتر این سنت حسنه در
مسیر ماندگاری این یادگارهای با ارزش از گذشتگان قرار گیرد تا آیندگان نیز بتوانند از عواید آنها بهره ببرند.
سنت وقف در ایران
وقف در ایران سابقه طولانی دارد به طوری که نذورات و وقف اموال به آتشکده¬ها از دوران باستان متداول بوده است و در دوره اسلامی نیز با تحول در شکل و احکام آن ادامه پیدا کرده است. اوقاف در ایران از زمان تصرف سرزمین ایران بدست مسلمانان عرب و در قرن اول هجری رو به گسترش و تحول نهاد.
مرحله اول توسعه وقف در ایران با تصرف سرزمین های « مفتوح العنوه» ( اراضی که مسلمانان از کفار از طریق جنگ به تصرف درآوردند ) آغاز می¬شود. زیرا اینگونه اراضی در حکم وقف است. در دوره خلفای عباسی که به عصر طلایی تمدن اسلامی شهرت دارد، رقبات موقوفه و درآمد آنها در تمام ممالک اسلامی رو به فزونی نهاد و مردم خیراندیش و امرا و وزرا و بزرگان و تجار موقوفات زیادی را برای امور عام المنفعه از خود به یادگار گذاشتند.
در دوره سامانیان، در نیمه دوم قرن چهارم تشکیلات اداری به نام دیوان اوقاف بوجود آمد که به کار مساجد و اراضی موقوفه رسیدگی می¬کرده است. قبل از آن وظیفه اداره اوقاف بر عهده قضات بوده است. از به وجود آمدن دیوان اوقاف معلوم می¬شود که در این دوره موقوفات نسبتاً فراوان بوده است. از طرفی چون مهم¬ترین منبع درآمد در این دوره زمین کشاورزی بود و رقبات موقوفه را اراضی کشاورزی تشکیل می¬دادند، لذا موقوفات از اهمیت ویژه و حیاتی برخوردار بود.
در دوره سلجوقی، نظام الملک وزیر ملک شاه، مدارس نظمیه را با استفاده از درآمد موقوفات بنیاد نهاد. با حمله مغولان به ایران وضع موقوفات آشفته می¬گردد و اشراف برخی از آنها را تصرف می¬کنند. تلاش¬های خواجه نصیرالدین توسی در دوره هلاکوخان برای سروسامان دادن به وضع موقوفات، با وجود اینکه نظارت بر آنها را خود بر عهده می¬گیرد نتیجه خوبی نمی¬گیرد و مشکلات همچنان تا زمان اسلام آوردن ایلخانان مغول ادامه پیدا می-کند. تلاش های رشیدالدین فضل الله همدانی در این زمینه بسیار حایز اهمیت است. با توجه به اینکه موقوفات در این دوره بسیار چشمگیر است و رشیدالدین فضل الله تأکید زیادی بر آن داشت، همین وسعت و اهمیت سبب ایجاد تشکیلات منظمی برای اداره موقوفات به نام حکومت اوقاف، وابسته به
دیوان قضا می¬گردد که تحت نظارت قاضی القضات عمل می¬کند که رئیس آن حاکم اوقاف بود.6
پس از این دوران ماهیت مذهبی سلسله صفویه سبب تحول نوع و مصارف موقوفات می¬گردد. در این دوره تشکیلات مستقلی برای اداره موقوفات زیر نظر «صدر» به وجود می¬آید که نمایندگانی در همه شهرهای بزرگ به نام وزیر اوقاف داشته و نظارت اوقاف برعهده آنها بود؛ که این توجه موجب گسترش کاروانسراها، رباط¬ها، تکیه¬ها، امامزاده¬ها، آب انبارها و قنات¬های وقفی در این دوره می¬گردد. در دوره صفویه موقوفات رشد و پیشرفت قابل توجهی می¬کند.7
با سقوط صفویان وضع موقوفات آشفته می¬گردد. با روی¬کار آمدن افشاریه و توجه نادر شاه به امور نظامی، وی برای تأمین مخارج نظامی، بخشی از موقوفات را ضبط می¬کند. در دوره زندیه، کریم خان زند نیز همچون صفویان می¬خواهد به موقوفات توجه نشان دهد که موفق به این کار نمی¬شود.8
در دوره قاجاریه موقوفات رو به فزونی می¬گذارد. اروپائیان که در این دوره از ایران دیدن می¬کنند، از املاک فراوان موقوفه سخن گفته¬اند؛ از جمله: هانری رنه آلمانی که در اواخر دوره سلطنت ناصرالدین شاه از ایران دیدن کرده است، می¬نویسد: « املاک بسیار وقف مساجد و مدارس و بقاع متبرکه شده است. عایدات املاک وقفی بسیار زیاد است. مخصوصاً عایدات موقوفات امام رضا (ع) که مقبره او در شهر مشهد واقع است بسیار مهم می¬باشند.»9
آنچه در تاریخ معاصر ایران دارای اهمیت خاص است تصویب قانون موقوفات می¬باشد که اداره موقوفات تا حدودی سروسامان می¬گیرد. پس از پیروزی انقلاب اسلامی و با فتوای حضرت امام خمینی (ره) در مورد وقف مبنی بر اینکه موقوفات باید در حال وقفیّت باقی مانده و بدان عمل شود تأثیر زیادی بین روستائیان که در نتیجه اصلاحات ارضی زمین¬های موقوفه را تصرف کرده بودند گذاشته است.10
وقف در بناهای تاریخی
یکی از کارکردهای وقف در جامعه اسلامی از گذشته دور تاکنون کارکرد وقف در مرمت و نگهداری بناهای تاریخی مذهبی و عام المنفعه است. ابعاد نگهداشت بناهای با ارزش تاریخی در جوامع اسلامی بسیار گسترده است. وقف به عنوان یک منبع مستمر مالی، پشتوانه مردمی داشته و چه بسیار مساجد، مدارس، و... از طریق وقف ایجاد، مرمت،
بازسازی و نگهداری شده اند و بسیاری از مردم با استفاده از درآمدهای اوقاف توانسته¬اند به شهر و آبادی خود رونق و پیشرفت بخشند و از طریق نگهداری این یادگارهای با ارزش بهترین شاهکارهای خود را به جهانیان معرفی نمایند.
همانطور که در مباحث قبل اشاره شد و همچنین بررسی¬های به عمل آمده؛ رابطه وقف در ایجاد و نگهداری بناهای تاریخی به دو بخش بناهای تاریخی مذهبی و عام المنفعه تقسیم می¬شود که این دو محور هر کدام جداگانه بطور مختصر مورد بحث قرار می¬گیرد.
1- بناهای تاریخی مذهبی
بینش اسلامی در آغاز و بیش از همه، عنصر مشخص و با اهمیت مسجد را به عنوان مرکز مذهبی- سیاسی در دل شهر دارد. این عنصر و پدیدۀ چشمگیر شهرهای اسلامی غالباً در مرکز بافت هر شهر و آبادی قرار گرفته¬اند.
مدارس علمیه که مقر غالب آنها در مرکز شهر و در حوالی مسجد جامع و زیارتگاه های مذهبی سازمان یافته است از دیگر بناهای با ارزش به شمار می¬روند که غالباً بخشی از موقوفات صرف احداث، تعمیر و مرمت و امور فرهنگی و علمی این مدارس می¬شده است.
یکی دیگر از بناهای تاریخی- مذهبی زیارتگاه¬ها هستند که غالباً به موقوفات اتکا دارند که نقش¬های گوناگونی از قبیل نقش زیارتی، سیاحتی، آموزشی و عبادی ایفا می¬کنند. البته باید اشاره کرد زیارتگاه¬ها به دلیل دلبستگی اعتقادی که عامه بدانها دارند، از نظر دست یابی به اعتبارات عمرانی و نوسازی و مرمت به طور طبیعی خودکفایند و موقوفات، بیشتر آنها را جهت حفظ و گسترش پشتیبانی می¬کند.
با اشاره به بناهای مذهبی که غالباً به موقوفات اتکا دارند لازم است که بدانیم در بیشتر موارد افراد توانا و خیر املاک و زمین¬های مزوعی خود را وقف این اماکن می¬کنند و درآمدهای حاصل از این املاک بطور کل یا بصورت سهم صرف تعمیر و نگهداری و تهیه ملزومات و گسترش آنها می¬شود.
در بیشتر موارد حتی بناهای عام المنفعه ای بوجود می¬آیند که قسمتی از سهم درآمد حاصل از این بناها صرف هزینه های مرمت و نگهداری بناهای مذهبی می¬شوند که از جمله می¬توان به قنات¬ها، کاروانسراها، حمام¬ها، آب انبارها و ... اشاره نمود. در کنار بیشتر اماکن مذهبی که در شهرها واقع شده اند قسمتی تجاری وجود دارد که به صورت
مغازه¬های موقوفه هستند که اجاره بهاء این املاک همچون عوایدات موقوفه دیگر صرف نگهداری بناهای مذهبی و همچنین ترویج و نشر فرهنگ اسلامی در مدرسه¬های علمیه واقع در بیشتر این اماکن مذهبی همچون مسجد- مدرسه همجوار می¬گردند.
2- بناهای عام¬المنفعه
« قنات» به عنوان یک پدیده تکنولوژیکی- فرهنگی نقش مؤثری در عمران و احیای مناطق خشک داشته است. در گذشته بخش اعظم مناطق مرکزی ایران به وسیله قنوات آبیاری می¬شده است و به مدد بهره¬گیری از این ابتکار زمینه¬های تمدن و شهرنشینی را در منطقه ای فراهم ساخته است.
قنات¬ها که از شگفتی¬های هنر و معماری ایرانیان به شمار می¬روند، سهم عمده مالکیت آنها مربوط به مالکیت وقفی است و بیشتر آنها وقف اماکن مذهبی از جمله مساجد، حوزه¬های علمیه و امامزاده¬ها می¬شدند که قسمتی به صورت درآمد که صرف نگهداری قنات و قسمتی دیگر صرف اماکن مذهبی می¬شدند. در بیشتر موارد نیز آب قنات وقف می¬شد به طوری که از آب حاصل از قنات ها برای اماکن مذهبی، بناهای عام¬المنفعه و همچنین آبیاری مزارع استفاده می¬نمودند.
آب انبارها از دیگر بناهای عام المنفعه موقوفه هستند که بیشتر آنها همچون قنات ها در بخش مرکزی ایران بنا گردیده¬اند. این بناهای با ارزش تاریخی که اکنون نیز تعداد زیادی از آنها مورد استفاده عموم قرار می¬گیرد، ماندگاری و پابرجایی خود را مدیون املاک و عوایدات موقوفه در جهت مرمت، تعمیر و نگهداری آنها هستند.
کاروانسراها، حمام¬ها، بازارها، یخچال¬ها، آسیاب ها، پل¬ها، سقاخانه¬ها، تکیه¬ها و ... از جمله بناهای عام المنفعه¬ای هستند که این بناها نیز همچون سایر بناهای دیگر البته نه تمام آنها، املاکی وقف آنها گردیده است که درآمد حاصل از آنها صرف نگهداری این بناها می¬گردد که این وقف نامه¬ها در کتیبه¬ها، اسناد، لوحه¬های سنگی، آب نامه¬ها و ... بر بناها نصب گردیده¬اند یا در مراکز اسناد و اداره اوقاف نگهداری می¬شوند.
نتیجه گیری
وقف یکی از برترین و پردوام ترین مظاهر احسان و نیکوکاری به مردم و خدمت به همنوعان و کمک به مصالح
جامعه و تنظیم امور فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی است.
وقف که در آن اصل مال می¬ماند و منافع و عواید آن در امور عامل المنفعه مصرف می¬شود کار نیکی است که تا به حال توانسته است در ساماندهی و پابرجایی بناهای با ارزش تاریخی و به موازات آن جامعه و زندگی فردی و اجتماعی، نقش فراوانی داشته باشد.
با توجه به کارکردهای مثبت وقف در جامعه، ضروری است که از طریق تدوین یک سیاست اصولی و برنامه ریزی شده از سوی دولت به منظور شکوفایی وقف در جامعه، زمینه احیای این سنت حسنه و نبوی را فراهم آورد. این امر مستلزم تلاش همه دستگاه¬های اجرایی کشور است و از همه مهم¬تر، عمل مسئولان به وقف به عنوان الگو می¬تواند در گرایش و سوق¬دهی مردم در عمل به وقف مؤثر باشد و هرچه بیشتر ترویج فرهنگ وقف در جامعه حاکم گردد.
امید است با همکاری اداره کل اوقاف و سازمان میراث فرهنگی کشور هرچه بیشتر موقوفات حاصل در مرمت و نگهداری این بناهای تاریخی با ارزش استفاده گردد و کارکرد مثبت وقف باعث آبادانی و شکوفایی این سرزمین گردد.
فهرست منابع
1. فرشی، سید علی اکبر، قاموس قرآن، انتشارات دارالكتب الاسلاميه، جلد7، ص 236
2. نجم الدين جعفر بن حسن حلی، ابوالقاسم، المختصر النافع في فقه الاماميه، ص 156
3. بن يوسف علامه حلی، حسين، حسيني، سيد احمد، تبصره المتعلمین في احكام دين، انتشاران مجمع ذخائر اسلامي، قم، چاپ اول، 1383، ص 453
4. فیض، علیرضا، وقف و انگیزه های آن، فصلنامه وقف میراث جاویدان، شماره 4، ص 35
5. شهابی، علی اکبر، تاریخچه وقف در اسلام، تهران، دانشگاه تهران، 1343، ص5
6. فضل الله همدانی، رشیدالدین، سوانح افکار رشیدی، به کوشش محمدتقی دانش پژوه، تهران، کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، 1358، ص 32-36
7.لمبتون، آن كاترين سواين فورد، ملک و زارع در ایران، ترجمه امیری، منوچهر، مرکز انتشارات علمی و فرهنگی،تهران، چاپ چهارم، 1377،ج3،ص223
8. سپنتا، عبدالحسین، تاریخچه اوقاف اصفهان، اداره کل اوقاف اصفهان، 1346، ص 340- 343
9. دالمانی، هانری رنه، سفرنامه از خراسات تا بختیاری، ترجمه همايون فره وشی، انتشارات ابن سينا، تهران، 1336، ص 72-73
10. گزارش مسئولین اداره اوقاف ملک، کتابخانه آستان قدس رضوی، ص27
نجم‌الدین خوش روش
کارشناسی ارشد مرمت و احیاء بناها و بافتهای تاریخی
چکیده
وقف سنت حسنه ای است که از دیرباز به اشکال گوناگون در تاریخ بشر وجود داشته و اسلام آن را با تأکیدات خود در مسیر روشن، منطقی، هدفدار، مترقی و دقیق نهاده است. اگرچه در کتاب الهی مسلمانان، قرآن، آیه ای که بر وقف و احکام آن صراحت داشته باشد، وجود ندارد، اما اندیشمندان مسلمان از کلیت برخی مفاهیم اخلاقی که در این کتاب آسمانی ذکر شده است، چنین دریافته اند که وقف مورد تأیید قرآن کریم است و می¬توان آن را یکی از
مختصات نظام حقوقی و اقتصادی اسلام برشمرد. آن گونه که شیوۀ رفتار رسول خدا (ص) که از آن به «سنت» تعبیر می شود و یکی از منابع مهم در احکام دینی و معارف اسلامی به شمار می¬رود، نیز گواهی معتبر بر آن است.
یکی از کارکردهای مهم وقف ایجاد و حفظ بناهای تاریخی و مذهبی در سطح جامعه است. شاهکارهای مهمی که ارزش تاریخی و هنری والایی دارند با بهره گیری از وقف، ایجاد و در طول تاریخی حفظ شده اند. مقاله حاضر به بررسی سنت وقف و نقش آن در ایجاد و حفظ آثار و بناهای تاریخی و مذهبی می¬پردازد. امید است این مقاله سپاسی به ساحت مقدس واقفان نیکوکار و متدین این سرزمین باشد.
کلید واژه‌ها
وقف، بناهای تاریخی، بناهای مذهبی، بناهای عام المنفعه
مقدمه
« وقف » در لغت به معنی ایستادن و پایندگی و اصطلاحاً حبس کردن عین ملک یا مالی است که منافع آن در امور عام المنفعه مصرف شود که قاموس قرآن از آن به « حبس العین و نسبیل المنفعه» تعبیر کرده است.1 در برخی متون نیز « تحبیس الاصل و اطلاق المنفعه» آورده شده است.2 به عبارت دیگر وقف (جمع آن اوقاف) کلمه ای عربی است که در لغت به معنای محدودیت و ممنوعیت به کار می¬رود و در دین اسلام اصطلاحی است دال بر حفظ و نگهداری اموالی خاص جهت بکار گیری منافع آن در کارهای انسان دوستانه و امور خیریه به شرط آن که منافع، فقط در هدف یا اهداف تعیین شده برای آن مصرف شود. حسن بن یوسف حلی معروف به علامه حلی (648-726ق) در کتاب «تبصره المتعلمین» می¬گوید: « وقف آن است که اصل مال را نگه دارند و تا هست منافع آن را در راه خیر مصرف کنند.»3 عده¬ای نیز این تعریف را منبعث از حدیثی می¬دانند که از نبی اکرم (ص) در جواهر کلام نقل شده که فرموده: « حبس الاصل و سبل المنفعه».4 این تعریف ما را به یک ویژگی مهم در وقف که همانا استمرار و دوام باشد رهنمود می¬کند و به دیگر سخن وقف در مورد املاک و اموال ماندگاری به کار می رود که بتوان درآمدها و عایداتی از آن بدست آورد و در موارد مشخص مصرف نمود.
به نظر می¬رسد اعمال عقودی شبیه به وقف در تمام اجتماعات بشری وجود داشته است. وجود معابد در اجتماعات مختلف و تخصیص اموال و املاک به معابد،
حکایت از نوعی وقف می¬کند. مؤسسه¬های خیریه فراواني در سراسر جهان به وجود آمده و املاک و اموالی به آن اختصاص یافته و فروش و انتقال آن ملک و اشیاء نیز منع شده است.
موضوع وقف از موضوعات شاخص و مهم مباحث اجتماعی اسلام است. بخش عمده¬ای از کاخ رفیع تمدن اسلامی بر پایه¬های موقوفات استوار است. نیات واقفان خیر اندیش، هدایتگر جامعه به سوی خیر و صلاح و عامل رشد فکری و معنویت بوده است. واقفانی که از دانش اقتصادی و بهره¬وری برخوردار بودند، تیمچه¬ها، بازارها، و مراکز تجاری و تولیدی را پایه گذاری کردند و با این اقدام زمینه رونق اقتصادی و خودکفایی مسلمانان را فراهم نمودند که ما اکنون بعد از قرن¬ها شاهد استفاده از این بناهای ماندگار هستیم و از آنها بهره می¬بریم.
وقف به لحاظ مصالح عمومی گوناگون و متنوعی که از دیرباز تاکنون بر آن استوار بوده که می¬توان رایج ترین آن: تعلیم و تربیت رایگان: ( احداث مدارس و تهیه امکانات تحصیل برای جویندگان علم و دانش).
زاویه ها: مراکزی که برای تحصیل علم، عبادت و خدمت رایگان به وجود آمده و در اختیار عموم بوده¬اند.
تهیه آب و آبیاری اراضی کشاورزی و مانند آن، تأسیس کاروانسراها و آب انبارها و یخچال¬ها در مسیر کاروان¬ها و قافله¬ها، معالجه و درمان بیماران و کمک به زوار و مسافرین و تأسیس درمانگاه¬ها و بیمارستان¬ها و همدردی با فقرا و مستمندان و ... بوده است.
وجود آثار و بناهای مذهبی- ملی که از ارزش فرهنگی و هنری والایی برخوردارند، بیانگر بخشی از تاریخ و فرهنگ هر ملت در گذشته و سبب غرور ملی برای نسل حاضر و آیندگان است. بخش عمده ای از بناهای مذهبی و هنری به خصوص در جهان اسلام پیوند عمیق و محکمی با سنت وقف داشته است. به مدد بهره گیری از عواید موقوفات، بناهای مهمی همچون مساجد، تکایا، حسینیه¬ها، مزارها، مدارس علمیه و چنانچه در بالا اشاره شد بناهای عام المنفعه¬ای همچون، کاروانسراها، آب¬انبارها، یخچال¬ها، پل¬ها، درمانگاه¬ها، قنات¬ها و ... احداث، مرمت و حفظ شده¬اند که وجود موقوفاتی مهم بر بناهای مذهبی همچون مساجد، مدارس علمیه و ... خود گواهی صادق بر این مدعاست.
در پژوهش حاضر سعی بر آن است تا با بررسی بناهای تاریخی- هنری و مذهبی، به رابطه وقف در ایجاد و حفظ این آثار پرداخته شود و هرچه بیشتر این سنت حسنه در
مسیر ماندگاری این یادگارهای با ارزش از گذشتگان قرار گیرد تا آیندگان نیز بتوانند از عواید آنها بهره ببرند.
سنت وقف در ایران
وقف در ایران سابقه طولانی دارد به طوری که نذورات و وقف اموال به آتشکده¬ها از دوران باستان متداول بوده است و در دوره اسلامی نیز با تحول در شکل و احکام آن ادامه پیدا کرده است. اوقاف در ایران از زمان تصرف سرزمین ایران بدست مسلمانان عرب و در قرن اول هجری رو به گسترش و تحول نهاد.
مرحله اول توسعه وقف در ایران با تصرف سرزمین های « مفتوح العنوه» ( اراضی که مسلمانان از کفار از طریق جنگ به تصرف درآوردند ) آغاز می¬شود. زیرا اینگونه اراضی در حکم وقف است. در دوره خلفای عباسی که به عصر طلایی تمدن اسلامی شهرت دارد، رقبات موقوفه و درآمد آنها در تمام ممالک اسلامی رو به فزونی نهاد و مردم خیراندیش و امرا و وزرا و بزرگان و تجار موقوفات زیادی را برای امور عام المنفعه از خود به یادگار گذاشتند.
در دوره سامانیان، در نیمه دوم قرن چهارم تشکیلات اداری به نام دیوان اوقاف بوجود آمد که به کار مساجد و اراضی موقوفه رسیدگی می¬کرده است. قبل از آن وظیفه اداره اوقاف بر عهده قضات بوده است. از به وجود آمدن دیوان اوقاف معلوم می¬شود که در این دوره موقوفات نسبتاً فراوان بوده است. از طرفی چون مهم¬ترین منبع درآمد در این دوره زمین کشاورزی بود و رقبات موقوفه را اراضی کشاورزی تشکیل می¬دادند، لذا موقوفات از اهمیت ویژه و حیاتی برخوردار بود.
در دوره سلجوقی، نظام الملک وزیر ملک شاه، مدارس نظمیه را با استفاده از درآمد موقوفات بنیاد نهاد. با حمله مغولان به ایران وضع موقوفات آشفته می¬گردد و اشراف برخی از آنها را تصرف می¬کنند. تلاش¬های خواجه نصیرالدین توسی در دوره هلاکوخان برای سروسامان دادن به وضع موقوفات، با وجود اینکه نظارت بر آنها را خود بر عهده می¬گیرد نتیجه خوبی نمی¬گیرد و مشکلات همچنان تا زمان اسلام آوردن ایلخانان مغول ادامه پیدا می-کند. تلاش های رشیدالدین فضل الله همدانی در این زمینه بسیار حایز اهمیت است. با توجه به اینکه موقوفات در این دوره بسیار چشمگیر است و رشیدالدین فضل الله تأکید زیادی بر آن داشت، همین وسعت و اهمیت سبب ایجاد تشکیلات منظمی برای اداره موقوفات به نام حکومت اوقاف، وابسته به
دیوان قضا می¬گردد که تحت نظارت قاضی القضات عمل می¬کند که رئیس آن حاکم اوقاف بود.6
پس از این دوران ماهیت مذهبی سلسله صفویه سبب تحول نوع و مصارف موقوفات می¬گردد. در این دوره تشکیلات مستقلی برای اداره موقوفات زیر نظر «صدر» به وجود می¬آید که نمایندگانی در همه شهرهای بزرگ به نام وزیر اوقاف داشته و نظارت اوقاف برعهده آنها بود؛ که این توجه موجب گسترش کاروانسراها، رباط¬ها، تکیه¬ها، امامزاده¬ها، آب انبارها و قنات¬های وقفی در این دوره می¬گردد. در دوره صفویه موقوفات رشد و پیشرفت قابل توجهی می¬کند.7
با سقوط صفویان وضع موقوفات آشفته می¬گردد. با روی¬کار آمدن افشاریه و توجه نادر شاه به امور نظامی، وی برای تأمین مخارج نظامی، بخشی از موقوفات را ضبط می¬کند. در دوره زندیه، کریم خان زند نیز همچون صفویان می¬خواهد به موقوفات توجه نشان دهد که موفق به این کار نمی¬شود.8
در دوره قاجاریه موقوفات رو به فزونی می¬گذارد. اروپائیان که در این دوره از ایران دیدن می¬کنند، از املاک فراوان موقوفه سخن گفته¬اند؛ از جمله: هانری رنه آلمانی که در اواخر دوره سلطنت ناصرالدین شاه از ایران دیدن کرده است، می¬نویسد: « املاک بسیار وقف مساجد و مدارس و بقاع متبرکه شده است. عایدات املاک وقفی بسیار زیاد است. مخصوصاً عایدات موقوفات امام رضا (ع) که مقبره او در شهر مشهد واقع است بسیار مهم می¬باشند.»9
آنچه در تاریخ معاصر ایران دارای اهمیت خاص است تصویب قانون موقوفات می¬باشد که اداره موقوفات تا حدودی سروسامان می¬گیرد. پس از پیروزی انقلاب اسلامی و با فتوای حضرت امام خمینی (ره) در مورد وقف مبنی بر اینکه موقوفات باید در حال وقفیّت باقی مانده و بدان عمل شود تأثیر زیادی بین روستائیان که در نتیجه اصلاحات ارضی زمین¬های موقوفه را تصرف کرده بودند گذاشته است.10
وقف در بناهای تاریخی
یکی از کارکردهای وقف در جامعه اسلامی از گذشته دور تاکنون کارکرد وقف در مرمت و نگهداری بناهای تاریخی مذهبی و عام المنفعه است. ابعاد نگهداشت بناهای با ارزش تاریخی در جوامع اسلامی بسیار گسترده است. وقف به عنوان یک منبع مستمر مالی، پشتوانه مردمی داشته و چه بسیار مساجد، مدارس، و... از طریق وقف ایجاد، مرمت،
بازسازی و نگهداری شده اند و بسیاری از مردم با استفاده از درآمدهای اوقاف توانسته¬اند به شهر و آبادی خود رونق و پیشرفت بخشند و از طریق نگهداری این یادگارهای با ارزش بهترین شاهکارهای خود را به جهانیان معرفی نمایند.
همانطور که در مباحث قبل اشاره شد و همچنین بررسی¬های به عمل آمده؛ رابطه وقف در ایجاد و نگهداری بناهای تاریخی به دو بخش بناهای تاریخی مذهبی و عام المنفعه تقسیم می¬شود که این دو محور هر کدام جداگانه بطور مختصر مورد بحث قرار می¬گیرد.
1- بناهای تاریخی مذهبی
بینش اسلامی در آغاز و بیش از همه، عنصر مشخص و با اهمیت مسجد را به عنوان مرکز مذهبی- سیاسی در دل شهر دارد. این عنصر و پدیدۀ چشمگیر شهرهای اسلامی غالباً در مرکز بافت هر شهر و آبادی قرار گرفته¬اند.
مدارس علمیه که مقر غالب آنها در مرکز شهر و در حوالی مسجد جامع و زیارتگاه های مذهبی سازمان یافته است از دیگر بناهای با ارزش به شمار می¬روند که غالباً بخشی از موقوفات صرف احداث، تعمیر و مرمت و امور فرهنگی و علمی این مدارس می¬شده است.
یکی دیگر از بناهای تاریخی- مذهبی زیارتگاه¬ها هستند که غالباً به موقوفات اتکا دارند که نقش¬های گوناگونی از قبیل نقش زیارتی، سیاحتی، آموزشی و عبادی ایفا می¬کنند. البته باید اشاره کرد زیارتگاه¬ها به دلیل دلبستگی اعتقادی که عامه بدانها دارند، از نظر دست یابی به اعتبارات عمرانی و نوسازی و مرمت به طور طبیعی خودکفایند و موقوفات، بیشتر آنها را جهت حفظ و گسترش پشتیبانی می¬کند.
با اشاره به بناهای مذهبی که غالباً به موقوفات اتکا دارند لازم است که بدانیم در بیشتر موارد افراد توانا و خیر املاک و زمین¬های مزوعی خود را وقف این اماکن می¬کنند و درآمدهای حاصل از این املاک بطور کل یا بصورت سهم صرف تعمیر و نگهداری و تهیه ملزومات و گسترش آنها می¬شود.
در بیشتر موارد حتی بناهای عام المنفعه ای بوجود می¬آیند که قسمتی از سهم درآمد حاصل از این بناها صرف هزینه های مرمت و نگهداری بناهای مذهبی می¬شوند که از جمله می¬توان به قنات¬ها، کاروانسراها، حمام¬ها، آب انبارها و ... اشاره نمود. در کنار بیشتر اماکن مذهبی که در شهرها واقع شده اند قسمتی تجاری وجود دارد که به صورت
مغازه¬های موقوفه هستند که اجاره بهاء این املاک همچون عوایدات موقوفه دیگر صرف نگهداری بناهای مذهبی و همچنین ترویج و نشر فرهنگ اسلامی در مدرسه¬های علمیه واقع در بیشتر این اماکن مذهبی همچون مسجد- مدرسه همجوار می¬گردند.
2- بناهای عام¬المنفعه
« قنات» به عنوان یک پدیده تکنولوژیکی- فرهنگی نقش مؤثری در عمران و احیای مناطق خشک داشته است. در گذشته بخش اعظم مناطق مرکزی ایران به وسیله قنوات آبیاری می¬شده است و به مدد بهره¬گیری از این ابتکار زمینه¬های تمدن و شهرنشینی را در منطقه ای فراهم ساخته است.
قنات¬ها که از شگفتی¬های هنر و معماری ایرانیان به شمار می¬روند، سهم عمده مالکیت آنها مربوط به مالکیت وقفی است و بیشتر آنها وقف اماکن مذهبی از جمله مساجد، حوزه¬های علمیه و امامزاده¬ها می¬شدند که قسمتی به صورت درآمد که صرف نگهداری قنات و قسمتی دیگر صرف اماکن مذهبی می¬شدند. در بیشتر موارد نیز آب قنات وقف می¬شد به طوری که از آب حاصل از قنات ها برای اماکن مذهبی، بناهای عام¬المنفعه و همچنین آبیاری مزارع استفاده می¬نمودند.
آب انبارها از دیگر بناهای عام المنفعه موقوفه هستند که بیشتر آنها همچون قنات ها در بخش مرکزی ایران بنا گردیده¬اند. این بناهای با ارزش تاریخی که اکنون نیز تعداد زیادی از آنها مورد استفاده عموم قرار می¬گیرد، ماندگاری و پابرجایی خود را مدیون املاک و عوایدات موقوفه در جهت مرمت، تعمیر و نگهداری آنها هستند.
کاروانسراها، حمام¬ها، بازارها، یخچال¬ها، آسیاب ها، پل¬ها، سقاخانه¬ها، تکیه¬ها و ... از جمله بناهای عام المنفعه¬ای هستند که این بناها نیز همچون سایر بناهای دیگر البته نه تمام آنها، املاکی وقف آنها گردیده است که درآمد حاصل از آنها صرف نگهداری این بناها می¬گردد که این وقف نامه¬ها در کتیبه¬ها، اسناد، لوحه¬های سنگی، آب نامه¬ها و ... بر بناها نصب گردیده¬اند یا در مراکز اسناد و اداره اوقاف نگهداری می¬شوند.
نتیجه گیری
وقف یکی از برترین و پردوام ترین مظاهر احسان و نیکوکاری به مردم و خدمت به همنوعان و کمک به مصالح
جامعه و تنظیم امور فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی است.
وقف که در آن اصل مال می¬ماند و منافع و عواید آن در امور عامل المنفعه مصرف می¬شود کار نیکی است که تا به حال توانسته است در ساماندهی و پابرجایی بناهای با ارزش تاریخی و به موازات آن جامعه و زندگی فردی و اجتماعی، نقش فراوانی داشته باشد.
با توجه به کارکردهای مثبت وقف در جامعه، ضروری است که از طریق تدوین یک سیاست اصولی و برنامه ریزی شده از سوی دولت به منظور شکوفایی وقف در جامعه، زمینه احیای این سنت حسنه و نبوی را فراهم آورد. این امر مستلزم تلاش همه دستگاه¬های اجرایی کشور است و از همه مهم¬تر، عمل مسئولان به وقف به عنوان الگو می¬تواند در گرایش و سوق¬دهی مردم در عمل به وقف مؤثر باشد و هرچه بیشتر ترویج فرهنگ وقف در جامعه حاکم گردد.
امید است با همکاری اداره کل اوقاف و سازمان میراث فرهنگی کشور هرچه بیشتر موقوفات حاصل در مرمت و نگهداری این بناهای تاریخی با ارزش استفاده گردد و کارکرد مثبت وقف باعث آبادانی و شکوفایی این سرزمین گردد.
فهرست منابع
1. فرشی، سید علی اکبر، قاموس قرآن، انتشارات دارالكتب الاسلاميه، جلد7، ص 236
2. نجم الدين جعفر بن حسن حلی، ابوالقاسم، المختصر النافع في فقه الاماميه، ص 156
3. بن يوسف علامه حلی، حسين، حسيني، سيد احمد، تبصره المتعلمین في احكام دين، انتشاران مجمع ذخائر اسلامي، قم، چاپ اول، 1383، ص 453
4. فیض، علیرضا، وقف و انگیزه های آن، فصلنامه وقف میراث جاویدان، شماره 4، ص 35
5. شهابی، علی اکبر، تاریخچه وقف در اسلام، تهران، دانشگاه تهران، 1343، ص5
6. فضل الله همدانی، رشیدالدین، سوانح افکار رشیدی، به کوشش محمدتقی دانش پژوه، تهران، کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، 1358، ص 32-36
7.لمبتون، آن كاترين سواين فورد، ملک و زارع در ایران، ترجمه امیری، منوچهر، مرکز انتشارات علمی و فرهنگی،تهران، چاپ چهارم، 1377،ج3،ص223
8. سپنتا، عبدالحسین، تاریخچه اوقاف اصفهان، اداره کل اوقاف اصفهان، 1346، ص 340- 343
9. دالمانی، هانری رنه، سفرنامه از خراسات تا بختیاری، ترجمه همايون فره وشی، انتشارات ابن سينا، تهران، 1336، ص 72-73
10. گزارش مسئولین اداره اوقاف ملک، کتابخانه آستان قدس رضوی، ص27
