بازمهندسي فرآيندآموزش¬وپرورش¬شهروندان، ابزار نهادينه¬سازي¬فرهنگ¬¬وقف
بهروزصاحب¬زاده- مدرس آموزش¬علوم - مراكزتربيت¬معلم شهيدمطهري- استان سيستان¬وبلوچستان- زاهدان
زهره¬افشاري- مدرس¬ فلسفه¬ي¬اخلاق - مركزتربيت¬معلم رسالت- استان سيستان¬وبلوچستان- زاهدان
كليدواژه:
¬الگوي¬عملي- نهادينه¬سازي¬- مهارت¬هاي¬شهروندي- نگرش¬اجتماعي،¬فرهنگي¬وقف- نهادآموزش-وپرورش- فرآيند تعليم¬وتربيت- شهروندان ميهن اسلامي.
مقدمه:
دنيايي¬هزاره¬ي¬سوم، دنياي¬گسترده، متنوع، درهم¬پيچيده، درهم¬تنيده، شتابان و نابوده¬كننده¬ي¬ بسياري از معيارهاوارزش¬¬هاي فرهنگي¬متعالي در زندگي روزمره¬ي¬فردي¬واجتماعي¬¬شهروندان دهكده¬ي¬جهاني است.
به منظور توانمندسازی شهروندان و توسعه و تعالي¬همه¬¬جانبه وموثرآنان در دنياي¬متنوع و پرتلاطم هزاره، باید آنها را با ايجاد فرصت‌هاي¬متنوع، متعدد و متناسب¬آموزشي¬وپرورشي با ابعاد مختلف سواد در مقولات گوناگون آشنانموده، تا بتوانند با استفاده از دانش¬هاي توليدشده و مهارت¬ها و نگرش¬هاي¬علمي- اجتماعي دیدگاه وسیعی به مسائل¬جهان داشته و قدرت تجزيه¬وتحلیل¬مسائل و توان همكاري¬وهمياري در انجام امورمختلف جامعه را کسب¬نمایند.
درعصرحاضر الگوهاي¬زندگی¬فردي و اجتماعي¬شهروندان¬جوامع¬بشري بسیارمتنوع و پیچیده شده، با توسعه¬ي¬سرسام¬آور و فراگير علم وتكنولوژي علمي به ويژه در عرصه¬ي¬ارتباطات و صنعت ديجيتال، ساكنين¬جوامع¬مختلف به ويژه جوامع داراي ساختارها، فرهنگ¬ها وارزش¬هاي¬سنتي درحال¬گذار از دنياي-بومي به دهكده¬ي¬جهاني، در زندگی فردی¬واجتماعی¬خود با چالش‌های روزافزونی در مقوله¬هاي مختلف علم وتكنولوژي علمي، فرهنگ¬فردي وعمومي و مسائل¬اجتماعي، دين و رفتارهاي¬ديني، اخلاق و ملاك-ارزش¬اخلاقي و... مواجه هستند. شهروندان جوامع¬بشري به¬ويژه ساكنين جوامع درحال¬توسعه، برای رویارویی با این چالش¬¬هاي¬شتابان نیاز به دانايي و اطلاعات¬وسيع، عميق و بنيادين، مهارت¬هاي¬علمي و نگرش¬ها و ارزش¬هاي علمي – اجتماعي فراگير و موثر دارند. آنها بايد آموزش ببينند و پرورش يابند تا با تكيه بر دانايي¬ها، مهارت¬ها و ارزش¬هاي فرهنگي- اجتماعي خود، بتوانند به¬عنوان يك¬شهروند مسئول، به رشدوتعالي¬دائمي¬خود و توسعه¬ي¬پايدار و همه¬جانبه¬ي¬جامعه بيانديشند و بيانجامند.
از جهتي فرهنگ¬ارزشي¬وقف با¬معناي عام ايثار و ازخودگذشتگي در ابعاد مختلف مادي(وقف در معناي¬خاص و موردنظر) و در بعد متعالي و الهي ايثار و ازخودگذشتگي¬معنوي به¬عنوان يك فرهنگ¬ارزشي و رفتاراجتماعي با انگيزه¬هاي¬ديني-¬ آسماني و بنيان¬هاي كهن ميهني، يك هنجار ارزشي در ميان شهروندان ميهن اسلامي است كه بايد به معرفي، آموزش¬وپرورش هرچه گسترده¬تر آن در سطح جامعه¬ي¬در حال تعالي وتوسعه¬ي¬ايراني¬انديشيده¬شود.
بحث و گفت¬وگو:
صاحب¬نظران علوم¬اجتماعي، توسعه در جوامع¬مختلف را متاثر از عوامل چهارگانه¬¬¬ي¬منابع¬طبیعی¬موجود در محیط؛ سرمایه¬های¬مادی¬ومعنوی¬جامعه؛ فناوری¬های¬صنعتی و منابع¬انسانی در اختيار جامعه می¬دانند. در این میان، مهم¬ترین عامل توسعه¬وتعالی¬¬جوامع¬انسانی¬؛ نیروی¬انسانی¬پرورش¬يافته، فرهيخته، کارآمد و متخصص است. جوامعی¬ می¬توانند از رشدوتعالي¬کافی¬وموثر برخوردارباشند که سرمایه¬های¬انسانی یا دارایی¬های¬فرهنگي و معنوی¬خود را به¬طور مطلوب پرورش¬داده و شکوفانموده و نقدنمایند.
کنفسیوس، فیلسوف¬نامی چین در 500 سال قبل¬ازمیلاد¬مسیح(ع) می¬گوید: اگر برنامه¬ي¬ یک¬ساله دارید برنج بکارید و اگر برنامه¬ي¬ ده¬ساله دارید درخت بکارید و اگر برنامه¬ي¬ صدساله دارید آدم تربیت کنید(نقل از فقيهي،رئوف 1378)، كودكان¬ونوجوانان، به¬عنوان مخاطبين¬اصلي فعاليت¬هاي¬¬انسان¬سازي در ¬نظام¬تعليم-وتربيت با در نظرگرفتن اين¬كه آينده¬سازان جامعه¬هستند و با در نظرگرفتن اين¬كه آموزش¬وپرورش مي¬تواند از طريق¬تعليم و تعالي اين گروه از اعضاي¬خانواده در كلاس¬هاي¬آموزشگاهي¬خود، به آموزش¬وپرورش غيرمستقيم اما موثر ساير اعضاي¬خانواده به¬ويژه در معرفي، توسعه و نهادينه¬سازي¬فرهنگ¬وقف در خارج از آموزشگاه بپردازد، از گروه¬هاي¬¬هدف¬انساني ويژه در توسعه¬ي¬فرهنگ¬وقف در سطح جامعه هستند.
در نظام¬ سنتي¬تعليم¬وتربيت¬جاري¬ در كشورايران، مسئوليت¬ووظيفه¬ي¬عناصر و مشكله¬هاي¬اصلي نظام تعليم¬وتربيت شهروندان¬جامعه، شامل اهداف¬آموزشي¬وپرورشي مصوب¬ توسط دست¬اندركاران ¬نظام¬تعليم-وتربيت، محتواي¬آموزشي¬وپرورشي تدوين¬شده در كتب¬درسي¬مختلف در پايه¬هاي¬مختلف¬ در مقاطع¬مختلف-تحصيلي، روش¬ها و مدل¬هاي¬¬مورداستفاده در ارائه¬ي¬محتواي¬آموزشي¬قصدشده به دانش¬آموزان به¬منظور تحقق¬¬اهداف¬آموزشي¬وپرورشي، معيارها و شيوه¬هاي¬ارزشيابي¬پيشرفت¬تحصيلي¬دانش¬آموزان برمبناي¬توانائي-هاي¬شغلي¬و¬حرفه¬اي¬ معلمين¬ومربيان، بر شناسايي، آموزش¬وپرورش، شكوفايي¬ استعدادهاي¬خدادادي¬¬دانش-آموزان در حيطه¬هاي¬¬مختلف¬تربيتي و در نتيجه آموزش¬وپرورش شهروند فارغ¬التحصيل در مقاطع¬مختلف-آموزشي در اين نظام است.
نگاهي¬به سرفصل¬اهداف نظام¬آموزش¬وپرورش¬جمهوري¬اسلامي¬ايران(رأي¬صادره¬ در ششصدوچهل-وهفتمين جلسه¬ي¬شوراي¬عالي آموزش¬وپرورش مورخ¬29/2/1379) كه در اين نظام¬ باعنوان كلي تربيت در حيطه¬هاي¬ تربیت¬دینی– اخلاقی، تربیت¬سیاسی– اجتماعی، تربیت¬فرهنگی– هنری، تربیت¬علمی – فناورانه و تربیت اقتصادی– حرفه¬ایی به تفكيك مقاطع آموزشي(ابتدايي- راهنماي- متوسطه) در راستاي رسالت و مأموريت آموزش¬وپرورش و جهت‌دهي به رشد همه‌جانبه¬ي¬دانش‌آموزان بر پايه¬ي¬ تعاليم و دستورات دين-مبين اسلام، تعيين¬شده، نشانه¬هايي¬موثر از ابعاد مختلف، متنوع¬ و متعالي¬دين¬مبين¬اسلام هم¬چون سنت¬متعاليه-ي¬وقف در تببين اهداف آموزش¬وپرورش در تربيت درحيطه¬هاي¬ديني و حتي فرهنگ¬بومي¬¬متعالي، پيشينه-ي¬اجتماعي¬غني اريايي ازجمله فرهنگ¬هاي¬ارزشي و رفتارهاي¬اجتماعي¬متعالي هم¬چون ازخودگذشتگي و ايثار، كه در سرتاسر ادبيات¬فارسي جاري¬است و به¬عنوان يك ارزش¬والاي¬اجتماعي، همواره ايرانيان بر اين اساس جان¬فشاني¬ها نموده¬اند، نشانه¬هاي از فرهنگ متعالي ايثار،ازخودگذشتگي بومي تدوين اهداف¬تربيتي در حيطه¬هاي فرهنگي و اجتماعي تعريف¬شده براي اجرا در مقاطع¬مختلف آموزشي در نظام تعليم¬وتربيت-ايران ديده¬نمي¬شود.
فراتحليل نتایج¬ جمع¬بندی نظرات متخصصین¬وکارشناسان¬آموزش¬وپرورش درخصوص ميزان¬موفقيت آموزش¬وپرورش استان¬سیستان¬وبلوچستان( به¬عنوان نمونه¬ي¬دردست¬رس مطالعاتي) از نظر تربیت¬دینی براساس اهداف تربیت¬دینی در دوره¬های ابتدایی، راهنمایی و متوسطه در سطح استان سیستان¬وبلوچستان، به شرح جداول زير است(صاحب¬زاده،1385).
جدول1: جمع¬بندي¬نظرات¬کارشناسان ¬درخصوص¬ ميزان موفقيت آموزش¬وپرورش¬استان¬سيستان¬وبلوچستان¬
درتربیت¬دینی¬دانش¬آموزان.
درصدموفقیت
مقطع خيلي زياد تا زياد خيلي كم تا كم
تعداد درصد تعداد درصد
آموزش و پرورش ابتدایی 116 4/57 86 6/42
آموزش و پرورش راهنمایی 124 5/72 47 5/27
آموزش و پرورش متوسطه 25 6/15 134 4/84
عمل کرد كلي تربيت¬ديني 265 8/49 267 2/50
این جدول(جدول1) نشان می¬دهد از دیدگاه متخصصین و کارشناسان تعلیم¬وتربیت میزان تحقق اهداف تربیت¬دینی تنها در عمل¬کرد دانش¬آموزان راهنمائی استان سیستان¬وبلوچستان درحد قابل¬قبول بوده، از دیدگاه جمعیتی كمتراز50% از کارشناسان¬میزان تحقق اهداف تربیت¬دینی در عمل¬کرد دانش آموزان استان در حد خيلي¬زياد تا زياد بوده¬است كه با توجه به معيارآماري 60% ، ميزان قابل¬قبولي براي موفقيت آموزش¬ پرورش در تربيت¬ديني دانش¬آموزان نبوده، این جدول نشان¬می¬دهد که میزان موفقیت آموزش¬و¬پرورش در تربیت¬دینی دانش¬آموزان در مقطع متوسطه به¬شدت کاهش يافته، هرچند به استناد مصوبه¬ي¬اهداف¬آموزش-وپرورش در اين حيطه¬ي¬تربيتي، آموزش¬وپرورش رفتار¬هاي متعالي ايثار و ازخودگذشتگي و در معناي-خاص¬آن فرهنگ وقف، آموزش¬وپرورش¬مفغوده در نظام تعليم¬وتربيت ايران¬می¬باشد، با اين همه فرآيند آموزش¬وپرورش در سطح جامعه، در ابعاد ديگر تربيت¬ديني نيز موفقيت¬موثري را كسب ننموده¬است.
در بررسي محتواي¬آموزشي كتب¬درسي ديني، علوم¬اجتماعي وحتي كتب¬درسي¬ادبيات¬فارسي ردپايي از معرفي، آموزش¬وپرورش، توسعه¬وتعالي فرهنگ¬متعالي¬وقف در فرآيند تعليم¬وتربيت شهروندان ميهن-اسلامي، با آن سابقه¬ي¬عظيم¬ ازخودگذشتگي¬هاي¬تاريخي¬ايرانيان و پيشينه¬ي¬ديرين وقف در ميان ايرانيان ديده¬نمي¬شود.
حاكم¬بودن جريان¬آموزش¬وپرورش¬سنتي، تدريس بااستفاده از سخنراني¬هاي¬موظف و مزدگيرانه، در محدوده¬هاي¬زماني¬معين، كه حتي اين نيز، عموما از سروته آن زده مي¬شود! به¬دور از فرهنگ¬ايثار و وقف جايي براي آموزش¬وپرورش فرهنگ¬وقف چه در بيان عام¬وكلي و چه در توصيف¬تخصصي¬تر آن در ميان دانش¬آموزان نگذاشته، حتي در الگوهاي مديريتي¬آموزشگاهي، جايي¬كه به عنوان يك مرجع موثر، دانش-آموزان بسياري از رفتارهاي¬اجتماعي¬خود را از مديران و مسئولين آموزشگاه و آموزش¬وپرورش الگوبرداري¬مي¬كنند، كمترنشان¬هايي از فرهنگ¬وقف حتي در بيان¬عام¬آن ¬ديده¬مي¬شود.
سيستم¬سنتي ارزشيابي¬پيشرفت¬تحصيلي¬دانش¬آموزان كه در نظام فعلي¬تعليم¬وتربيت در كشور ما جاري¬و ساري¬هستند، ارزشيابي عددمدار و نمره¬محور، ارزشيابي ورقه¬اي و حافظه¬مدار، ارزشيابي جديدا مدشده¬ي¬ استفاده از منابع¬غيردرسي موجود در بازار پول و.... نه تنها زمينه¬هاي¬رشد و تعالي فرهنگي، اجتماعي، ديني و اخلاقي دانش¬آموزان را آموزش¬وپرورش¬ نمي¬دهند، حتي زمينه¬هاي¬واقعي رشد و پيشرفت¬تحصيلي¬آنها را با حفظ¬كردن انديشه¬ها، نه انديشيدن، نابودنموده، آنها رفتار¬هايي¬غيرهنجار هم¬چون خودخواهي، تقلب، دروغ، رقابت غيرحرفه¬اي و... را مي¬¬آموزد و پرورش مي¬دهد.
هرچند خيرانديشان، خيرين و دل¬سوزان زيادي براي رشد و بالندگي آموزش¬وپرورش كشور تلاش-كرده و مي¬كنند........،آموزش¬وپرورش توانایی ندارند دانش¬آموزان را جذب علم¬ودين كنند. بنابراين در مدارس ما خبري از تربيت¬واقعي وجودندارد(بهرام¬پور،1383).
حضرت¬امام¬خميني(ره) مي¬فرمايند: اساس¬عالَم، در تربيت¬انسان است. حضرت¬ايشان وظيف و رسالتانبيا را تربيت¬ و تعالي¬انسان بيان نموده، در ارائه¬ي¬الگوي عملي براي بازمهندسي نظام¬تعليم¬وتربيت در سطح جامعه مي¬فرمايند: تربيت، بايد تربيت¬قرآني باشد. و اين به ان معناست كه انسان قرآني، انسان متعالي و توسعه¬يافته با غناي فرهنگي از ارزش¬هاي آسماني است.
در جهان¬امروز سرمایه‌های¬انسانی محور توسعه¬وتعالي¬پایدار جوامع¬بشري درکشورها هستند. نیروی-انسانی آموزش¬ديده و پرورش¬يافته، داراي غناي آسماني، فرهنگ متعالي ميهني و ارزش¬هاي هنجار اجتماعي، اثربخش و کارآمد در هر کشور محصول نظام تعلیم¬وتربیت آن کشور می‌باشد. نظام آموزشی اثربخش و کارآمد است که انسان هایی کارآمد تربیت می‌کند. آموزش و پرورش از جمله دستگاه هایی است که کار اصلی آن شناسایی و شكوفا نمودن استعدادهاي خدادادي کودکان، نوجوانان و جوانان و ايجاد فرصت هاي مناسب آموزشي و تربيتي براي آماده¬ساختن آنان برای زندگی همراه با خوشبختی و نیل به حیات معقول، مترقي و سعادتمند فردي و اجتماعي است.
درست است که آگاهی ژرف درباره ی گذشته به ما درس هایی زیبا می‌آموزد یا به سخن دیگر گذشته چراغ راه آینده است اما ژرف کاوی هر چه بیش¬تر گذشته ، وقتي پسنديده و مطلوب است كه به ارائه¬ي راه حل‌های تغییر در آینده بيانجامد. زیرا تغییر درگذشته از دست¬رس¬ما خارج¬شده و فرصتی برای تحول آن چه حال نامیده¬می‌شود باقی¬نمانده است! از این¬رو تنها دیدگاهی خواهد¬توانست آینده‌ای متفاوت به¬ارمغان آورد که به تعبیر مولاعلی(ع) به استقبال آینده برود و نگاه به آینده را چراغ¬راه¬خود قراردهد. از اين¬رو لازم است كه ساختن و ترسيم خصوصيات و ويژگي¬هاي¬آینده و انسان¬آينده را با بازمهندسي¬نظام-ناكارآمد تعليم¬وتربيت جامعه هم¬اكنون طراحي¬نموده و با تربيت انسان¬آرماني توسعه و تعالي و ساختن¬ را از هم¬اکنون آغازکنیم.
توسعه¬و کیفیت بخشی¬سواد، وظيفه¬ی اساسی آموزش¬وپرورش است. آموزش¬وپرورش کانون اصلی تعلیم¬وتربیت، پایگاه¬دانایی و مظهر فرهنگ و تمدن بشری است. این نهاد مهم اجتماعی به¬دلیل نقش رسالت عظیمی که در ارتقاء و رشد فرهنگ و تربیت¬اجتماعی و تسهیل امر جامعه¬پذیری کودکان و نوجوانان بر عهده دارد همواره مورد توجه¬خاص كارشناسان مسائل¬اجتماعی بوده¬است.
تربيت¬ و توليد نیروی¬انسانی متعالي، کارآمد، متعهد، متخصص و توانمند، به عهده¬ي سیستم و نظام تعلیم¬وتربیت¬جامعه است که خود باید اهداف، برنامه و طرح¬مشخص و دانش و توانایی و تخصص¬لازم برای ارائه¬ی تعلیم¬وتربیت موثر و زمینه¬ساز توسعه را داشته¬باشد. توسعه¬وتعالي انسان و جامعه، نیاز به آموزش و پرورش كارآمد و توانمند و موثر دارد. به¬عبارت دیگر لازم¬است آموزش¬وپرورش در ارائه¬ی خدمات¬گوناگون¬خود به شهروندان¬جامعه موفق¬عمل¬نمايد.
امروزه به¬همان اندازه که کارکردهای آموزشی¬وپرورشي وسیع¬تر شده، توقعات جوامع نیز از این نهاداجتماعی افزایش یافته¬است. بدین معنا که از آموزش¬وپرورش و عناصر تعليم¬وتربيت شامل اهداف آموزشي¬وپرورشي، محتواي¬آموزشي¬ وپرورشي، روش¬هاي¬اموزشي¬ وپرورشي، الگوهاي¬ارزشيابي¬ پيشرفت-هاي¬آموزشي وپرورشي و مهارت¬ها وتوانايي¬هاي كارگزاران آموزشي وپرورشي به¬ويژه در آخرين و موثرترين حلقه¬ي ¬¬تعليم¬وتربيت،يعني درآموزشگاه¬ها انتظار می¬رود علاوه بر گشودن¬دريچه¬هایی به¬سوي شناخت¬های کلی که ذهن دانش¬آموزان را بر روی جهان پیرامون بازمی¬کند، آنان را قادر سازد تا در زندگی اجتماعی و فردي نقش و پایگاه واقعی و شایسته¬ي خود را بازیابند.
¬براي ¬توسعه¬ و تعالي¬انسان¬ و جامعه¬ي¬انساني، فرهنگ¬سازي¬ و نهادينه¬سازي¬فرهنگ¬هاي¬متعالي در مقولات¬ مختلف¬، در عصر خردورزي ¬و دانایی¬محوري، بیشترین تأکید بر فراهم¬نمودن فرصت¬ها، موقعيت-ها، زمنينه¬ها وابزارهاي¬متنوع، متعدد ومتناسب يادگيري است تا با شناسايي، آموزش¬وپرورش، شكوفايي¬ و توسعه¬وتعالي استعدادهاي¬خدادادي¬شهروندان¬جوامع¬بشري در مقولات¬مختلف سواد، فرايند آموزش¬وپرورش بازمهندسي¬شده، به توليد و پرورش شهروند توسعه¬يافته و متعالي بيانجامد.
سواد به معناي قابليت¬ها و توانمندي¬هاي متعدد و گوناگون شهروندي است كه در دنياي پر هياهوي هزاره¬ي¬سوم هر شهروندي براي زندگي سعادتمند به آن نياز دارد( شيفر، 2003). از اين¬رو بايد در تبيين ويژگي¬هاي انسان¬متعالي، به ويژگي¬هایی اساسي¬انسان دركنار آموزه¬هاي¬آسماني هم¬چون شهروند، توانایی¬ها و نيازهاي¬¬شهروندي، آموزه¬هاي¬ديني و اخلاقي¬جامعه، آموزه¬هاي¬ملي، ميهني¬وقومي جوامع¬بشري، آموزه¬هاي-جهاني و بين¬المللي در هزاره¬ي¬دانايي و... توجه¬نمود.
متخصصان¬جهاني تعليم¬وتربيت بر اين باورند كه هدف¬هاي¬آموزشي نظام تعلیم¬¬وتربیت در هر جامعه-ای از نيازهاي¬شهروندان و جامعه¬ي¬شهروندي¬ در زمان حال و در آینده¬¬نگری¬علمی منشاء مي‌گيرد. در این-صورت اولا" شهروندان و جامعه¬ي¬شهروندي¬نيازهاي آموزشی¬¬وپرورشی متنوع¬ومتعددي در حيطه¬ي-نيازهاي¬¬فردي، نيازهاي¬اجتماعي و حتی نيازها و درخواست¬هاي¬جهانی دارند. ثانیا" نیازهای¬شهروندان و نیازهای¬جامعه¬ی¬شهروندی با توسعه¬ی¬علم و تکنولوژی¬هاي¬¬علمی و هم¬چنین توسعه¬ی¬توانایی¬های¬شهروندی و... تغییرمی¬کند، توسعه¬می¬یابد و متحول¬ومتنوع می¬گردد.
امروزه با توسعه¬وتعالي انسان، فرهنگ¬هاي¬انساني و جوامع¬بشري، توسعه¬ي¬روزافزون¬علم وتكنولوژي-هاي علمي و تغييرات اساسي در ساختارهاي¬ظاهري جوامع و نهادينه¬شدن اين تغييرات در فرهنگ-اجتماعي¬جوامع¬بشري، توانایی¬ها و ويژگي¬هاي¬انسان¬متعالي با چشم¬انداز توسعه¬وتعالي¬همه¬جانبه¬ي¬¬شهروند باعنوان سواد در حيطه¬هاي سوادمعنوي يا سواد ديني– اخلاقي؛ سواد ميان¬فرهنگي يا سوادجهاني، سوادسياسي- اجتماعي؛ سوادفرهنگي- هنري، سوادعلمي؛ سواداقتصادي¬- حرفه¬اي؛ سوادفنآوری، سوادبهداشتي و سوادزيست– محيطي(آرچر، 1998) تبيين¬می¬گردد.
سوادمعنوي يا سوادديني - اخلاقي به مجموعه¬اي از توانمندي¬ها و قابليت¬هاي ضروري در عرصه¬ي ديني و اخلاقي است كه در آن به مسائلي هم¬چون ايمان و باورهاي¬ديني، كرامت و عزت¬نفس، تعالي-اخلاقي و تعديل عواطف و خودشناسي و ... پرداخته¬مي¬شود.
سوادسياسي به مجموعه¬اي از دانش¬ومهارت و تعهدات¬ضروري اشاره¬مي¬كند كه براي آگاهي و عمل-كرد سياسي موثرضروري است( برن، 1993) به¬عبارت ديگر توانایی درك¬وفهم و تجزيه¬وتحليل¬مسائل-سياسي در سطح¬ملي و فراملي و توانایی انجام¬تصميمات و پيش¬بيني در اين زمينه را سوادسياسي مي¬گويند. در اين سواد به مقوله¬هایی هم¬چون درك¬وفهم¬سياسي، منافع¬ملي، انديشه¬ورزي¬سياسي، وحدت و تفاهم¬ملي، استقلال¬ملي، دفاع و مقاومت، عزت و اقتدارملي و مشاركت¬سياسي و ....... پرداخته¬مي¬شود.
سواداجتماعي به توانایی درك¬وفهم مسائل¬اجتماعي، چگونگي زندگي¬اجتماعي، هم¬زيستي و پاس-داشت نظامات¬اجتماعي و.... اشاره¬مي¬كند(پرايور،2000). دارنده¬ي¬سواداجتماعي شخصي¬است كه آماده¬ي-زندگي¬بهره¬ور به¬مثابه يك شهروند سازگار با تغييرات سريع در حوزه¬ي دانش و تكنولوژي، گوناگوني-باورها و ارزش¬ها و ... را دارد. در اين سواد، قانون¬گرایی، مسئوليت¬پذيري، بردباري¬وتحمل، درك¬وفهم-اجتماعي، مشاركت¬اجتماعي¬، قابليت¬جنسيتي، وفاق¬وهمدلي، عدالت¬اجتماعي، پاس¬داشت ارزش¬هاي-اجتماعي، مهارت¬هاي¬ارتباطي و تحول¬گرایی اجتماعي و ... موردنظر هستند.
سوادفرهنگي- هنري به¬ميزان و درجه¬ي آشنایی فرد با مفاهيم و مسائل فرهنگي¬وهنري كه در يك-جامعه مهم و برجسته تلقي مي¬شوند، اشاره¬مي¬كند( NCREL,2005). در اين سواد، مقولاتي هم¬چون درك-وفهم فرهنگي¬وهنري، حفظ و توسعه¬ي ميراث¬فرهنگي¬وهنري، وحدت¬وكثرت هنري، زيبايي¬شناسي و ذوق¬هنري، هويت¬ملي¬هنري و ارزش¬هاي¬فرهنگي و هنري و ..... موردنظر هستند.
سوادعلمي عبارت از دانش¬ودرك مفاهيم¬وفرآیندهاي موردنياز براي تصميم¬گيري در امورشخصي و مشاركت در امورمختلف¬است(آكادمي¬ملي¬علوم، 1995) قابليت¬هاي پرسش¬گري، پژوهش و يافتن پاسخ براي پرسش¬هاي برخاسته از كنجكاوي درخصوص زندگي¬روزمره را سوادعلمي مي¬گويند. در اين تعريف دانش و اطلاعات موردنياز، مهارت¬هاي علمي و نگرش¬هاي علمي نيز مورد توجه¬¬بوده،هستند. در اين نوع از سواد مقولاتي هم¬چون تفكر علمي- منطقي، دانش پايه¬وعمومي، كنجكاوي¬علمي¬ و پرسش¬گري، تفكرانتقادي، خلاقيت، خودآفريني، آینده¬نگري و برنامه¬ريزي، درك مفاهيم زبان و ادبيات، يادگيري¬مادام العمر و منش¬هاي تفكر يا گرايش¬به¬عمل و ..... موردتوجه هستند.
سواد ميان¬فرهنگي¬(جهاني) به توانایی درك¬وفهم شباهت¬ها و تفاوت¬ها در رسوم، ارزش¬ها و باورهاي¬فرد از فرهنگ¬خود و سايرفرهنگ¬ها اشاره دارد. شخصي¬كه سواد ميان¬فرهنگي دارد به¬روشني از نحوه¬ي¬تعامل و اثرپذيري متقابل¬رفتار و كردارخود و سايرين از باورها، ارزش¬ها و حساسيت¬هاي فرهنگي-مردم سايرملل آگاهي داشته و به¬مسائلي هم¬چون تبعيض، نژادپرستي، پيش¬داوري و رفتاركليشه¬اي¬ يا قالبي و .....حساس¬است ( بيوپره،2000). در اين نوع سواد، آموزه¬هایی هم¬چون درك¬وفهم ميان¬فرهنگي، تعامل-فرهنگي، مسالمت¬جویی و تفاهم بين¬المللي و ... موردنظر هستند.
سواد اقتصادي– حرفه¬اي به توانایی شناسایی مسائل¬اقتصادي، هزينه¬ها، منافع، تجزيه¬وتحليل مشوق¬ها در موقعيت¬هاي اقتصادي، بررسي پيامدهاي¬تغيير در شرايط¬اقتصادي و سياست¬هاي¬عمومي، گردآوري و سازمان دهي شواهداقتصادي، وزن¬دهي هزينه¬ها در برابر مزايا و منافع تعريف¬مي¬شود (بنيادآموزش¬اقتصاد، 2003). در اين نوع از سواد درك¬وفهم اقتصادي، درك¬وفهم حرفه¬اي، كارآفريني، بهره¬وري، حفظ¬وتوسعه-ي ثروت¬ملي، عدالت گرایی اقتصادي، كيفيت¬گرایی و انضباط¬مالي و ..... موردتوجه هستند.
سوادفنآوری، معرفتي در باره¬ي¬چيستي¬فنآوری، شيوه¬ي¬كاركرد آن و نيز چگونگي اثربخشي و كارآیی-آن در تحقق اهداف و مقاصد ويژه است. شخصي¬كه داراي سواد فنآوری است، فنآوری را به¬صورت اثربخش براي دست¬يابي، پردازش و ارزش¬يابي تركيب¬اطلاعات از منابع¬مختلف به¬كار مي¬برد(بيكر و انيل، 2003). در اين سواد مسائلي هم¬چون دانش¬فنآوری، تفكرفنآوری و مهارت¬هاي¬فنآوری و ...... موردتوجه قراردارند.
سوادبهداشتي در دو بخش بهداشت¬رواني و بهداشت¬جسماني مطرح¬مي¬شود. هر شخص به¬مثابه شهروندي سالم بايد حائز سلامت¬رواني و جسماني براي تحقق اهداف¬فردي¬واجتماعي باشد( شاملو، 1367). در اين سواد مقولاتي هم¬چون درك¬وفهم بهداشتي در مباحث بهداشت¬رواني، بهداشت¬محيط و ... و هم¬چنين تربيت¬بدني و سلامت¬¬جسمي¬فردي¬¬واجتماعي¬شهروندان مطرح¬هستند
سوادزيست¬محيطي به¬توانایی درك¬وفهم مسائل زيست¬بوم شهري¬وطبيعي اشاره¬مي¬كند. سواد زيست-محيطي در برگيرنده¬ي معرفت¬عميق در باره¬ي منابع¬طبيعي و حيات¬وحش است( پرايور،2000) . در اين سواد مسائلي هم¬چون زيست¬بوم¬شهري، زيست¬بوم طبيعي، منابع¬طبيعي و .... موردتوجه¬هستند.
از جمع¬بندي انواع سواد و تعازريف ومصاديق آن به راحتي مي¬توان نمودهاي فرهنگ¬متعالي وقف را در تعريف سوادمعنوي (سواد ديني– اخلاقي) به¬عنوان يك ارزش¬آسماني، توصيه¬ي¬قرآني و سنت-نبوي(ص) و سيره¬ي¬علوي(ع)؛ در تعريف سواد ميان¬فرهنگي يا سوادجهاني به عنوان يك رفتار اجتماعي فراگير در ميان تمامي ملل جهان، در تعريف سوادسياسي- اجتماعي به عنوان يك مهارت اجتماعي موثر و مفيد؛ در تعريف سوادفرهنگي- هنري به عنوان يك فرهنگ وارزش فرهنگي ديرپاي ملي، در تعريف سوادعلمي به عنوان يك دانايي مطمئن و اثربخش در اعمال و رفتار روزمره¬ي¬شهروندان؛ در تعريف سواداقتصادي¬- حرفه¬اي بهعنوان يك منبع اقتصادي پاك، ارزمند وموثر در ابعاد مختلف؛ در تعريف سوادبهداشتي به عنوان منبع ارزشمندي براي ايجاد وتوسعه¬ي¬سلامت رواني فردي واجتماعي شهروندان جامعه و در تعريف سوادزيست– محيطي به عنوان يك ميراث گران¬بهاي مادي- معنوي مطرح بوده، از اين رو در اين بعد، بازمهندسي اهداف نظام تعليم¬وتربيت ابزار اساسي ومهم در معرفي، آموزش¬وپرورش، توسعه¬وتعالي فرهنگ¬متعالي¬وقف در ميان شهروندان ميهن¬اسلامي خواهدبود.
در فرآيند بازمهندسي محتواي¬آموزشي¬وپرورشي¬قصدشده براساس تعاريف وتبيين¬جديد سواددر فرآيند تعليم¬وتربيت دانش¬آموزان، با توجه به نيازها و توانايي¬هاي دانش¬آموزان و درخواست¬ها وامكانات¬ جامعه، محتواي¬آموزشي در يك سيستم¬باز¬آموزشي¬وپرورشي در محيط¬آموزشگاه تهيه وتنظيم¬شده، بديهي است با درنظرگرفتن نياز روزافزون¬جامعه به معرفي، آموزش¬وپرورش، توسعه وتعالي فرهنگ¬وقف در ميان شهروندان¬آينده، يعني دانش¬آموزان امروزي¬آموزشگاه¬هاي ارائه¬كننده¬ي¬خدمات¬آموزشي¬وپرورشي، يكي از محتواهاي جالب¬وجذاب آموزشي¬وپرورشي در تحقق اهداف¬قصدشده در حيطه¬هاي¬سواد معنوي، سواد اجتماعي، سوادفرهنگي، سوادبهداشتي، سواداقتصادي و حتي دانيايي¬هاي علمي شهروندان، آموزه¬هاي¬وقف خواهندبود.
علاوه برآن با بازمهندسي فرآيندها و روش¬هاي آموزش¬وپرورش سنتي، غيرفعال و غيرموثر به آموزش¬و پرورش فعال، موثر، كارآمد و خلاق، با استفاده¬ي¬روزافزون معلمين از روش¬هاي ياددهي- يادگيري فعال، همياري و مشاركتي، خلاق و كارآمد، فرهنگ وقف، ايثار و از خودگذشتگي در ارزش¬ها ومهارت¬هاي دانش¬آموزان نهادينته¬خواهد شد، زيرا در اين مدل¬هاي¬تدريس و آموزش دانش¬آموزان يادمي-گيرند كه با يك¬ديگر همكاري وهمياري(جنبه¬اي از مولفه¬هاي اصلي وقف) داشته باشند و براي رسيدن به موفقيت از خودگذشتگي، ايثار(نوعي وقف عام) داشته¬باشند، آنان با اجراي فراگير، موثر وهميشگي مدلي-هاي ياددهي¬مشاركتي يادمي¬گيرند كه يا همه با هم به مقصد مي¬رسيم يا همه با هم غرق خواهيم شد.
علاوه بر آن بازمهندسي نظام ارزشيابي¬پيشرفت¬تحصيلي¬دانش¬اموزان از روش¬هاي¬سنتي ارزشيابي كه عموما ضد فرهنگ ايثار و ازخودگذشتگي و وقف هستند به مدل¬هاي¬ارزشيابي مترقي كه بتوانند فرهنگ همكاري وهمياري، ايثار و ازخودگذشتگي را در كنار فرهنگ حفظ ارزش¬ها، تلاش¬ها و كوشش¬هاي¬خود به دانش¬آموزان را يادبدهند، از ديگر ابزارهاي آموزش¬وپرورش در نهادينه¬سازي فرهنگ¬وقف در ميان دانش¬آموزان، شهروندان¬آينده¬ي¬جامعه خواهندبود.
استفاده از روش¬هاي متعالي ارزشيابي پيشرفت تحصيلي دانش¬آموزان مثلا ارزشيابي گروهي، ارزشيابي عمل¬كرد، ارزشيابي توصيفي ونظاير اين¬ها، فرصت هاي متعدد و متنوع، متنايب و موثري را در اختيار دانش آموزان قرارمي¬دهد تا آنان با همكاري¬وهمياري در گروه، به رشد و توسعه و تعالي فردي و جمعي دست¬يابند. از اين¬طريق دانش¬آموزان يادمي¬گيرند كه نه تنها ازخودگذشتگي، ايثار و وقف، ابزاري براي توسعه وتعالي جامعه است، بلكه ابزاري براي توسعه وتعالي فردي¬شهروندان نيز مي¬باشد.
با اين همه توفیق یا شکست برنامه‌ها و فعالیت¬های آموزشی¬وپرورشی هر نظام و کشوری به معلمان آن جامعه بستگی دارد. به¬عبارت دیگر مهم¬ترین وسیله¬ی رسیدن¬جامعه به غایات و دست¬يابي¬به هدف¬های آموزشی¬وپرورشی، معلم دانا و تواناست. چنین معلمی باید دارای صلاحیت¬هایی باشد که او را به حق شایسته ی مقام والای¬معلمی بنامیم.
پياژه(1896-1980)، دانشمند بزرگ روانشناسي¬تربيت و فيلسوف عالي¬رتبه¬ي¬عرصه¬ي¬تعليم¬وتربيت-جهاني، درباره¬ي¬ نقش¬وتاثير شگرف¬معلم بر فرآيندهاي تربيتي- آموزشي¬ قصدشده براي ارتقاي دانش-آموزان با روي¬كرد بازسازي در آموزش¬وپرورش¬سنتي در جوامع¬مختلف مي¬گويد: زيباترين¬اصلاح و بازسازي آموزش¬وپرورش، درصورتي¬كه معلم به تعدادكافي و با كيفيت¬مطلوب در اختيارنباشد، باشكست روبه¬رو خواهدشد.
معلم آموزش¬ديده و پرورش¬يافته، متخلق به رفتارهاي¬برتر ديني- اجتماعي و ملبس به ارزش¬هاي متعالي¬فرهنگي، متخصص، آگاه، کارآزموده ، ماهر و توانمند است که کلید دگرگونی¬های بنیادین¬جامعه در زمینه‌های¬مختلف از انديشه، شناخت، آرزوها، و عمل¬کردهاي¬آموزشی¬وپرورشی او در محيط آموزشگاه وخارج از آموزشگاه به¬وجودمی‌آید. آموزگار، از طریق شخصیت¬معنوی و مقام علمی، متعالي و روحانی-خود و هم¬چنین صلاحیت علمی و خرد و دانش، كه به ميزان مهارت¬ها و فنون معلمی او برمی¬گردد، می-تواند در تربیت و پرورش نوباوگان¬جامعه كه آینده¬سازان جوامع هستند، کوشا باشد و به این مهم نائل¬اید. دراین میان میزان دانش و مهارت آموزگار و هم¬چنین آشنائی او با روش¬ها و فنون¬تدریس و توانائی او در کاربرد انواع آنها درحین¬تدریس چه در درون كلاس و چه در خارج ازكلاس¬درس نقش به¬سزائی دارد.
از اين¬رو بازمهندسي فرايندهاي تربيت¬معلم، جذب و ارتقاي¬معلم با روي¬كرد آموزش¬وپرورش فرهنگ¬متعالي¬قرآني در نظام¬تربيت¬معلم، اهميت ويژه¬اي براي معلم و دانش¬آموزان او يافته،معلم توسعه¬يافته، متعالي، با انديشه¬ها و رفتارهاي ارزشي مي¬تواند در تحقق آموزش¬وپرورش قرآني موفق عمل نمايد.
امروزه در جوامع توسعه¬يافته ¬و مترقي، آموزش¬وپرورش مي¬خواهد شهروندي را تربيت¬كند و پرورش¬دهد كه بتواند براساس دانايي¬ها، توانايي¬ها و نگرش¬هاي علمي- اجتماعي كه كسب¬نموده و پرورش¬يافته به توسعه¬وتعالي¬خود و در نتیجه به توسعه¬وتعالي¬جامعه كمك نمايد. آموزش¬وپرورش فرهنگ¬وقف در معناي¬عام و معناي¬خاص آن يكي از اين مقولات¬ديني، اجتماعي، فرهنگي، بهداشتي متعالي مي¬باشد.
خلاصه ونتيجه:
گرچه¬ جامعه¬شناسان، ميزان در اختيارداشتن¬منابع¬اولیه، میزان¬باسوادی¬شهروندان¬، ميزان درآمدسرانه و حتي در برهه¬اي¬از تاريخ¬تمدن¬¬بشري، ميزان مصرف¬سرانه¬ی¬کاغذ و يا ميزان مصرف¬انرژي را معیار پیشرفت¬و توسعه¬ي¬¬جوامع معرفي¬مي¬نمودند، امروزه پژوهشگران¬علوم¬¬¬اجتماعي، ¬جوامعی را توسعه¬یافته و پیشرفته می‌نامند که سرمايه¬هاي¬انساني¬خودرا آموزش¬وپرورش¬داده و توانايي¬هاي¬عظيم¬انساني¬خودرا نقدنموده¬، ازغنی‌ترین¬سرمایه ¬و دارايي¬ یعنی شهروندان آگاه، پرورش¬يافته¬ وکارآمد بهره¬مند باشند. اين رسالت به عهده¬ي¬آموزش¬وپرورش و عناصر موثر در فرآيند تعليم¬وتربيت¬شهروندان ¬است.
وقف، درابعاد مختلف¬ومتنوع¬معنوي ومادي¬خود، سنت¬متعالي و فرهنگ¬ارزشمند ديني- اجتماعي-شهروندان¬جهان¬اسلام به¬ويژه ساكنين¬سرزمين كهن¬وباستاني ايران است كه بايد با معرفي¬ و آموزش¬آن، به پرورش و نهادينه¬سازي فرهنگ¬وقف در ميان ارزش¬ها و مهارت¬هاي ديني¬¬- اجتماعي شهروندان¬ميهن-اسلامي همت¬گمارده، همواره، رسالت و وظيفه¬ي آموزش¬وپرورش¬شهروندان¬جوامع¬بشري برعهده¬ي¬نهاد تعليم¬وتربيت¬جامعه¬ بود.
به¬نظرمي¬رسد مهم¬ترين، موثرترين، فراگيرترين انديشه براي نهادينه¬سازي فرهنگ¬وقف و ارزش¬هاي-ديني¬-آسماني¬¬واقف در ميان ديگر ارزش¬ها و مهارت¬هاي¬فرهنگي- اجتماعي شهروندان¬ميهن¬اسلامي، از دامان آموزش¬وپرورش¬قرآني بوده، بازمهندسي نهاد آموزش¬وپرورش باتعريف ديگرگونه¬ي¬رسالت¬عناصر و مسئوليت¬اجزاي¬مختلف¬آن، اعم¬از ¬اهداف¬، ¬محتواي¬آموزشي، ¬روش¬هاي¬تدريس و تعريف ديگرگونه¬ي¬تربيت-معلم و بازمهندسي¬¬رسالت معلمان و مربيان، الگوي¬ موثر و موفق براي توسعه¬ي¬فراگير، عميق و پايدار ارزش ديني- اجتماعي¬وقف و نهادينه¬سازي فرهنگ¬وقف در عمق سطوح¬جامعه خواهدبود.
منابع ومراجع:
استيگليتس، جوزف ،1382. جهاني¬سازي و مسائل¬آن. ترجمه: حسن¬گلريز. تهران: نشر ني.
امين ورزلي، نصرالدين ،1379. مقاله: معرفي و تبيين نظام¬يافته تربيت¬معلم آموزش¬وپرورش¬ايران. مجله-ي¬رشدمعلم، سال¬هجدهم ، شماره¬ي 7 ، سازمان¬پژوهش و برنامه¬ريزي آموزشي. تهران: وزارت آموزش-وپرورش.
باقري، خسرو، 1375. ديدگاه¬هاي¬جديد در فلسفه¬ تعليم¬وتربيت. تهران: انتشارات نقش¬هستي.
باقري، خسرو ،1379. مقاله: تربيت¬ديني در برابر چالش قرن¬ بيست‌ويكم، مجموعه¬مقالات تربيت¬ اسلامي، جلد 3، قم: مركزتربيت‌اسلامي.
براندا، واتسن،1379. مقاله: تدريس¬ موثر تربيت¬ديني. ترجمه و تلخيص: بهرام¬ محسن‌پور، مجموعه مقالات تربيت¬ اسلامي.، شماره 3، قم: مركزتربيت¬اسلامي.
بهرام¬پور،ابوالحسن؛ سبزيان،حسن،1383. نقدي¬برناكارآمدي آموزش¬وپرورش. تهران: انتشارات¬بعثت.
پرداخت¬چي، محمد حسن ،1381. مقاله: مدرسه¬محوري، تواناسازي و پاسخ¬گویی لازمه¬ي¬هرگونه اصلاحات در آموزش¬وپرورش. فصل¬نامه مديريت در آموزش¬وپرورش. تهران: انتشارات معاونت برنامه-ريزي و منابع انساني وزارت¬آموزش¬وپرورش. شماره 29 و 30.
پژوهشكده¬ي¬تعليم¬وتربيت،1381. چكيده¬مقاله¬هاي¬همايش¬ملي¬مهندسي¬اصلاحات درآموزش¬وپرورش. تهران: پژوهشكده¬ي¬تعليم¬وتربيت وزارت¬آموزش¬وپرورش.
پياژه،ژان،1367. روان¬شناسي¬ودانش¬آموزان¬وپرورش.ترجمه: علي¬محمدكاردان. تهران: انتشارات¬دانشگاه-تهران.
حضرتي، حجت،1379. مقاله: چرا معلمان الگوي دانش¬آموزان نيستند؟. روزنامه هم¬شهري، سه¬شنبه 1 شهريورماه 1379، تهران.
خلخالي،مرتضي،1381. آسيب¬شناسي نظام برنامه¬ريزي¬درسي. تهران: انتشارات سوگند.
رووف، علي،1373. مقاله: سهم معلم در اجتماعي¬كردن كودكان¬ونوجوانان. خلاصه¬مقالات¬پنجمين مجمع-علمي جايگاه¬تربيت، پرورش اجتماعي كودكان¬ونوجوانان. تهران: معاونت¬پرورشي وزارت¬آموزش¬وپرورش.
سلطاني، ايرج،1381. مقاله: نقش¬نظام آموزش¬وپرورش در نهادينه¬كردن تفكرمشاركتي. فصل¬نامه مديريت در آموزش¬وپرورش شماره 29 و 30. تهران: معاونت¬برنامه¬ريزي¬ومنابع¬انساني¬وزارت¬آموزش¬وپرورش.
شعباني، حسن،1372 . مهارت¬هاي¬آموزشي¬وپرورشي(روش¬هاوفنون¬تدريس). تهران: دانشگاه¬پيام¬نور.
صاحب¬زاده، بهروز،1385. سندملي¬توسعه¬ي¬آموزش¬ورورش استان سيستان¬وبلوچستان. زاهدان: شوراي تحقيقات¬آموزشي سازمان آموزش¬وپرورش استان سيستان¬وبلوچستان.
صافي، احمد،1382. مقاله: تغييرونوآوري در آموزش¬وپرورش¬ايران و چشم¬انداز آینده. فصل¬نامه¬نوآوري-هاي ¬آموزشي، شماره¬ي 3. تهران: موسسه¬ي پژوهش¬وبرنامه¬ريزي¬درسي¬ونوآوري¬هاي¬آموزشي.
فتحي¬واجارگاه،كورش ،1384 . بررسي ويژگي¬هاي¬انسان¬مطلوب¬نظام¬آموزش¬وپرورش¬جمهوري¬اسلامي-ايران در افق بيست¬ساله(1404-1384). تهران: دبيرخانه¬ي¬طرح تدوين سندملي آموزش¬وپرورش.
گلاسر، ويليام ،1380 . مدارس بدون¬شكست، ترجمه: ساده حمزه. تهران: انتشارات¬رشد.
وزارت¬آموزش¬وپرورش،1383. سندملي¬برنامه¬آموزش¬براي¬همه. تهران: انتشارات¬موسسه¬فرهنگي¬منادي-تربيت.
يونسكو،1382.آموزش¬وپرورش براي قرن21. ترجمه: گروه¬مترجمان. تك¬نگاشت 27. تهران: پژوهشكده-تعليم¬وتربيت .
يونسكو،1376.يادگيري¬گنج¬درون. ترجمه: علي¬رئوف؛ فاطمه¬فقيهي. تهران:دفترهمكاري¬هاي¬علمي¬و بين-المللي وزارت¬آموزش¬وپرورش.
بهروزصاحب¬زاده- مدرس آموزش¬علوم - مراكزتربيت¬معلم شهيدمطهري- استان سيستان¬وبلوچستان- زاهدان
زهره¬افشاري- مدرس¬ فلسفه¬ي¬اخلاق - مركزتربيت¬معلم رسالت- استان سيستان¬وبلوچستان- زاهدان
كليدواژه:
¬الگوي¬عملي- نهادينه¬سازي¬- مهارت¬هاي¬شهروندي- نگرش¬اجتماعي،¬فرهنگي¬وقف- نهادآموزش-وپرورش- فرآيند تعليم¬وتربيت- شهروندان ميهن اسلامي.
مقدمه:
دنيايي¬هزاره¬ي¬سوم، دنياي¬گسترده، متنوع، درهم¬پيچيده، درهم¬تنيده، شتابان و نابوده¬كننده¬ي¬ بسياري از معيارهاوارزش¬¬هاي فرهنگي¬متعالي در زندگي روزمره¬ي¬فردي¬واجتماعي¬¬شهروندان دهكده¬ي¬جهاني است.
به منظور توانمندسازی شهروندان و توسعه و تعالي¬همه¬¬جانبه وموثرآنان در دنياي¬متنوع و پرتلاطم هزاره، باید آنها را با ايجاد فرصت‌هاي¬متنوع، متعدد و متناسب¬آموزشي¬وپرورشي با ابعاد مختلف سواد در مقولات گوناگون آشنانموده، تا بتوانند با استفاده از دانش¬هاي توليدشده و مهارت¬ها و نگرش¬هاي¬علمي- اجتماعي دیدگاه وسیعی به مسائل¬جهان داشته و قدرت تجزيه¬وتحلیل¬مسائل و توان همكاري¬وهمياري در انجام امورمختلف جامعه را کسب¬نمایند.
درعصرحاضر الگوهاي¬زندگی¬فردي و اجتماعي¬شهروندان¬جوامع¬بشري بسیارمتنوع و پیچیده شده، با توسعه¬ي¬سرسام¬آور و فراگير علم وتكنولوژي علمي به ويژه در عرصه¬ي¬ارتباطات و صنعت ديجيتال، ساكنين¬جوامع¬مختلف به ويژه جوامع داراي ساختارها، فرهنگ¬ها وارزش¬هاي¬سنتي درحال¬گذار از دنياي-بومي به دهكده¬ي¬جهاني، در زندگی فردی¬واجتماعی¬خود با چالش‌های روزافزونی در مقوله¬هاي مختلف علم وتكنولوژي علمي، فرهنگ¬فردي وعمومي و مسائل¬اجتماعي، دين و رفتارهاي¬ديني، اخلاق و ملاك-ارزش¬اخلاقي و... مواجه هستند. شهروندان جوامع¬بشري به¬ويژه ساكنين جوامع درحال¬توسعه، برای رویارویی با این چالش¬¬هاي¬شتابان نیاز به دانايي و اطلاعات¬وسيع، عميق و بنيادين، مهارت¬هاي¬علمي و نگرش¬ها و ارزش¬هاي علمي – اجتماعي فراگير و موثر دارند. آنها بايد آموزش ببينند و پرورش يابند تا با تكيه بر دانايي¬ها، مهارت¬ها و ارزش¬هاي فرهنگي- اجتماعي خود، بتوانند به¬عنوان يك¬شهروند مسئول، به رشدوتعالي¬دائمي¬خود و توسعه¬ي¬پايدار و همه¬جانبه¬ي¬جامعه بيانديشند و بيانجامند.
از جهتي فرهنگ¬ارزشي¬وقف با¬معناي عام ايثار و ازخودگذشتگي در ابعاد مختلف مادي(وقف در معناي¬خاص و موردنظر) و در بعد متعالي و الهي ايثار و ازخودگذشتگي¬معنوي به¬عنوان يك فرهنگ¬ارزشي و رفتاراجتماعي با انگيزه¬هاي¬ديني-¬ آسماني و بنيان¬هاي كهن ميهني، يك هنجار ارزشي در ميان شهروندان ميهن اسلامي است كه بايد به معرفي، آموزش¬وپرورش هرچه گسترده¬تر آن در سطح جامعه¬ي¬در حال تعالي وتوسعه¬ي¬ايراني¬انديشيده¬شود.
بحث و گفت¬وگو:
صاحب¬نظران علوم¬اجتماعي، توسعه در جوامع¬مختلف را متاثر از عوامل چهارگانه¬¬¬ي¬منابع¬طبیعی¬موجود در محیط؛ سرمایه¬های¬مادی¬ومعنوی¬جامعه؛ فناوری¬های¬صنعتی و منابع¬انسانی در اختيار جامعه می¬دانند. در این میان، مهم¬ترین عامل توسعه¬وتعالی¬¬جوامع¬انسانی¬؛ نیروی¬انسانی¬پرورش¬يافته، فرهيخته، کارآمد و متخصص است. جوامعی¬ می¬توانند از رشدوتعالي¬کافی¬وموثر برخوردارباشند که سرمایه¬های¬انسانی یا دارایی¬های¬فرهنگي و معنوی¬خود را به¬طور مطلوب پرورش¬داده و شکوفانموده و نقدنمایند.
کنفسیوس، فیلسوف¬نامی چین در 500 سال قبل¬ازمیلاد¬مسیح(ع) می¬گوید: اگر برنامه¬ي¬ یک¬ساله دارید برنج بکارید و اگر برنامه¬ي¬ ده¬ساله دارید درخت بکارید و اگر برنامه¬ي¬ صدساله دارید آدم تربیت کنید(نقل از فقيهي،رئوف 1378)، كودكان¬ونوجوانان، به¬عنوان مخاطبين¬اصلي فعاليت¬هاي¬¬انسان¬سازي در ¬نظام¬تعليم-وتربيت با در نظرگرفتن اين¬كه آينده¬سازان جامعه¬هستند و با در نظرگرفتن اين¬كه آموزش¬وپرورش مي¬تواند از طريق¬تعليم و تعالي اين گروه از اعضاي¬خانواده در كلاس¬هاي¬آموزشگاهي¬خود، به آموزش¬وپرورش غيرمستقيم اما موثر ساير اعضاي¬خانواده به¬ويژه در معرفي، توسعه و نهادينه¬سازي¬فرهنگ¬وقف در خارج از آموزشگاه بپردازد، از گروه¬هاي¬¬هدف¬انساني ويژه در توسعه¬ي¬فرهنگ¬وقف در سطح جامعه هستند.
در نظام¬ سنتي¬تعليم¬وتربيت¬جاري¬ در كشورايران، مسئوليت¬ووظيفه¬ي¬عناصر و مشكله¬هاي¬اصلي نظام تعليم¬وتربيت شهروندان¬جامعه، شامل اهداف¬آموزشي¬وپرورشي مصوب¬ توسط دست¬اندركاران ¬نظام¬تعليم-وتربيت، محتواي¬آموزشي¬وپرورشي تدوين¬شده در كتب¬درسي¬مختلف در پايه¬هاي¬مختلف¬ در مقاطع¬مختلف-تحصيلي، روش¬ها و مدل¬هاي¬¬مورداستفاده در ارائه¬ي¬محتواي¬آموزشي¬قصدشده به دانش¬آموزان به¬منظور تحقق¬¬اهداف¬آموزشي¬وپرورشي، معيارها و شيوه¬هاي¬ارزشيابي¬پيشرفت¬تحصيلي¬دانش¬آموزان برمبناي¬توانائي-هاي¬شغلي¬و¬حرفه¬اي¬ معلمين¬ومربيان، بر شناسايي، آموزش¬وپرورش، شكوفايي¬ استعدادهاي¬خدادادي¬¬دانش-آموزان در حيطه¬هاي¬¬مختلف¬تربيتي و در نتيجه آموزش¬وپرورش شهروند فارغ¬التحصيل در مقاطع¬مختلف-آموزشي در اين نظام است.
نگاهي¬به سرفصل¬اهداف نظام¬آموزش¬وپرورش¬جمهوري¬اسلامي¬ايران(رأي¬صادره¬ در ششصدوچهل-وهفتمين جلسه¬ي¬شوراي¬عالي آموزش¬وپرورش مورخ¬29/2/1379) كه در اين نظام¬ باعنوان كلي تربيت در حيطه¬هاي¬ تربیت¬دینی– اخلاقی، تربیت¬سیاسی– اجتماعی، تربیت¬فرهنگی– هنری، تربیت¬علمی – فناورانه و تربیت اقتصادی– حرفه¬ایی به تفكيك مقاطع آموزشي(ابتدايي- راهنماي- متوسطه) در راستاي رسالت و مأموريت آموزش¬وپرورش و جهت‌دهي به رشد همه‌جانبه¬ي¬دانش‌آموزان بر پايه¬ي¬ تعاليم و دستورات دين-مبين اسلام، تعيين¬شده، نشانه¬هايي¬موثر از ابعاد مختلف، متنوع¬ و متعالي¬دين¬مبين¬اسلام هم¬چون سنت¬متعاليه-ي¬وقف در تببين اهداف آموزش¬وپرورش در تربيت درحيطه¬هاي¬ديني و حتي فرهنگ¬بومي¬¬متعالي، پيشينه-ي¬اجتماعي¬غني اريايي ازجمله فرهنگ¬هاي¬ارزشي و رفتارهاي¬اجتماعي¬متعالي هم¬چون ازخودگذشتگي و ايثار، كه در سرتاسر ادبيات¬فارسي جاري¬است و به¬عنوان يك ارزش¬والاي¬اجتماعي، همواره ايرانيان بر اين اساس جان¬فشاني¬ها نموده¬اند، نشانه¬هاي از فرهنگ متعالي ايثار،ازخودگذشتگي بومي تدوين اهداف¬تربيتي در حيطه¬هاي فرهنگي و اجتماعي تعريف¬شده براي اجرا در مقاطع¬مختلف آموزشي در نظام تعليم¬وتربيت-ايران ديده¬نمي¬شود.
فراتحليل نتایج¬ جمع¬بندی نظرات متخصصین¬وکارشناسان¬آموزش¬وپرورش درخصوص ميزان¬موفقيت آموزش¬وپرورش استان¬سیستان¬وبلوچستان( به¬عنوان نمونه¬ي¬دردست¬رس مطالعاتي) از نظر تربیت¬دینی براساس اهداف تربیت¬دینی در دوره¬های ابتدایی، راهنمایی و متوسطه در سطح استان سیستان¬وبلوچستان، به شرح جداول زير است(صاحب¬زاده،1385).
جدول1: جمع¬بندي¬نظرات¬کارشناسان ¬درخصوص¬ ميزان موفقيت آموزش¬وپرورش¬استان¬سيستان¬وبلوچستان¬
درتربیت¬دینی¬دانش¬آموزان.
درصدموفقیت
مقطع خيلي زياد تا زياد خيلي كم تا كم
تعداد درصد تعداد درصد
آموزش و پرورش ابتدایی 116 4/57 86 6/42
آموزش و پرورش راهنمایی 124 5/72 47 5/27
آموزش و پرورش متوسطه 25 6/15 134 4/84
عمل کرد كلي تربيت¬ديني 265 8/49 267 2/50
این جدول(جدول1) نشان می¬دهد از دیدگاه متخصصین و کارشناسان تعلیم¬وتربیت میزان تحقق اهداف تربیت¬دینی تنها در عمل¬کرد دانش¬آموزان راهنمائی استان سیستان¬وبلوچستان درحد قابل¬قبول بوده، از دیدگاه جمعیتی كمتراز50% از کارشناسان¬میزان تحقق اهداف تربیت¬دینی در عمل¬کرد دانش آموزان استان در حد خيلي¬زياد تا زياد بوده¬است كه با توجه به معيارآماري 60% ، ميزان قابل¬قبولي براي موفقيت آموزش¬ پرورش در تربيت¬ديني دانش¬آموزان نبوده، این جدول نشان¬می¬دهد که میزان موفقیت آموزش¬و¬پرورش در تربیت¬دینی دانش¬آموزان در مقطع متوسطه به¬شدت کاهش يافته، هرچند به استناد مصوبه¬ي¬اهداف¬آموزش-وپرورش در اين حيطه¬ي¬تربيتي، آموزش¬وپرورش رفتار¬هاي متعالي ايثار و ازخودگذشتگي و در معناي-خاص¬آن فرهنگ وقف، آموزش¬وپرورش¬مفغوده در نظام تعليم¬وتربيت ايران¬می¬باشد، با اين همه فرآيند آموزش¬وپرورش در سطح جامعه، در ابعاد ديگر تربيت¬ديني نيز موفقيت¬موثري را كسب ننموده¬است.
در بررسي محتواي¬آموزشي كتب¬درسي ديني، علوم¬اجتماعي وحتي كتب¬درسي¬ادبيات¬فارسي ردپايي از معرفي، آموزش¬وپرورش، توسعه¬وتعالي فرهنگ¬متعالي¬وقف در فرآيند تعليم¬وتربيت شهروندان ميهن-اسلامي، با آن سابقه¬ي¬عظيم¬ ازخودگذشتگي¬هاي¬تاريخي¬ايرانيان و پيشينه¬ي¬ديرين وقف در ميان ايرانيان ديده¬نمي¬شود.
حاكم¬بودن جريان¬آموزش¬وپرورش¬سنتي، تدريس بااستفاده از سخنراني¬هاي¬موظف و مزدگيرانه، در محدوده¬هاي¬زماني¬معين، كه حتي اين نيز، عموما از سروته آن زده مي¬شود! به¬دور از فرهنگ¬ايثار و وقف جايي براي آموزش¬وپرورش فرهنگ¬وقف چه در بيان عام¬وكلي و چه در توصيف¬تخصصي¬تر آن در ميان دانش¬آموزان نگذاشته، حتي در الگوهاي مديريتي¬آموزشگاهي، جايي¬كه به عنوان يك مرجع موثر، دانش-آموزان بسياري از رفتارهاي¬اجتماعي¬خود را از مديران و مسئولين آموزشگاه و آموزش¬وپرورش الگوبرداري¬مي¬كنند، كمترنشان¬هايي از فرهنگ¬وقف حتي در بيان¬عام¬آن ¬ديده¬مي¬شود.
سيستم¬سنتي ارزشيابي¬پيشرفت¬تحصيلي¬دانش¬آموزان كه در نظام فعلي¬تعليم¬وتربيت در كشور ما جاري¬و ساري¬هستند، ارزشيابي عددمدار و نمره¬محور، ارزشيابي ورقه¬اي و حافظه¬مدار، ارزشيابي جديدا مدشده¬ي¬ استفاده از منابع¬غيردرسي موجود در بازار پول و.... نه تنها زمينه¬هاي¬رشد و تعالي فرهنگي، اجتماعي، ديني و اخلاقي دانش¬آموزان را آموزش¬وپرورش¬ نمي¬دهند، حتي زمينه¬هاي¬واقعي رشد و پيشرفت¬تحصيلي¬آنها را با حفظ¬كردن انديشه¬ها، نه انديشيدن، نابودنموده، آنها رفتار¬هايي¬غيرهنجار هم¬چون خودخواهي، تقلب، دروغ، رقابت غيرحرفه¬اي و... را مي¬¬آموزد و پرورش مي¬دهد.
هرچند خيرانديشان، خيرين و دل¬سوزان زيادي براي رشد و بالندگي آموزش¬وپرورش كشور تلاش-كرده و مي¬كنند........،آموزش¬وپرورش توانایی ندارند دانش¬آموزان را جذب علم¬ودين كنند. بنابراين در مدارس ما خبري از تربيت¬واقعي وجودندارد(بهرام¬پور،1383).
حضرت¬امام¬خميني(ره) مي¬فرمايند: اساس¬عالَم، در تربيت¬انسان است. حضرت¬ايشان وظيف و رسالتانبيا را تربيت¬ و تعالي¬انسان بيان نموده، در ارائه¬ي¬الگوي عملي براي بازمهندسي نظام¬تعليم¬وتربيت در سطح جامعه مي¬فرمايند: تربيت، بايد تربيت¬قرآني باشد. و اين به ان معناست كه انسان قرآني، انسان متعالي و توسعه¬يافته با غناي فرهنگي از ارزش¬هاي آسماني است.
در جهان¬امروز سرمایه‌های¬انسانی محور توسعه¬وتعالي¬پایدار جوامع¬بشري درکشورها هستند. نیروی-انسانی آموزش¬ديده و پرورش¬يافته، داراي غناي آسماني، فرهنگ متعالي ميهني و ارزش¬هاي هنجار اجتماعي، اثربخش و کارآمد در هر کشور محصول نظام تعلیم¬وتربیت آن کشور می‌باشد. نظام آموزشی اثربخش و کارآمد است که انسان هایی کارآمد تربیت می‌کند. آموزش و پرورش از جمله دستگاه هایی است که کار اصلی آن شناسایی و شكوفا نمودن استعدادهاي خدادادي کودکان، نوجوانان و جوانان و ايجاد فرصت هاي مناسب آموزشي و تربيتي براي آماده¬ساختن آنان برای زندگی همراه با خوشبختی و نیل به حیات معقول، مترقي و سعادتمند فردي و اجتماعي است.
درست است که آگاهی ژرف درباره ی گذشته به ما درس هایی زیبا می‌آموزد یا به سخن دیگر گذشته چراغ راه آینده است اما ژرف کاوی هر چه بیش¬تر گذشته ، وقتي پسنديده و مطلوب است كه به ارائه¬ي راه حل‌های تغییر در آینده بيانجامد. زیرا تغییر درگذشته از دست¬رس¬ما خارج¬شده و فرصتی برای تحول آن چه حال نامیده¬می‌شود باقی¬نمانده است! از این¬رو تنها دیدگاهی خواهد¬توانست آینده‌ای متفاوت به¬ارمغان آورد که به تعبیر مولاعلی(ع) به استقبال آینده برود و نگاه به آینده را چراغ¬راه¬خود قراردهد. از اين¬رو لازم است كه ساختن و ترسيم خصوصيات و ويژگي¬هاي¬آینده و انسان¬آينده را با بازمهندسي¬نظام-ناكارآمد تعليم¬وتربيت جامعه هم¬اكنون طراحي¬نموده و با تربيت انسان¬آرماني توسعه و تعالي و ساختن¬ را از هم¬اکنون آغازکنیم.
توسعه¬و کیفیت بخشی¬سواد، وظيفه¬ی اساسی آموزش¬وپرورش است. آموزش¬وپرورش کانون اصلی تعلیم¬وتربیت، پایگاه¬دانایی و مظهر فرهنگ و تمدن بشری است. این نهاد مهم اجتماعی به¬دلیل نقش رسالت عظیمی که در ارتقاء و رشد فرهنگ و تربیت¬اجتماعی و تسهیل امر جامعه¬پذیری کودکان و نوجوانان بر عهده دارد همواره مورد توجه¬خاص كارشناسان مسائل¬اجتماعی بوده¬است.
تربيت¬ و توليد نیروی¬انسانی متعالي، کارآمد، متعهد، متخصص و توانمند، به عهده¬ي سیستم و نظام تعلیم¬وتربیت¬جامعه است که خود باید اهداف، برنامه و طرح¬مشخص و دانش و توانایی و تخصص¬لازم برای ارائه¬ی تعلیم¬وتربیت موثر و زمینه¬ساز توسعه را داشته¬باشد. توسعه¬وتعالي انسان و جامعه، نیاز به آموزش و پرورش كارآمد و توانمند و موثر دارد. به¬عبارت دیگر لازم¬است آموزش¬وپرورش در ارائه¬ی خدمات¬گوناگون¬خود به شهروندان¬جامعه موفق¬عمل¬نمايد.
امروزه به¬همان اندازه که کارکردهای آموزشی¬وپرورشي وسیع¬تر شده، توقعات جوامع نیز از این نهاداجتماعی افزایش یافته¬است. بدین معنا که از آموزش¬وپرورش و عناصر تعليم¬وتربيت شامل اهداف آموزشي¬وپرورشي، محتواي¬آموزشي¬ وپرورشي، روش¬هاي¬اموزشي¬ وپرورشي، الگوهاي¬ارزشيابي¬ پيشرفت-هاي¬آموزشي وپرورشي و مهارت¬ها وتوانايي¬هاي كارگزاران آموزشي وپرورشي به¬ويژه در آخرين و موثرترين حلقه¬ي ¬¬تعليم¬وتربيت،يعني درآموزشگاه¬ها انتظار می¬رود علاوه بر گشودن¬دريچه¬هایی به¬سوي شناخت¬های کلی که ذهن دانش¬آموزان را بر روی جهان پیرامون بازمی¬کند، آنان را قادر سازد تا در زندگی اجتماعی و فردي نقش و پایگاه واقعی و شایسته¬ي خود را بازیابند.
¬براي ¬توسعه¬ و تعالي¬انسان¬ و جامعه¬ي¬انساني، فرهنگ¬سازي¬ و نهادينه¬سازي¬فرهنگ¬هاي¬متعالي در مقولات¬ مختلف¬، در عصر خردورزي ¬و دانایی¬محوري، بیشترین تأکید بر فراهم¬نمودن فرصت¬ها، موقعيت-ها، زمنينه¬ها وابزارهاي¬متنوع، متعدد ومتناسب يادگيري است تا با شناسايي، آموزش¬وپرورش، شكوفايي¬ و توسعه¬وتعالي استعدادهاي¬خدادادي¬شهروندان¬جوامع¬بشري در مقولات¬مختلف سواد، فرايند آموزش¬وپرورش بازمهندسي¬شده، به توليد و پرورش شهروند توسعه¬يافته و متعالي بيانجامد.
سواد به معناي قابليت¬ها و توانمندي¬هاي متعدد و گوناگون شهروندي است كه در دنياي پر هياهوي هزاره¬ي¬سوم هر شهروندي براي زندگي سعادتمند به آن نياز دارد( شيفر، 2003). از اين¬رو بايد در تبيين ويژگي¬هاي انسان¬متعالي، به ويژگي¬هایی اساسي¬انسان دركنار آموزه¬هاي¬آسماني هم¬چون شهروند، توانایی¬ها و نيازهاي¬¬شهروندي، آموزه¬هاي¬ديني و اخلاقي¬جامعه، آموزه¬هاي¬ملي، ميهني¬وقومي جوامع¬بشري، آموزه¬هاي-جهاني و بين¬المللي در هزاره¬ي¬دانايي و... توجه¬نمود.
متخصصان¬جهاني تعليم¬وتربيت بر اين باورند كه هدف¬هاي¬آموزشي نظام تعلیم¬¬وتربیت در هر جامعه-ای از نيازهاي¬شهروندان و جامعه¬ي¬شهروندي¬ در زمان حال و در آینده¬¬نگری¬علمی منشاء مي‌گيرد. در این-صورت اولا" شهروندان و جامعه¬ي¬شهروندي¬نيازهاي آموزشی¬¬وپرورشی متنوع¬ومتعددي در حيطه¬ي-نيازهاي¬¬فردي، نيازهاي¬اجتماعي و حتی نيازها و درخواست¬هاي¬جهانی دارند. ثانیا" نیازهای¬شهروندان و نیازهای¬جامعه¬ی¬شهروندی با توسعه¬ی¬علم و تکنولوژی¬هاي¬¬علمی و هم¬چنین توسعه¬ی¬توانایی¬های¬شهروندی و... تغییرمی¬کند، توسعه¬می¬یابد و متحول¬ومتنوع می¬گردد.
امروزه با توسعه¬وتعالي انسان، فرهنگ¬هاي¬انساني و جوامع¬بشري، توسعه¬ي¬روزافزون¬علم وتكنولوژي-هاي علمي و تغييرات اساسي در ساختارهاي¬ظاهري جوامع و نهادينه¬شدن اين تغييرات در فرهنگ-اجتماعي¬جوامع¬بشري، توانایی¬ها و ويژگي¬هاي¬انسان¬متعالي با چشم¬انداز توسعه¬وتعالي¬همه¬جانبه¬ي¬¬شهروند باعنوان سواد در حيطه¬هاي سوادمعنوي يا سواد ديني– اخلاقي؛ سواد ميان¬فرهنگي يا سوادجهاني، سوادسياسي- اجتماعي؛ سوادفرهنگي- هنري، سوادعلمي؛ سواداقتصادي¬- حرفه¬اي؛ سوادفنآوری، سوادبهداشتي و سوادزيست– محيطي(آرچر، 1998) تبيين¬می¬گردد.
سوادمعنوي يا سوادديني - اخلاقي به مجموعه¬اي از توانمندي¬ها و قابليت¬هاي ضروري در عرصه¬ي ديني و اخلاقي است كه در آن به مسائلي هم¬چون ايمان و باورهاي¬ديني، كرامت و عزت¬نفس، تعالي-اخلاقي و تعديل عواطف و خودشناسي و ... پرداخته¬مي¬شود.
سوادسياسي به مجموعه¬اي از دانش¬ومهارت و تعهدات¬ضروري اشاره¬مي¬كند كه براي آگاهي و عمل-كرد سياسي موثرضروري است( برن، 1993) به¬عبارت ديگر توانایی درك¬وفهم و تجزيه¬وتحليل¬مسائل-سياسي در سطح¬ملي و فراملي و توانایی انجام¬تصميمات و پيش¬بيني در اين زمينه را سوادسياسي مي¬گويند. در اين سواد به مقوله¬هایی هم¬چون درك¬وفهم¬سياسي، منافع¬ملي، انديشه¬ورزي¬سياسي، وحدت و تفاهم¬ملي، استقلال¬ملي، دفاع و مقاومت، عزت و اقتدارملي و مشاركت¬سياسي و ....... پرداخته¬مي¬شود.
سواداجتماعي به توانایی درك¬وفهم مسائل¬اجتماعي، چگونگي زندگي¬اجتماعي، هم¬زيستي و پاس-داشت نظامات¬اجتماعي و.... اشاره¬مي¬كند(پرايور،2000). دارنده¬ي¬سواداجتماعي شخصي¬است كه آماده¬ي-زندگي¬بهره¬ور به¬مثابه يك شهروند سازگار با تغييرات سريع در حوزه¬ي دانش و تكنولوژي، گوناگوني-باورها و ارزش¬ها و ... را دارد. در اين سواد، قانون¬گرایی، مسئوليت¬پذيري، بردباري¬وتحمل، درك¬وفهم-اجتماعي، مشاركت¬اجتماعي¬، قابليت¬جنسيتي، وفاق¬وهمدلي، عدالت¬اجتماعي، پاس¬داشت ارزش¬هاي-اجتماعي، مهارت¬هاي¬ارتباطي و تحول¬گرایی اجتماعي و ... موردنظر هستند.
سوادفرهنگي- هنري به¬ميزان و درجه¬ي آشنایی فرد با مفاهيم و مسائل فرهنگي¬وهنري كه در يك-جامعه مهم و برجسته تلقي مي¬شوند، اشاره¬مي¬كند( NCREL,2005). در اين سواد، مقولاتي هم¬چون درك-وفهم فرهنگي¬وهنري، حفظ و توسعه¬ي ميراث¬فرهنگي¬وهنري، وحدت¬وكثرت هنري، زيبايي¬شناسي و ذوق¬هنري، هويت¬ملي¬هنري و ارزش¬هاي¬فرهنگي و هنري و ..... موردنظر هستند.
سوادعلمي عبارت از دانش¬ودرك مفاهيم¬وفرآیندهاي موردنياز براي تصميم¬گيري در امورشخصي و مشاركت در امورمختلف¬است(آكادمي¬ملي¬علوم، 1995) قابليت¬هاي پرسش¬گري، پژوهش و يافتن پاسخ براي پرسش¬هاي برخاسته از كنجكاوي درخصوص زندگي¬روزمره را سوادعلمي مي¬گويند. در اين تعريف دانش و اطلاعات موردنياز، مهارت¬هاي علمي و نگرش¬هاي علمي نيز مورد توجه¬¬بوده،هستند. در اين نوع از سواد مقولاتي هم¬چون تفكر علمي- منطقي، دانش پايه¬وعمومي، كنجكاوي¬علمي¬ و پرسش¬گري، تفكرانتقادي، خلاقيت، خودآفريني، آینده¬نگري و برنامه¬ريزي، درك مفاهيم زبان و ادبيات، يادگيري¬مادام العمر و منش¬هاي تفكر يا گرايش¬به¬عمل و ..... موردتوجه هستند.
سواد ميان¬فرهنگي¬(جهاني) به توانایی درك¬وفهم شباهت¬ها و تفاوت¬ها در رسوم، ارزش¬ها و باورهاي¬فرد از فرهنگ¬خود و سايرفرهنگ¬ها اشاره دارد. شخصي¬كه سواد ميان¬فرهنگي دارد به¬روشني از نحوه¬ي¬تعامل و اثرپذيري متقابل¬رفتار و كردارخود و سايرين از باورها، ارزش¬ها و حساسيت¬هاي فرهنگي-مردم سايرملل آگاهي داشته و به¬مسائلي هم¬چون تبعيض، نژادپرستي، پيش¬داوري و رفتاركليشه¬اي¬ يا قالبي و .....حساس¬است ( بيوپره،2000). در اين نوع سواد، آموزه¬هایی هم¬چون درك¬وفهم ميان¬فرهنگي، تعامل-فرهنگي، مسالمت¬جویی و تفاهم بين¬المللي و ... موردنظر هستند.
سواد اقتصادي– حرفه¬اي به توانایی شناسایی مسائل¬اقتصادي، هزينه¬ها، منافع، تجزيه¬وتحليل مشوق¬ها در موقعيت¬هاي اقتصادي، بررسي پيامدهاي¬تغيير در شرايط¬اقتصادي و سياست¬هاي¬عمومي، گردآوري و سازمان دهي شواهداقتصادي، وزن¬دهي هزينه¬ها در برابر مزايا و منافع تعريف¬مي¬شود (بنيادآموزش¬اقتصاد، 2003). در اين نوع از سواد درك¬وفهم اقتصادي، درك¬وفهم حرفه¬اي، كارآفريني، بهره¬وري، حفظ¬وتوسعه-ي ثروت¬ملي، عدالت گرایی اقتصادي، كيفيت¬گرایی و انضباط¬مالي و ..... موردتوجه هستند.
سوادفنآوری، معرفتي در باره¬ي¬چيستي¬فنآوری، شيوه¬ي¬كاركرد آن و نيز چگونگي اثربخشي و كارآیی-آن در تحقق اهداف و مقاصد ويژه است. شخصي¬كه داراي سواد فنآوری است، فنآوری را به¬صورت اثربخش براي دست¬يابي، پردازش و ارزش¬يابي تركيب¬اطلاعات از منابع¬مختلف به¬كار مي¬برد(بيكر و انيل، 2003). در اين سواد مسائلي هم¬چون دانش¬فنآوری، تفكرفنآوری و مهارت¬هاي¬فنآوری و ...... موردتوجه قراردارند.
سوادبهداشتي در دو بخش بهداشت¬رواني و بهداشت¬جسماني مطرح¬مي¬شود. هر شخص به¬مثابه شهروندي سالم بايد حائز سلامت¬رواني و جسماني براي تحقق اهداف¬فردي¬واجتماعي باشد( شاملو، 1367). در اين سواد مقولاتي هم¬چون درك¬وفهم بهداشتي در مباحث بهداشت¬رواني، بهداشت¬محيط و ... و هم¬چنين تربيت¬بدني و سلامت¬¬جسمي¬فردي¬¬واجتماعي¬شهروندان مطرح¬هستند
سوادزيست¬محيطي به¬توانایی درك¬وفهم مسائل زيست¬بوم شهري¬وطبيعي اشاره¬مي¬كند. سواد زيست-محيطي در برگيرنده¬ي معرفت¬عميق در باره¬ي منابع¬طبيعي و حيات¬وحش است( پرايور،2000) . در اين سواد مسائلي هم¬چون زيست¬بوم¬شهري، زيست¬بوم طبيعي، منابع¬طبيعي و .... موردتوجه¬هستند.
از جمع¬بندي انواع سواد و تعازريف ومصاديق آن به راحتي مي¬توان نمودهاي فرهنگ¬متعالي وقف را در تعريف سوادمعنوي (سواد ديني– اخلاقي) به¬عنوان يك ارزش¬آسماني، توصيه¬ي¬قرآني و سنت-نبوي(ص) و سيره¬ي¬علوي(ع)؛ در تعريف سواد ميان¬فرهنگي يا سوادجهاني به عنوان يك رفتار اجتماعي فراگير در ميان تمامي ملل جهان، در تعريف سوادسياسي- اجتماعي به عنوان يك مهارت اجتماعي موثر و مفيد؛ در تعريف سوادفرهنگي- هنري به عنوان يك فرهنگ وارزش فرهنگي ديرپاي ملي، در تعريف سوادعلمي به عنوان يك دانايي مطمئن و اثربخش در اعمال و رفتار روزمره¬ي¬شهروندان؛ در تعريف سواداقتصادي¬- حرفه¬اي بهعنوان يك منبع اقتصادي پاك، ارزمند وموثر در ابعاد مختلف؛ در تعريف سوادبهداشتي به عنوان منبع ارزشمندي براي ايجاد وتوسعه¬ي¬سلامت رواني فردي واجتماعي شهروندان جامعه و در تعريف سوادزيست– محيطي به عنوان يك ميراث گران¬بهاي مادي- معنوي مطرح بوده، از اين رو در اين بعد، بازمهندسي اهداف نظام تعليم¬وتربيت ابزار اساسي ومهم در معرفي، آموزش¬وپرورش، توسعه¬وتعالي فرهنگ¬متعالي¬وقف در ميان شهروندان ميهن¬اسلامي خواهدبود.
در فرآيند بازمهندسي محتواي¬آموزشي¬وپرورشي¬قصدشده براساس تعاريف وتبيين¬جديد سواددر فرآيند تعليم¬وتربيت دانش¬آموزان، با توجه به نيازها و توانايي¬هاي دانش¬آموزان و درخواست¬ها وامكانات¬ جامعه، محتواي¬آموزشي در يك سيستم¬باز¬آموزشي¬وپرورشي در محيط¬آموزشگاه تهيه وتنظيم¬شده، بديهي است با درنظرگرفتن نياز روزافزون¬جامعه به معرفي، آموزش¬وپرورش، توسعه وتعالي فرهنگ¬وقف در ميان شهروندان¬آينده، يعني دانش¬آموزان امروزي¬آموزشگاه¬هاي ارائه¬كننده¬ي¬خدمات¬آموزشي¬وپرورشي، يكي از محتواهاي جالب¬وجذاب آموزشي¬وپرورشي در تحقق اهداف¬قصدشده در حيطه¬هاي¬سواد معنوي، سواد اجتماعي، سوادفرهنگي، سوادبهداشتي، سواداقتصادي و حتي دانيايي¬هاي علمي شهروندان، آموزه¬هاي¬وقف خواهندبود.
علاوه برآن با بازمهندسي فرآيندها و روش¬هاي آموزش¬وپرورش سنتي، غيرفعال و غيرموثر به آموزش¬و پرورش فعال، موثر، كارآمد و خلاق، با استفاده¬ي¬روزافزون معلمين از روش¬هاي ياددهي- يادگيري فعال، همياري و مشاركتي، خلاق و كارآمد، فرهنگ وقف، ايثار و از خودگذشتگي در ارزش¬ها ومهارت¬هاي دانش¬آموزان نهادينته¬خواهد شد، زيرا در اين مدل¬هاي¬تدريس و آموزش دانش¬آموزان يادمي-گيرند كه با يك¬ديگر همكاري وهمياري(جنبه¬اي از مولفه¬هاي اصلي وقف) داشته باشند و براي رسيدن به موفقيت از خودگذشتگي، ايثار(نوعي وقف عام) داشته¬باشند، آنان با اجراي فراگير، موثر وهميشگي مدلي-هاي ياددهي¬مشاركتي يادمي¬گيرند كه يا همه با هم به مقصد مي¬رسيم يا همه با هم غرق خواهيم شد.
علاوه بر آن بازمهندسي نظام ارزشيابي¬پيشرفت¬تحصيلي¬دانش¬اموزان از روش¬هاي¬سنتي ارزشيابي كه عموما ضد فرهنگ ايثار و ازخودگذشتگي و وقف هستند به مدل¬هاي¬ارزشيابي مترقي كه بتوانند فرهنگ همكاري وهمياري، ايثار و ازخودگذشتگي را در كنار فرهنگ حفظ ارزش¬ها، تلاش¬ها و كوشش¬هاي¬خود به دانش¬آموزان را يادبدهند، از ديگر ابزارهاي آموزش¬وپرورش در نهادينه¬سازي فرهنگ¬وقف در ميان دانش¬آموزان، شهروندان¬آينده¬ي¬جامعه خواهندبود.
استفاده از روش¬هاي متعالي ارزشيابي پيشرفت تحصيلي دانش¬آموزان مثلا ارزشيابي گروهي، ارزشيابي عمل¬كرد، ارزشيابي توصيفي ونظاير اين¬ها، فرصت هاي متعدد و متنوع، متنايب و موثري را در اختيار دانش آموزان قرارمي¬دهد تا آنان با همكاري¬وهمياري در گروه، به رشد و توسعه و تعالي فردي و جمعي دست¬يابند. از اين¬طريق دانش¬آموزان يادمي¬گيرند كه نه تنها ازخودگذشتگي، ايثار و وقف، ابزاري براي توسعه وتعالي جامعه است، بلكه ابزاري براي توسعه وتعالي فردي¬شهروندان نيز مي¬باشد.
با اين همه توفیق یا شکست برنامه‌ها و فعالیت¬های آموزشی¬وپرورشی هر نظام و کشوری به معلمان آن جامعه بستگی دارد. به¬عبارت دیگر مهم¬ترین وسیله¬ی رسیدن¬جامعه به غایات و دست¬يابي¬به هدف¬های آموزشی¬وپرورشی، معلم دانا و تواناست. چنین معلمی باید دارای صلاحیت¬هایی باشد که او را به حق شایسته ی مقام والای¬معلمی بنامیم.
پياژه(1896-1980)، دانشمند بزرگ روانشناسي¬تربيت و فيلسوف عالي¬رتبه¬ي¬عرصه¬ي¬تعليم¬وتربيت-جهاني، درباره¬ي¬ نقش¬وتاثير شگرف¬معلم بر فرآيندهاي تربيتي- آموزشي¬ قصدشده براي ارتقاي دانش-آموزان با روي¬كرد بازسازي در آموزش¬وپرورش¬سنتي در جوامع¬مختلف مي¬گويد: زيباترين¬اصلاح و بازسازي آموزش¬وپرورش، درصورتي¬كه معلم به تعدادكافي و با كيفيت¬مطلوب در اختيارنباشد، باشكست روبه¬رو خواهدشد.
معلم آموزش¬ديده و پرورش¬يافته، متخلق به رفتارهاي¬برتر ديني- اجتماعي و ملبس به ارزش¬هاي متعالي¬فرهنگي، متخصص، آگاه، کارآزموده ، ماهر و توانمند است که کلید دگرگونی¬های بنیادین¬جامعه در زمینه‌های¬مختلف از انديشه، شناخت، آرزوها، و عمل¬کردهاي¬آموزشی¬وپرورشی او در محيط آموزشگاه وخارج از آموزشگاه به¬وجودمی‌آید. آموزگار، از طریق شخصیت¬معنوی و مقام علمی، متعالي و روحانی-خود و هم¬چنین صلاحیت علمی و خرد و دانش، كه به ميزان مهارت¬ها و فنون معلمی او برمی¬گردد، می-تواند در تربیت و پرورش نوباوگان¬جامعه كه آینده¬سازان جوامع هستند، کوشا باشد و به این مهم نائل¬اید. دراین میان میزان دانش و مهارت آموزگار و هم¬چنین آشنائی او با روش¬ها و فنون¬تدریس و توانائی او در کاربرد انواع آنها درحین¬تدریس چه در درون كلاس و چه در خارج ازكلاس¬درس نقش به¬سزائی دارد.
از اين¬رو بازمهندسي فرايندهاي تربيت¬معلم، جذب و ارتقاي¬معلم با روي¬كرد آموزش¬وپرورش فرهنگ¬متعالي¬قرآني در نظام¬تربيت¬معلم، اهميت ويژه¬اي براي معلم و دانش¬آموزان او يافته،معلم توسعه¬يافته، متعالي، با انديشه¬ها و رفتارهاي ارزشي مي¬تواند در تحقق آموزش¬وپرورش قرآني موفق عمل نمايد.
امروزه در جوامع توسعه¬يافته ¬و مترقي، آموزش¬وپرورش مي¬خواهد شهروندي را تربيت¬كند و پرورش¬دهد كه بتواند براساس دانايي¬ها، توانايي¬ها و نگرش¬هاي علمي- اجتماعي كه كسب¬نموده و پرورش¬يافته به توسعه¬وتعالي¬خود و در نتیجه به توسعه¬وتعالي¬جامعه كمك نمايد. آموزش¬وپرورش فرهنگ¬وقف در معناي¬عام و معناي¬خاص آن يكي از اين مقولات¬ديني، اجتماعي، فرهنگي، بهداشتي متعالي مي¬باشد.
خلاصه ونتيجه:
گرچه¬ جامعه¬شناسان، ميزان در اختيارداشتن¬منابع¬اولیه، میزان¬باسوادی¬شهروندان¬، ميزان درآمدسرانه و حتي در برهه¬اي¬از تاريخ¬تمدن¬¬بشري، ميزان مصرف¬سرانه¬ی¬کاغذ و يا ميزان مصرف¬انرژي را معیار پیشرفت¬و توسعه¬ي¬¬جوامع معرفي¬مي¬نمودند، امروزه پژوهشگران¬علوم¬¬¬اجتماعي، ¬جوامعی را توسعه¬یافته و پیشرفته می‌نامند که سرمايه¬هاي¬انساني¬خودرا آموزش¬وپرورش¬داده و توانايي¬هاي¬عظيم¬انساني¬خودرا نقدنموده¬، ازغنی‌ترین¬سرمایه ¬و دارايي¬ یعنی شهروندان آگاه، پرورش¬يافته¬ وکارآمد بهره¬مند باشند. اين رسالت به عهده¬ي¬آموزش¬وپرورش و عناصر موثر در فرآيند تعليم¬وتربيت¬شهروندان ¬است.
وقف، درابعاد مختلف¬ومتنوع¬معنوي ومادي¬خود، سنت¬متعالي و فرهنگ¬ارزشمند ديني- اجتماعي-شهروندان¬جهان¬اسلام به¬ويژه ساكنين¬سرزمين كهن¬وباستاني ايران است كه بايد با معرفي¬ و آموزش¬آن، به پرورش و نهادينه¬سازي فرهنگ¬وقف در ميان ارزش¬ها و مهارت¬هاي ديني¬¬- اجتماعي شهروندان¬ميهن-اسلامي همت¬گمارده، همواره، رسالت و وظيفه¬ي آموزش¬وپرورش¬شهروندان¬جوامع¬بشري برعهده¬ي¬نهاد تعليم¬وتربيت¬جامعه¬ بود.
به¬نظرمي¬رسد مهم¬ترين، موثرترين، فراگيرترين انديشه براي نهادينه¬سازي فرهنگ¬وقف و ارزش¬هاي-ديني¬-آسماني¬¬واقف در ميان ديگر ارزش¬ها و مهارت¬هاي¬فرهنگي- اجتماعي شهروندان¬ميهن¬اسلامي، از دامان آموزش¬وپرورش¬قرآني بوده، بازمهندسي نهاد آموزش¬وپرورش باتعريف ديگرگونه¬ي¬رسالت¬عناصر و مسئوليت¬اجزاي¬مختلف¬آن، اعم¬از ¬اهداف¬، ¬محتواي¬آموزشي، ¬روش¬هاي¬تدريس و تعريف ديگرگونه¬ي¬تربيت-معلم و بازمهندسي¬¬رسالت معلمان و مربيان، الگوي¬ موثر و موفق براي توسعه¬ي¬فراگير، عميق و پايدار ارزش ديني- اجتماعي¬وقف و نهادينه¬سازي فرهنگ¬وقف در عمق سطوح¬جامعه خواهدبود.
منابع ومراجع:
استيگليتس، جوزف ،1382. جهاني¬سازي و مسائل¬آن. ترجمه: حسن¬گلريز. تهران: نشر ني.
امين ورزلي، نصرالدين ،1379. مقاله: معرفي و تبيين نظام¬يافته تربيت¬معلم آموزش¬وپرورش¬ايران. مجله-ي¬رشدمعلم، سال¬هجدهم ، شماره¬ي 7 ، سازمان¬پژوهش و برنامه¬ريزي آموزشي. تهران: وزارت آموزش-وپرورش.
باقري، خسرو، 1375. ديدگاه¬هاي¬جديد در فلسفه¬ تعليم¬وتربيت. تهران: انتشارات نقش¬هستي.
باقري، خسرو ،1379. مقاله: تربيت¬ديني در برابر چالش قرن¬ بيست‌ويكم، مجموعه¬مقالات تربيت¬ اسلامي، جلد 3، قم: مركزتربيت‌اسلامي.
براندا، واتسن،1379. مقاله: تدريس¬ موثر تربيت¬ديني. ترجمه و تلخيص: بهرام¬ محسن‌پور، مجموعه مقالات تربيت¬ اسلامي.، شماره 3، قم: مركزتربيت¬اسلامي.
بهرام¬پور،ابوالحسن؛ سبزيان،حسن،1383. نقدي¬برناكارآمدي آموزش¬وپرورش. تهران: انتشارات¬بعثت.
پرداخت¬چي، محمد حسن ،1381. مقاله: مدرسه¬محوري، تواناسازي و پاسخ¬گویی لازمه¬ي¬هرگونه اصلاحات در آموزش¬وپرورش. فصل¬نامه مديريت در آموزش¬وپرورش. تهران: انتشارات معاونت برنامه-ريزي و منابع انساني وزارت¬آموزش¬وپرورش. شماره 29 و 30.
پژوهشكده¬ي¬تعليم¬وتربيت،1381. چكيده¬مقاله¬هاي¬همايش¬ملي¬مهندسي¬اصلاحات درآموزش¬وپرورش. تهران: پژوهشكده¬ي¬تعليم¬وتربيت وزارت¬آموزش¬وپرورش.
پياژه،ژان،1367. روان¬شناسي¬ودانش¬آموزان¬وپرورش.ترجمه: علي¬محمدكاردان. تهران: انتشارات¬دانشگاه-تهران.
حضرتي، حجت،1379. مقاله: چرا معلمان الگوي دانش¬آموزان نيستند؟. روزنامه هم¬شهري، سه¬شنبه 1 شهريورماه 1379، تهران.
خلخالي،مرتضي،1381. آسيب¬شناسي نظام برنامه¬ريزي¬درسي. تهران: انتشارات سوگند.
رووف، علي،1373. مقاله: سهم معلم در اجتماعي¬كردن كودكان¬ونوجوانان. خلاصه¬مقالات¬پنجمين مجمع-علمي جايگاه¬تربيت، پرورش اجتماعي كودكان¬ونوجوانان. تهران: معاونت¬پرورشي وزارت¬آموزش¬وپرورش.
سلطاني، ايرج،1381. مقاله: نقش¬نظام آموزش¬وپرورش در نهادينه¬كردن تفكرمشاركتي. فصل¬نامه مديريت در آموزش¬وپرورش شماره 29 و 30. تهران: معاونت¬برنامه¬ريزي¬ومنابع¬انساني¬وزارت¬آموزش¬وپرورش.
شعباني، حسن،1372 . مهارت¬هاي¬آموزشي¬وپرورشي(روش¬هاوفنون¬تدريس). تهران: دانشگاه¬پيام¬نور.
صاحب¬زاده، بهروز،1385. سندملي¬توسعه¬ي¬آموزش¬ورورش استان سيستان¬وبلوچستان. زاهدان: شوراي تحقيقات¬آموزشي سازمان آموزش¬وپرورش استان سيستان¬وبلوچستان.
صافي، احمد،1382. مقاله: تغييرونوآوري در آموزش¬وپرورش¬ايران و چشم¬انداز آینده. فصل¬نامه¬نوآوري-هاي ¬آموزشي، شماره¬ي 3. تهران: موسسه¬ي پژوهش¬وبرنامه¬ريزي¬درسي¬ونوآوري¬هاي¬آموزشي.
فتحي¬واجارگاه،كورش ،1384 . بررسي ويژگي¬هاي¬انسان¬مطلوب¬نظام¬آموزش¬وپرورش¬جمهوري¬اسلامي-ايران در افق بيست¬ساله(1404-1384). تهران: دبيرخانه¬ي¬طرح تدوين سندملي آموزش¬وپرورش.
گلاسر، ويليام ،1380 . مدارس بدون¬شكست، ترجمه: ساده حمزه. تهران: انتشارات¬رشد.
وزارت¬آموزش¬وپرورش،1383. سندملي¬برنامه¬آموزش¬براي¬همه. تهران: انتشارات¬موسسه¬فرهنگي¬منادي-تربيت.
يونسكو،1382.آموزش¬وپرورش براي قرن21. ترجمه: گروه¬مترجمان. تك¬نگاشت 27. تهران: پژوهشكده-تعليم¬وتربيت .
يونسكو،1376.يادگيري¬گنج¬درون. ترجمه: علي¬رئوف؛ فاطمه¬فقيهي. تهران:دفترهمكاري¬هاي¬علمي¬و بين-المللي وزارت¬آموزش¬وپرورش.
