پایگاه معاونت پژوهش حوزه های علمیه خواهران سراسر کشور

چكيده براساس اصل رصين سه نظريه وجودشناسانه ابتكاري ملاصدرا، يعني اصالت وجود، تشكيك در وجود و حركت جوهري، جهان هستي داراي اكوان و مراتبي عديده است. نفس ناطقه نيز به عنوان حقيقتي در عالم وجود، با قابليت استكمال و تعالي و با وصفِ لا شيئيّت در تمامي اطوارِجهان هستي، حضور دارد و از جهت آن‌كه واجد مقام لايقفي است، تا بدان‎جا كه قابليت دارد، قوس صعود را مي‌پيماييد. آن‌چه نفس انسان را از ديگر صاحبان نفوس متمايز مي‌سازد، دارابودن قوّه تعقل است. قوّه‌اي كه خود، دو حيث عملي و نظري دارد و نفس ناطقه كه حقيقتي مشكك است در هر دو بُعد، قوّه عملي و قوّه نظري، نيز واجد مراتبي چهارگانه است، كه هر مرتبه در طول و استكمال يافته‌ي مرتبه‌ي پيشين است. سرانجام هر دو حيث، در غايت كه همان فناء في الله است، متحد گشته و با اندكاك نفس ناطقه در حق تعالي، يكي مي‌گردند. صدرالمتألهين، غايت سير صعودي انسان را نائل آمدن به سعادتِ مطابق با طبع نفس و خاصّ او مي‌داند كه عبارت است از محقق شدن يك وجود استقلالي و استعلاييِ نفس، كه با فهم علوم عقلي، بلكه علم به حقايق اشياء آن‌گونه كه هستند؛ توأم است. اين سير غايتمندِ نفس ناطقه در نظام خلقت، با اعتلايِ دو بال علم وعمل، محقق مي‌شود و اين صعود زماني ميسور مي‌گردد كه تمامي اطوار و مراتب نفس، از پايين‌ترين درجه تا قوّه‌ خاص نفس انساني يا همان قوّه‌ي عاقله در هر دو بُعدش، در حد اعتدال قرار گيرند؛ اين اعتدال را به طهارت نفس و قواي آن تعبير مي‌نمايند كه ذو مراتب است. عقل عملي كه مدبر بدن است، براي نيل به اعتدال، مي‌بايست، بر قواي نفس حيواني، تسلّط يابد و اين مهم زماني محقق مي‌شود كه حاكم بر افعال قواي نفس و مدبّر بدن، عقل نظري باشد و بدن و قواي جسماني، از سيطره‌ي ‌وهم و خيال بدر آيند. در اين هنگام، انسان از تمايلات حيواني، رهايي يافته و در بُعد عملي و تزكيه و تطهير قوا و بر شدن نفس از حيث عقل عملي در مراتب چهارگانه‌اش، زمينه‌ي ‌پذيرش و دريافت صور علميّه و فيضان انوار الهي از سوي واهب الصور را فراهم مي‌سازد.